Сканированная книжка казахского языка

I м о д у л ь ҚАЗАҚ ТІЛІ ТУРАЛЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ ТАРИХЫНДАҒЫ АЛФАВИТТЕРДІҢ АУЫСУЫ 1-сабақ 1-тапсырма. Диалогты толықтыра отырып өзара сөйлесіңдер. - Қандай жағдайларда сен казақша сойлейсің? - - Сенің таныстарыңның арасында кім қазакша еркін сөйлейді?

- - Қазак тілін жетік білу үшін қалай оқу керек? - - Қазақ тілін сен өз бетіңмен меңгере аласың ба? - - Қазак тілін не үшін білу керек? - 2-тапсырма. Мәтінді түсініп окыңдар. Деңгейлік тапсырмаларды орындаңдар. Қазақ тілі туралы қысқаша мәлімет Қазақ тілі - қазақ

халқының ана тілі. Ол түркі тілдері тобына жатады. Қазақ тілі сияқты түркі тілдерінің тобынан тараған қазіргі қаракалпақ, ноғай, татар, башқүрт, кырғыз, өзбек, түрікмен, әзірбайжан, үйғыр, чуваш, тува, саха (якут), т. б. тілдерінде сөйлейтін халыктар бір-бірімен еркін түсінісе алады.

Сол себепті бүл тілдер езара туыстас тілдер болып есептеледі. Ал қазақ, қарақалпақ , ноғай, татар, башқүрт тіл-дері бір-біріне ете жақын. Өйткені бүлар жалпы түркі тілде-рінің бір тармағы - қыпшақ-ноғ ай тобынан өрбіген тілдер. Қазақ тілі өзінің к&

#1257;п ғасырлық дамуы барысында рулық тіл дәуірін де, тайпалық тіл дәуірін де, халықтық тіл дәуірін де басынан кешірді. Ол осы үзақ уакыт бойы казак халқының өзара тілдесу қажеттілігін өтеп келумен қатар, оның рухани байлығы - ауыз әдебиетін атадан балаға мүра етіп ауызша жеткізді.

Мүны «Ер Төстік», «Аяз би» сияқты қазақ ертегілері-нен, «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Алпамыс» төрізді батырлар жырынан, «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» секілді гашықтық жырларынан, сонымен бірге халқымыздың аса мол мақал-мәтелдерінен, жүмбақтары мен жаңылтпашта-

рынан көруге болады. (Ш. Бектцровтан) Сөздік топ - группа сиякты - как тараған - распространенный еркін - свободно есептеледі - считается жақын - близкий дәуір - эпоха уақыт - время тармақ - з д е с ь: часть өрбіген - з д е с ь: вышедший қажеттілік – необходимость өтеу - з д е с ь: удовлетворять III деңгей 1. Мәтіннің ең басты тақырыбын аны&

#1179;та. 2. Мәнерлеп оқып, аудар. 3. Мөтін бойынша ауызша немесе жазбаша 4-5 сұрақ құрастырып, оларға жауап бер. II деңгей 1. Мәтіннің негізгі мазмұны бойынша бірнеше сұрак кой. 2. Мотін бойынша 3-4 сөйлем күрастырып жаз.

I деңгей 1. Қазак тілінің мемлекеттік тіл болып танылу себебі неліктен? 2. Осы кезге дейін қазақ тілі қандай күйде болып келді? 3-тапсырма. Ана тілі туралы мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерді мәнерлеп оқып, ұнатқандарыv 7;ды жаттап алыңдар. Мақалдардың мәнін түсіндіріңдер.

1. Ана сүті бой өсіреді, Ана тілі ой өсіреді. 2. Анам берген туған тілім, Атам берген кұрал тілім. 3. Туған тілім - тірлігімнің айғағы, Тілім барда айтылар сыр ойдағы. Өссе тілім, мен де бірге өсемін, Өшсе тілім, мен де бірге әшемін. (Ә.

