МАТЭРЫЯЛЬНАЯ КУЛЬТУРА ВІЦЕБСКА IX – XIII СТСТ

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ УСТАНОВА АДУКАЦЫІ ПОЛАЦКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ Гісторыка-філалагічны факультэт Кафедра айчыннай і ўсеагульнай гісторыі ДАПУШЧАНА ДА АБАРОНЫ Загадчык кафедры 20 ДЫПЛОМНАЯ РАБОТА МАТЭРЫЯЛЬНАЯ КУЛЬТУРА ВІЦЕБСКА IX - XIII СТСТ. Спецыяльнасць 1-21 03 01

Гісторыя Спецыялізацыя 1-21 03 01 01 Гісторыя Беларусі Студэнт-дыпломнік Кіраўнік Абём дыпломнай работы Дыпломная работа - 50 старонак Наваполацк 2009 РЭФЕРАТ Дыпломная работа 50 с 53 крыніцы. ВІЦЕБСК, ЦАРКОЎНАЕ ДОЙЛІДСТВА, ЦАРКВА ЗВЕСТАВАННЯ, ХРАМ АРХАНГЕЛА МІХАІЛА, АРХІТЭКТУРНА-ПЛАНІРОВАЧНАЯ

СТРУКТУРА ГОРАДА, РАМЕСНЫЯ ВЫРАБЫ. Мэта работы - прасачыць асноўныя этапы развіцця матэрыяльнай культуры старыжытнага Віцебска IX - XIII стст. Абект работы - сацыяльна-эканамічная гісторыя старажытнага Віцебска IX - XIII cтст. Прадмет - матэрыяльная культура Віцебска IX - XIII cтст. У працэсе работы былі выкарыстаны такія агульнанавуковыя метады, як індукцыя, дэдукцыя, аналіз, сінтэз, параўнанне і аналогія.

Пры вывучэнні пазначанай праблемы, падчас аналізу гістарычных крыніц аўтар кіраваўся прынцыпамі абектыўнасці і гістарызму, выкарыстоўваў спецыяльныя гістарычныя метады гістарычна-параўнальны і гістарычна-генетычны . Элементамі навуковай навізны практычнай значнасці атрыманых вынікаў зяўляюцца сістэматызацыя гістарычных крыніц, іх рэпрэзентатыўнасць. Вынікі дыпломнай работы можна выкарыстоўваць пры распрацоўцы спецкурсаў

і факультатываў па гісторыі і культуры нашай краіны. Прыведзены ў дыпломнай рабоце матэрыял абектыўна адпавядае абекту даследавання. Усе запазычаныя з літаратурных і іншых крыніц тэарэтычныя і метадалагічныя палажэнні і канцэпцыі суправаджаюцца спасылкамі на іх аўтараў. ЗМЕСТ УВОДЗІНЫ 1. ЦАРКОЎНАЕ ДОЙЛІДСТВА

ВІЦЕБСКА ІХ - ХІІІ СТСТ 1. Царква Звеставання . 2. Храм Архангела Міхаіла .2. АСАБЛІВАСЦІ ГАРАДСКОЙ ЗАБУДОВЫ ВІЦЕБСКА ІХ - ХІІІ СТСТ 1. Грамадскае будаўніцтва. 2. Абарончыя збудаванні. 3. РАМЕСНЫЯ ВЫРАБЫ ВІЦЕБСКА ІХ - ХІІІ СТСТ 1. Кавальская прадукцыя 25 3.2.

Ювелірныя і шкляныя вырабы 3. Ганчарнае рамяство 4. Скураныя вырабы 5. Вырабы з дрэва 6. Вырабы з каменю 43 ЗАКЛЮЧЭННЕ 45 СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ 48 УВОДЗІНЫ На сучасным этапе гісторыя Віцебска ў значнай ступені раскрываецца ў крыніцах, прысвечаных праблематыцы гісторыі Полацкай зямлі.

Пры наяўнасці мноства гістарычных дакументаў і матэрыялаў, навейшых дадзеных археалагічных даследаванняў і супастаўленні разнастайных крыніц узрастае колькасць пытанняў і прапаноў на шляху іх тлумачэння, што значна адбілася на гістарыяграфіі дадзенага гістарычнага рэгіёна. У раннефеадальны старажытнарускі этап гісторыі Віцебска, які доўжыўся больш 300 гадоў сярод старажытных рускіх гарадоў Віцебску належыць не апошняе месца.