Тәжібаев) 4. Ана тілін білмеген Ақылы жоқ желікбас. Ана тілін сүймеген Халқын сүйіп жарытпас. (Б. Сарногаев. қыргызақыны) 5. Төрбие басы - тіл, Өнер алды - тіл. (Махмцд Қашқари ) Сөздік бой - рост құрал - инструмент, орудие айғақ, айғағы - свидетельство, доказательство желікбас

– легкомысленный жарытпау - не удовлетворить 4-тапсырма. Мәтінді оқып, қазақ тіліне тән дыбыстарға талдау жасаңдар. Алфавитсіз жазу, жазусыз кітап болмайтыны белгілі. Қазақтың кене және қазіргі кітаптары бірнеше алфавитпен жазылып, жарық көрді. Ол алфавиттер: араб, латын, орыс. 2-сабақ

Алфавиттердің ауысуы 1-тапсырма. Мәтінді қазак тіліне аударыңдар. Қазақ тілі тарихындағы алфавиттердің ауысуы туралы шагын өңгіме дайындаңдар. Мөтін бойынша деңгейлік тапсырмаларды орындаңдар. До Октябрьской революции казахи, как и ряд тюркоязыч-ных народов, пользовались письменным, «книжным» языком, именовавшимся то «чагатайским», то «книжно-татарским».

Специфика этого письменного «книжного» языка в том, что он в лексическом отношении представлял элементы арабского, персидского и тюркского языков. Задолго до Октябрьской революции казахский народ поль-зовался арабским алфавитом. По мере дальнейшего нарастания темпа всестороннего развития экономики, культуры возникла необходимость перехода к латинизированной письменности. Латинизированный алфавит просуществовал с 1929 года до 1940

года. На нем велось обучение школьников, на нем проводилась ликвидация неграмотности взрослого населения, пе-чатались казахские газеты, журналы и книги. В 1940 году казахский народ переходит к новому алфавиту на основе русской графики. Современный казахский алфавит и орфография на основе русской графики является национальной системой письменности, где максимально учтены специфические особенности родного языка. Увеличение количества знаков (букв) в алфавите идет за счет обозначения специфических фонем казахского

языка (ә, ғ, қ, ө, ұ, ү, ң, і, һ). До 1957 года буквы, выражающие специфические для казахского языка фонемы, были расположены в конце всех букв алфавита. В 1957 году Указом Президиума Верховного Совета Казах-ской ССР специфические буквы (ә, ғ, қ, ө, ұ, ү, ң, і, һ) были расположены соответственно после тех основных

букв, на ос-нове которых они образованы (ө после о и т. д.). (С. Кенесбаев) III деңгей 1. Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңдар. 2. Мәтіннің мазмүнын орысша айтып беріңдер. II деңгей 1. Мөтінді аударыңдар. Мәтін бойынша бірнеше сүрак күрастырып, оларға ауызша жауап

беріңдер. 2. 2-3 макал мен канатты сөздің мазмүнын түсіндіріп, жатка айтыңдар. I деңгей 1. Мәтіннің мазмүнын айтып беріңдер. 2. Қазакстан Республикасында Тіл туралы Заңның жариялануының тарихи манызы неде деп ойлайсыңдар? 3. Қазакстаннан сырт жерлерде түратын казактардың ана тілі кандай тіл

болуы керек деп ойлайсыңдар? Неге? 2-тапсырма. Мәтінді түсініп оқып, конспект дайындаңдар. Араб жазуымен жазылған тұңғыш кітаптар Араб жазуымен жазылган тұңғыш кітаптардың бірі -«Қутадғу білік» («Қүт негізі - білік»- «Основа богатства - знание»).

Бұл кітапты 1069 жылы ірі ғұлама Жүсіп Баласағұн жазып, сол кезде Қашқария мен Жетісуды билеген Сутук Бог-раханға сыйлаған. Кітаптың араб алфавитімен жазылған екі нұскасы Каир мен Ташкентте сақталған. Ал

Бограханға берілген үшінші нұс-касы ұйғыр алфавитімен жазылған. «Осыған қарағанда дейді атақты түрколог профессор С. Е. Малов кітап әуелде араб жазуымен жазылган болуға тиісті». Бұдан кейінгі кітап - «Диуани луғат-ат-түрік» («Түрік сөз-дерінің жинағы») 1072-1074 жылдары араб алфавитімен жа-зылған.

Оның авторы - ұлы ғалым Махмуд Қашқари. Осыдан бастап Орта Азияның үлы ғалымдары мен ақындары, тарих-шылары араб жазуын орта ғасырға дейін пайдаланған. Ал араб алфавиті Қазақстанда XX ғасырдың басына дейін (1929

жыл-ға дейін), яғни 900 жыл бойы қолданылды. жазу - письменность ғұлама - ученый, мудрец сыйлаған - подарил билеген - управлял Сөздік нұсқа - образец әуелде - сначала пайдаланған - использован қолданылды - применялся 3-тапсырма. Сөздік диктант. Араб жазуы, жазылған, пайдаланған, нұс&

#1179;а, түрік, тарих-шылар, қолданылу, берілу, билеген. 4-тапсырма. «Алфавиттердің ауысуы» және «Араб жазуымен жазыл-ған түңғыш кітаптар» мәтіндерін пайдалана отырып, топтарға бөлініп ролдік ойын өткізіңдер. Өр топтағы 1-оқушы - «сарапшы» (естігенін талдайды, жауаптың дұрыстығын және толы&

#1179;тығын айтады); 2-оқушы - «сыншы» (жауаптың әлсіз, мәнсіз жерлерін талдайды); 3-оқушы - «қорғаушы» (жауаптың жағымды жақтарын көрсетеді); 4-оқушы - «баяндамашы» (мөтіндердің мазмүнын қысқаша айтып береді). «Баяндамашының» жауабынан кейін олар кезегімен шы-ғып,

«қорғаушы» (мақтап), «сыншы» (жауаптың кейбір тұста-рына күмән келтіре), «сарапшы» (қорыта) сойлейді. Ойын басталар кезде керек болатын кейбір сойлем үлгілері: 1. Қош келдіңіздер! 2. Кім сөйлейді? 3. Қандай сүрақтарың бар?

4. Баяндаманы талдауға кірісейік. 7 3-сабақ Латын алфавиті 1-тапсырма. Мәтінді оқып, ) 0 сұрак дайындаңдар. Сүрактар бойынша өзара сөйлесіңдер. Латын алфавиті - кене және халықаралық алфавит. Онымен агылшындар, итальяндықтар, француздар, немістер жазады.

Латындар - римдік көне тайпалар. Олардың алфавит-тері біздің дәуірімізден бұрын VIII- VII ғасырларда пайда болган. Кеңес Одағы кезінде түркі тілінде сөйлейтін халықтардың арасынан шыққан корнекті гылым қайраткері Н. Н. Нарима-нов араб алфавитінен жалпы түркіге ортақ жаңа алфавитке к&

#1257;шу қажеттігі жайында ұсыныс жасады. Бүл мәселе жөнінде Қазакстан ғалымдары да Қызылорда-да бас қосып, озара пікір алысты. V Сонымен латын алфавиті 1928-1929 жылдары Қазақстанда, Әзірбайжанда, Озбекстанда, Татарстанда кеңінен қолданыла бас-тады.

Сөйтіп 1929-1939 жылдары Қазақстанда жаңа алфавитке көшу жазба мәдениетімізде белгілі бір тарихи кезең болды. (Ә. Жиренишн) Сөздік / көне древний жалпы түркіге ортақ - обще- тюркские халықаралык - международный үсыныс - предложение тайпа - племя бас қосып - з д е с ь : собрались пайда болған - появилось кеңінен - широко к&

#1257;рнекті - видный кезең - этап, период 2-тапсырма. Сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, сөйлемдер күрас-тырыңдар. Жалгаулардың түрлерін аныктаңдар. Латын алфавитімен, біздің дөуірімізден бұрын, кернекті ғалым, алфавитіне көшу, тарихи кезең, қолданыла бастады.

3-тапсырма. Сөйлемдерді жазып, түрлаулы мүшелердің астын сызыңдар. 1. Араб алфавитінен жалпы түркіге ортақ жаңа алфавит-ке көшу қажеттілігі жайында Орта Азия республикаларының көптеген ғалымдары өзара пікір алысты. 2. Латын алфавитіне көшуге дайындалу мақсатымен әрбір республикада «Жалпы түркіге ортақ жаңа алфавитке кешу»

комитеті құрылды. 8 3. Бұл күнде араб алфавитін Жер шарындағы халықтың 10 пайызы пайдаланады. 4. 1940 жылдан бері барлық кітаптар мен мерзімді баспа-сәздер орыс алфавитімен жарияланып келеді. 4-тапсырма. Жүптык жүмыс. Төмендегі сүрактар бойынша диалог күрастырып, өзара сөйлесі&

#1187;дер. Сүрак Жауап 1. Латын алфавиті кандай алфавит? 2. Араб алфавитінен жалпы түркіге ор- так жаңа алфавит - латын алфавитіне көшу қажеттігі туралы кім үсыныс жа- сады? 3. Бүл мәселе жөнінде кімдер пікір алыс- ты? 4. Латын алфавиті нешінші жылдары кеңінен колданыла бастады?