Археалагічныя даследаванні, што праводзіліся апошнім часам у Полацку, Мінску, Гомелі, Слуцку, Гродне, дзе вывучаліся напластаванні X - XIII стст адкрылі аналагі віцебскіх матэрыялаў. Гэта дае падставы разглядаць Віцебск як эталонны помнік для вывучэння генезісу матэрыяльнай культуры беларускага феадальнага горада. Мэта работы - прасачыць асноўныя этапы развіцця матэрыяльнай культуры

старыжытнага Віцебска IX - XIII стст. Для дасягнення пастаўленай мэты неабходна вырашыць шэраг наступных задач - вызначыць ўзровень развіцця рамеснай вытворчасці і яе ролю ў эканамічным патэнцыяле горада - вызначыць храналагічныя рамкі і адметныя якасці матэрыяльнай культуры старажытнага Віцебска - прааналізаваць развіццё забудовы і планавання старажытнага

Віцебска. Абект работы - сацыяльна-эканамічная гісторыя старажытнага Віцебска IX - XIII cтст. Прадмет - матэрыяльная культура Віцебска IX - XIII cтст. Пры напісанні работы былі выкарыстаны даследаванні па гісторыі Віцебска і Полацкай зямлі Т.С. Бубенька 5, 6, 7 8 9, 10 , Г.В. Штыхаў 51, 53, 54 , Т.І. Чарняўская 49 , Л.В.

Аляксееў 1, 2, 3 , Л.У. Калядзінскі 20, 21, 24 , В.Н. Ляўко 30, 31, 32, 33 , А.У. Русецкі, Ю.А. Русецкі 38 і інш . У пазначаных гістарычных крыніцах можна знайсці грунтоўны фактычны матэрыял, заснаваны на дадзеных археалогіі і летапісных звестках. Археалагічнае вывучэнне Віцебска было распачата ў XIX cт. Вывучаны раскопкамі

Г.В. Штыхава, Т.С. Бубенькі, В.Н. Ляўко і інш. вучоных, Віцебск на сённяшні дзень зяўляецца найбольш археалагічна даследаваным гарадскім помнікам. Варта ўзгадаць, што ў канцы XX ст. плошча гістарычнага раёна складала каля 6 тыс. кв. м. Даследаванні праводзіліся на розных участках горада, а храналагічныя рамкі ахоплівалі гістарычны пласт IX - XVIII стст. Комплекснае вывучэнне археалагічных

і пісьмовых крыніц дае магчымасць прасачыць станаўленне Віцебска на працягу ўсяго сярэднявечча 16 c. 49 . У манаграфіі Т.І. Чарняўскай Архітэктура Віцебска З гісторыі і забудовы горада даследуюцца планаванне і забудова Віцебска з часу яго ўзнікнення да нашых дзён. Даследуюцца абарончыя ўмацаванні віцебскіх замкаў 49 .

У сваю чаргу, В.Н. Ляўко раскрывае працэс фарміравання, развіцця і функцыянавання Віцебска як адміністрацыйна-кіраўнічага цэнтра акругі ў сістэме раннедзяржаўных структур 30 . У працы Т.C. Бубенькі Средневековый Витебск. Посад-Нижний замок Х - первая половина ХІV вв. былі абагульнены вынікі раскопак на тэрыторыі

Ніжняга замка Віцебска 1981 - 1997 гг У гэтай працы можна знайсці каштоўныя звесткі аб фарміраванні сацыяльна-тапаграфічнай структуры горада, характары планіроўкі і забудовы гандлёва-рамеснага пасада 6 . Т.С. Бубенька дае магчымае вызначэнне часу ўзнікнення селішчаў, якія акружалі дзядзінец старажытнага горада, і падрабязна разглядае працэс ператварэння іх у гандлёва-рамесныя цэнтры, якія валодалі комплексам

надзейных прыкмет сістэмай абароны, сядзібнай забудовай тэрыторыі, наяўнасцю гандлёва-вечавога пляца, адмысловым месцам у складанай агульнагарадской структуры, якая вызначалася яго важным эканамічным і сацыяльным становішчам. На падставе археалагічных дадзеных у працы Г.В. Штыхава Города Полоцкой земли IX - XIII вв. асвятляецца матэрыяльная культура горада, яго тапаграфія 51 . Даследчыкі А.У. Русецкі, Ю.А. Русецкі адлюстравалі развіццё мастацкай культуры

Віцебска. На багатым факталагічным матэрыяле прасочваюцца працэсы станаўлення і функцыянавання ўсіх выглядаў мастацтва. 38 . У артыкуле Л.У. Калядзінскака Сярэднявечны Віцебск як эталонны помнік матэрыяльнай культуры беларускага феадальнага горада змешчаны каштоўныя дадзеныя аб стане і развіцці матэрыяльнай культуры старажытнага Віцебска. Аснову планавання горада, як сцвярджае археолаг, складалі вулічныя маставыя шырынёй да 4,5