4-сабақ Орыс алфавиті 1-тапсырма. Мәтінді окыңдар жөне әңгімелеңд ер. Төменде берілген сызбадагы үлгілерді пайдалануға дайындалыңдар. Орыс алфавиті негізінде қазақ өріптерін жасау 1939 жылы қолға алынды. Бұл графика - орыс алфавиті қазақтардың ; үйренуіне, оқуы мен жазуына аса қолайлы еді.

Сондықтан да жаңа алфавитке көшуге тіл білімінің көрнекті мамандары, ғалымдар С. Кеңесбаев, М. Балақаев, Ғ. Мұсабаев, С. Аман-жолов, Н. Сауранбаев жөне тағы басқалары белсене қатысты. 1939-1940 жылдары түгелдей орыс алфавитіне көшу ту-ралы үкіметіміз арнаулы

қаулы алды. (Ә. Жиренишн) < үйренуіне ^кешу туралы оқуына үкіметіміз <^ жазуына ^қаулы алды < мамандары көрнекті ғалымдары адамдары 9 і 2-тапсырма. Сызба мен сұрактар негізінде «Қазак тілі тарихындағы алфавиттердің ауысуы» такырыбына шығарма жазыңдар. араб латын Алфавит орыс 1072-1929 жылдары 1929-1939 жылдары 1940 жылдан бастап 1.

Араб жазуымен шыққан тұңғыш кітаптар. 2. «Түрік тілдерінің сөздігі» нешінші жылы шыққан? 3. Араб алфавиті Қазақстанда нешінші жылға дейін қол-данылды? 4. Латын алфавиті Кдзақстанда нешінші жылдан бастап кеңінен қолданылды? 5. Орыс алфавиті негізінде қазақ әріптерін жасау нешінші жылы қолга

алынды? 5-сабақ Қазақ тілі мәселесі 1-тапсырма. Қазақ тілі мәселесі бойынша диспут өткізіңдер. Талқылауға мына сұрақтар үсынылады: 1. Қазақстан - көп ултты мемлекет, сондықтан қазақ тілі мәселесі аса курделі мәселе болып отыр.

2. Қазақ тілін уйрену не ушін қажет? 3. Қазақ тілін адам өз бетінше уйрене ала ма? 4. Қазақ тілін жетік білу ушін қандай жагдайлар жасалуга тиіс деп ойлайсыңі Диспутты мына жоспар бойынша өткізіңдер: 1. Қазақстан Республикасындагы тілдердің жалпы мәселе-лері:

Тіл туралы Заң, белгіленген багдарламалар, қазақ тілінің орны. 2. Қазақ тілін білу ушін қандай жагдай жасалуы керекі Тілді уйрету туралы өз пікірлеріңді айтыңдар. Диспутта қолданылатын кейбір сөйлемдер үлгісі: • Мен сенімен келісемін. • Бул мәселеде басқа пікір болмау керек. •

Мен осы пікірмен келісемін, 10 і • Мен де осылай ойлаймын. • Бір жагынан осылай, бірақ • Бул олай емес. • Шын мәнінде олай болмау керек. • Басқа көзқарас болмау керек. • Мен сенемін. 2-тапсырма. Мәтінді түсініп окыңдар. Мәтінге казак тілінде 5 сұрак дайыңдаңдар.

Казахский язык принадлежит народу, населяющему боль-шую территорию. Еще до Октябрьской революции русские ученые-тюркологи И. И. Ильминский, В. В. Радлов, П. М. Ме-лиоранский и другие проявляли болыпой интерес к изучению казахского языка. Огромный вклад в формирование и разви-тие казахского литературного языка внесли Абай Кунанбаев и Ибрай Алтынсарин. После Октябрьской революции в республике развитию ка-захского языка

придавалось болыпое значение. Выдающиеся казахские ученые А. Байтурсынов, X. Жубанов, Н. Сауран-баев, С. Кенесбаев и др. явились основателями современного казахского языкознания. 3-тапсырма. «Қазак тілінің болашағы» тақырыбына әңгіме дайындаңдар. 4-тапсырма.<^азак тілін үйрендік» тақырыбы бойынша өз мектебіңде өтетін конференцияга баяндама өзірле&

#1187;дер. 6-сабақ Нәтиже сабақ ТЕСТ 2. Сызбаны толықтыр. [Алфавит 1. Қазақша аудармасын жаз: группа -свободно -эпоха - 4. Ертегіні ата. а) «Ер Тестік» ә) «Алпамыс» б) «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» 3. Қазақ тілі түркі тобына жата ма? а) иә ә) жоқ 11 ■

Василий Васильевич Радлов (1837-1918) Ғұбайдолла Айдаров (1921 ж. туған) 5. Қанатты сөздерді толықтыр. Тәрбие басы - Өнер алды - БАҚЫЛАУ СҮРАҚТАРЫ 1. Алфавиттердің ауысуы туралы не білесіңдер? 2. Араб жазуымен жазылған тұңғыш кітаптарды атаңдар.

3. Латын алфавиті туралы не білесіңдер? 4. Тіл білімінің көрнекті мамандары кімдер? 5. Үкіметіміз орыс алфавитіне көшу туралы нешінші жылы қаулы алды? 6. Қазақ тілі мәселесі не себепті ерекше орын алуға тиіс? 7. Ана тілі туралы кандай мақал-мәтелдер мен қанатты создерді білесі&

#1187;дер? II м о д у л ь ҚАЗАҚ ТІЛІН ЗЕРТТЕГЕН ҒАЛЫМДАР ҚҮРМАЛАС СӨЙЛЕМ 1-сабақ 1-тапсырма. Сызба бойынша сөйлемдер кұрастырыңдар. Қазақ тілін зерттеген ғалымдар Нығмет Тінәліұлы Сауранбаев (1910-1958)

Василий Владимирович Бартольд (1869-1930) Өйгілі түрколог, Шығысты зерттеуші ғалым Академик, шығыстану ғылымының аса кернекті өкілі. Өйгілі тарихшы Қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі, түрколог, филоло- гия ғылымының докто- ры, профессор Ғалым, филология ғылымының докторы

Сөздік зерттеуші - исследователь кернекті өкілі видный представитель шығыстану - востоковедение негізін салушы - основоположник 2-тапсырма. Мәтінді окып, аударыңдар. Қарамен жазылған сөздердің құрамын анықтаңдар. (І Радлов Василий Васильевич (1837-1918) ф ЧІЙІ 1 Щ №»^ 1 1 1в 4Ф шл.

К «* В. В. Радлов — есімі әлемге әйгілі түрколог, Шығысты зерттеуші ғалым. Ол Берлинде туған. Сол елде білім алып, кейін Ресейге келіп, осы жақта қалып қойған. 1884 жылы Орыс академиясына мүше болды. Он жыл бойы Сібір, Ал-тай, Қырым, Түркістанды аралап, он-дағы халы&

#1179;тардың әдеби мүраларын жинайды. В. Томсенмен бірге Орхон-Енисей жазуын оқиды. Орта Азияны 12 13 I зерттейтін ғылыми комитетке басшылық жасайды. Нәтиже-сінде он бір томдық «Түрік тайпалы халықтардың өдебиет үлгілері» атты еңбегі жарияланады, төрт томдық

«Түрік тілінің сөздігін» қүрастырады. 3-тапсырма. Диалог мазмұны негізінде өзара сөйлесіңдер. - В. В. Радлов өзінің саналы емірін неге арнаған? - Ғалым өзінің саналы өмірін Орта Азия халықтарының тілі мен әдебиетін зерттеуге арнаған. -

Ол кімнің өлеңдерін жазып алған? - Ол Жиренше шешеннің әңгімелерін, Доспамбет сиякты ақындардың өлеңдерін жазып алған. - Ғалым қандай тілдерді зерттеген? - В. В. Радлов казақ, өзбек, қыпшақ, қырғыз,

қарақалпақ тілдерін зерттеген. - Қандай ескерткіштерді зерттеген? - Ол Енисей мен Орхон өзендерінің бойындағы ескерткіш-терді зерттеп, Орхон - көне түрік жазуының сырын ашады. - Ғалым туралы не білесің? - Берлинде туған, кейін Ресейге келіп, осы жақта қалып қойған. -

Ол қандай еңбек жазды? - Төрт томдық «Түрік тілінің сөздігін» қүрастырды. В. Радлов 4-тапсырма. Сызба бойынша әңгіме кұрастырыңдар. I. С^әйгілі түрколог^) (^зерттеуші ғальш^) II. Сібір Алтай-Қырым-Түркіста н халықтарының әдеби

мүраларын жинаған III. «Түрік тайпалы халықтардың- 41;дебиет үлгілері» «Түрік тілінің сөздігі» • еңбектері жарияланған 2-сабақ Шығыстану ғылымының өкілі 1-тапсырма. Сөздердің мағынасын анықтаңдар.

Шығыстану, көрнекті, мәдениет, зерттеу, жариялану. 2-тапсырма. Кеп нүктенің орнына керекті өріпті қойып жазыңдар. Бартольд Василий Владимирович - акад мик, шығ ста-ну р лымының аса к рнекті өкіл . Ол шығ с хал ының м дениетін, тар хын зерт еген. Оның іш нде Орта Азия ха-лықт рының м дениеті мен тар хын зерттеді.

Оның көп еңбектері шет елдерде ж ;рияланды. Құрмалас сөйлем Сабактас Екі немесе бірнеше жай сөйлемнен қүралып, күрделі ойды білдіретін сөйлем қүрмалас сөйлем деп аталады. Мысалы: Бартольд - ірі галым, ол шыгыс халықтары-ның мәдениеті мен тарихын зерттеген. Қүрмалас сөйлем қүрамына қарай

үш түрлі болады: салалас, сабақтас, аралас. 3-тапсырма. Мәтінді түсініп окыңдар. Деңгейлік тапсырмаларды орындаңдар. Академик В. В. Бартольд шығыстану ғылымының аса көрнекті өкілі, әйгілі тарихшы. Ол Орталық

Азия мен Орта Азия тарихын зерттеп, аса қүнды еңбектер жазған. Түрік-Монғол көне елдері мен тайпаларының тарихын зерттеген. Ол 1893-1894 жылдары Жетісу әлкесінде болып, парсы және шығыстың әдеби мүраларымен танысады. Соның негізінде «Жетісу тарихының шежіресі» еңбегін жазады. Бүл еңбегінде қазақ, т&

#1257;жік, қырғыз, түрікмен, өзбек халықтары ту-ралы көп фактілер, оқиғалар берілген. Автор фактілермен Түркістан мәдениетінің тарихында қазақ, өзбек, түрікмен, тәжік халықтарының көне әдебиеті, калалары, тастан жасал-ған ескерткіштері мен жазу-сызулары, та&

#1187;балары, өнері, му-зыкасы болғандығын дәлелдеген. 1 1 15 Сөздік ойгілі - известный окиға - история мұра наследие таңба - знак III деңгей 1. Мөтінді мөнерлеп оқып, аударыңдар. Мөтін бойынша 10 сұрақ да- йындаңдар. 2. Құрмалас сөйлемдерді теріп жазыңдар.

II деңгей 1. Мәтінге жоспар кұрып, мазмұнын айтып беріңдер. 2. Қүрмалас сөйлемдердің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерін ажыратың- дар. I деңгей В. В. Бартольдтің еңбектеріне сипаттама беріңдер. 4-тапсырма. Жоғарыда берілген мөтінді пайдалана отырып, сөйлемдер-ді

құрмалас сөйлем түрінде аяқтаңдар. 1. В. В. Бартольд - Шығыстану ғылымының аса кернекті өкілі, ол 2. Ол «Жетісу тарихының шежіресі» еңбегін жазып, онда 3. Ғалым Орталық Азия мен Орта Азия тарихын зерттеп, 3-сабақ Қазақ тіл білімінің негізін салушылар 1-тапсырма.

Мәтінді түсініп оқыңдар. Сөздіктен кейін берілген сызбаларды пайдаланып, мәтіннің мазмұны бо-йынша жоспар кұрыңдар. Сауранбаев Нығмет Тінәліұлы (1910-1958) Н. Т. Сауранбаев - қазақ тіл білімінің негізін салушылар-дың

бірі, түрколог, филология ғылымының докторы, профессор. 1932 жылдан бастап ол жоғары оқу орындарында сабак берді, оқулықтар жазды, студенттер мен аспиранттардың ғылыми-зерттеу жүмыстарына жетекшілік етті. Н. Сауран-16 баев 1950 жылдардан бастап казақ ті-лінің тарихы мен диалектологиясы туралы мәселелермен шұғылданды. Әдеби тілдің тарихы

жөнінде еңбек жазып, артына елеулі із қалдырды: «Қазак әдеби тілінің дамуындағы Абайдың ролі» (1954), «Қазақ тілінің жасалуы туралы» (1954), «Қазіргі қазақ тіліндегі диалектілер» (1955), «Қазак әдеби тілінің тарихын зерттеу туралы» (1960). мақалалары да ете

Сауранбаевтың білім беру, мәде-ниет, тарих пен әдебиетке және саяси-әлеуметтік омірімізге байланысты жазған коп. (Қазақ энцикм^педиясынан) Сөздік елеулі із - заметный след қалдырды оставил саяси-олеуметтік - социально-политический ғылыми-зерттеу - научно-исследовательская жетекшілік етті - руководил мәселе - вопрос шұғылданды - занимался Ғалым қазак тіл білімінің негізін

салушылардың бірі. жоғары оқу орындарында сабақ берді. оқулықтар жазды. ғылыми жұмыстарға жетекшілік етті. әдеби тіл тарихы жонінде еңбек жазды. елеулі із қалдырды. байланысты білім беруме мәдениетпен тарихпен әдебиетпен-саяси-әле уметтік 'Ъмірімізбен Мақалалары 17 :

1836 2-тапсырма. Мвтін бойынша төмендегі сүрактарға жауап беріңдер. Айдаров Ғұбайдолла (1921) Ғұбайдолла Айдаров - ғалым, про-фессор, срилология ғылымының док-торы, 250-ден астам ғылыми-зерттеу еңбектер, оның ішінде 10 монография мен жоғары оку орындарының сту-денттеріне арналған

оқулықтар жаз-ған. Оның еңбектері, негізінен, туркі жазба ескерткіштерін зерттеуге ІИМ, арналған. Ол көне туркі ескерткіште- рінің мөтіндерін жан-жақты талда-ған, ескерткіштер тілінің қазіргі қазақ тіліне жақындығын зерттеп, дәлелдеген.

Сұрактар 1. Ғұбайдолла Айдаров кім? 2. Оның канша ғылыми-зерттеу еңбегі бар? 3. Ол кімдерге арнап окулыктар жазған? 4. Оның еңбектері неге арналған? 5. Ғалым көне түркі ескерткіштерінің мөтіндерін калай

талдаған? 6. Ғ. Айдаров нені дәлелдеген? 3-тапсырма. Екі жай сөйлемнен қүрмалас сөйлем кұрап жазыңдар. Сөйлемнің түрлаулы мүшелерінің астын сызыңдар. 1. Н. Сауранбаев 1932 жылдан бастап жоғары оқу орын-дарында сабақ берді. Ол кеп оқулықтар жазды.

2. Ғ. Айдаровтың 250-ден астам еңбегі бар. Олар түркі жазба ескерткіштеріне арналған. 3. Академик В. В. Бартольд — әйгілі тарихшы. Ол Орта Азияның тарихын зерттеген. 4-тапсырма. Үлгі бойынша сөйлемдерді түрлаусыз мүшелермен толықтырыңдар. Ү л г

і: Ғ. Айдаров - галым. Ғ. Айдаров - гылыжі-зерттеу еңбектерін жазган галым. Ғ. Айдаров - гылыми-зерттеу еңбектерін, моногра- фиялар мен оқулықтар жазган галым. 18 1. Ғ. Айдаров - ғалым. 2. Н. Т. Сауранбаев - профессор. 3. В. В. Бартольд - Шығыстану ғылымының өкілі.

4-сабақ Ғылыммен жақын болсаң, қолың жетер 1-тапсырма. Берілген макал-мәтелдерді түсініп окып, олар туралы шағын әңгіме жазыңдар. Макалдардың ішінен күрмалас сөйлемдерді табыңдар. 1. Ғылым - теңіз, білім - қайық.

2. Ғылыммен жақын болсаң, қолың жетер, Залыммен жақын болсаң, басың кетер. 3. Кітап - ғылым, тілсіз мүғалім. 2-тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңдар. Мәтіннен күрмалас сөйлемдерді теріп жазып, жасалу жолдарын түсіндірі&

#1187;дер. В. В. Радлов Василий Васильевич Радлов 1837 жылы Берлинде туған. Берлин университетінің Шығыс тілі және философия сракуль-тетін бітірген. 1858 жылы 21 жасында философия ғылымы-ның докторы атағын алған. 1858 жылы Петербургке келеді. 1884 жылы Ресей Ғылым академиясына мүшелікке сайланады

да, түркі тілдерінің аса көрнекті маманы, әдебиеті мен жазба мұраларының білімпазы атанады. Ол Монғолияда, Түркістанда, Қырымда ғылыми экс-педициялар ұйымдастырады. Радлов 1872-1883 жылдары Қазанда тұрып, қазақтарға , татарлар мен башқүрттарғ ;а еуро-паша білім алуға к&

#1257;мектеседі. Осы жерде оның коп томдық «Түрік тілі грамматикасы», төрт томдық «Түрік әдебиет нұсқа-сы» жарық кереді. В. В. Радлов 1918 жылы 84 жасында Ресейде қайтыс болады. (Қазақ энциклопедиясынан) 3-тапсырма. 2-тапсырманың мәтіні бойынша деңгейлік тапсырмалар-ды орындаңдар. 19 III деңгей 1.

Мәтін бойынша диалог дайындап, өзара сөйлесіндер. 2. Мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңдар: 1884 жылы Ресей Ғылым академиясына мршелікке сайланады да, пціркі тілдерінің аса көрнекті маманы, білімпазы атанады. II деңгей 1. Мәтіннің мазмұнын айтып беріңдер.

2. Құрмалас сөйлем калай жасалады? Түсіндіріңдер. Мысал келтіріп, талдаңдар. I деңгей «В. В. Радловтың зерттеулері» такырыбына реферат жазыңдар. 5-сабақ Өйгілі ғалымдар 1-тапсырма. Модульде берілген тақырыптар бойынша кестені толты-рыңдар. Өмір с&

#1199;рген жылдары Ғалымның аты-жені Шығармашылык еңбектері 2. 3. 4. 2-тапсырма. Мына сөздер мен сөз тіркестерін аударыңдар. Шығыстану ғылымының аса көрнекті өкілі, әдеби мұра-лар, жетекшілік етті, зерттеу жүргізді, жан-жақты талдаған,

болғандығын дәлелдеу, оқу орындарына арналған, көне түркі ескерткіштері. 3-тапсырма. «Қазак тілін зерттеген ғалымдар» такырыбына шығарма жазыңдар. 6-сабақ Нәтиже сабақ ТЕСТ 1. Сызбаны толықтырыңдар. 2. Н. Сауранбаев нешінші жылдан бастап жоғары оқу орын- дарында сабак берген? а) 1938

ә)1932 б) 1928 3. «Қазак тілінің жасалуы туралы» дейтін еңбектің авторы кім? а) В. В. Бартольд ө) Ғ. Айдаров б) Н. Сауранбаев 4. Сойлемді дүрыс күрастырыңдар. 12 3 4 Бар, еңбегі, 250-ден астам, Ғ. Айдаровтың 5. В. В. Радлов нешінші жылы туған? а) 1837 ә) 1840 б) 1910

БАҚЫЛАУ СҮРАҚТАРЫ 1. Қүрмалас сойлем дегеніміз не? 2. Қүрмалас сөйлемнің неше түрі бар? 3. В. В. Радлов кім? 4. В. В. Бартольд туралы не білесіңдер? 5. Н. Сауранбаевтың еңбектері қандай? 6. Ғ. Айдаров нені зерттеген? 7. Модульде өткен жаңа сөздер

кандай? ^ Құрмалас сөйлем 20 21