- 5м , падпарадкаваныя рэльефу мясцовасці. Яны былі выяўлены падчас раскопак 1980 - 90-х гг. і ў вакольным горадзе, і на дзядзінцы 20, c. 45 . Раскопкамі ў 1930 - 70-я гг і ў першую чаргу, сістэмнымі даследаваннямі супрацоўнікаў Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі ў 1980 - 90-я гг. В.Н. Ляўко, М.А. Ткачоў, Л.У. Калядзінскі

і інш. дазволілі ўбачыць і зразумець сапраўднае жыццё продкаў, іх побыт, іх звычаі і традыцыі, шляхі фарміравання іх культуры. Толькі Т.С. Бубенька вывучыла 2 755 м культурнага пласта, выявіла і даследавала 52 пабудовы XI - XIV стст. 38, c. 5 . Значнай крыніцай аб гісторыі і архітэктуры старажытнага

Віцебска зяўляецца зборнік гістарычных дакументаў - Витебская старина , якія сабраў і выдаў беларускі даследчык А.П. Сапуноў. Першы том гэтага выдання цалкам прысвечаны гораду Віцебску. У ім змешчаны матэрыялы летапісаў, інвентароў, грамат і прывілеяў Віцебска, гісторыка-статыстычныя матэрыялы

і асноўныя звесткі аб забудове старажытнага горада. У гэтым жа выданні прыводзіцца Віцебскі летапіс , складзены ў 1768 г. жыхаром Віцебска Сцяпанам Аверкам на падставе рускіх летапісаў, польскіх хронік, а таксама матэрыялаў, сабраных самім аўтарам 11 . У асобных кнігах А.П. Сапунова разглядаюцца некаторыя помнікі архітэктуры горада, даюцца звесткі аб гісторыі

іх пабудовы 40, 41 . Матэрыялы аб старажытным Віцебску друкуюцца і ў выданнях А. М. Семянтоўскага і М.Я. Нікіфароўскага. Хоць у гэтых даследаваннях адсутнічае архітэктурна-мастацкі аналіз помнікаў, яны вылучаюцца грунтоўным фактычным матэрыялам. Газету Витебские губернские ведомости , якая выдавалася Віцебскім губернскім праўленнем з 1838 па 1917 гг таксама можна вылучыць як адну з крыніц па гісторыі

будаўніцтва Віцебска. Газета мела афіцыйны і неафіцыйны раздзелы. У неафіцыйным асвятлялася мясцовае жыццё, даследаванні па гісторыі, этнаграфіі, культуры і будаўніцтву Віцебска. Тут выступалі краязнаўцы, гісторыкі, этнографы А.П. Сапуноў, М.Я. Нікіфароўскі, Е. Р. Раманаў і інш. У даваенны час адным з першых даследчыкаў старажытнай беларускай архітэктуры зяўляўся

М.I. Брунаў, прафесар Маскоўскага архітэктурнага інстытута. У яго артыкуле Беларуская архітэктура XI - XII стст. сярод іншых помнікаў даследуецца царква Звеставання. У 1928 г. аддзел гуманітарных навук Інстытута беларускай культуры Інбелкульт выдаваў Запіскі аддзела гуманітарных навук , у якіх разглядаліся гісторыя, мастацтва і архітэктура Беларусі. Сістэматычнае

і паслядоўнае вывучэнне гісторыі беларускай архітэктуры праводзілася савецкімі вучонымі М.С. Кацарам, У.А. Чантурыяй, А.А. Воінавым і інш. У іх працах у агульнай плыні развіцця архітэктуры Беларусі разглядаюцца горадабудаўніцтва і асобныя помнікі архітэктуры Віцебска. Гэта дае магчымасць дакладна вызначыць месца Віцебска сярод іншых гарадоў Беларусі, выявіць каштоўнасць яго помнікаў,

іх ролю і значэнне ў беларускай архітэктуры. Асаблівасці эканамічнага і палітычнага развіцця горада паказаны ў працах беларускіх савецкіх гісторыкаў Г.А. Нікіціна, 3.Ю. Капыскага, А.В. Багдановіча, П.А. Сідарава. Пытанні гістарычнай тапаграфіі Віцебска разглядаюцца ў працах археолагаў Л.В. Аляксеева, Г.В. Штыхава. Артыкулы па пытаннях горадабудаўніцтва

і архітэктуры Віцебска ў навукова-метадычным бюлетэні Беларускага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры Помнікі гісторыі і культуры Беларусі 2 за 1974 г. прысвечан 1000-годдзю існавання Віцебска . У манаграфіях і артыкулах, якія напісаны беларускімі гісторыкамі, адлюстроўваецца старажытнае жыццё горада, разглядаюцца пытанні захавання гістарычнай спадчыны

і помнікаў культуры. 1. ЦАРКОЎНАЕ ДОЙЛІДСТВА ВІЦЕБСКА ІХ - ХІІІ СТСТ. 1.1. Царква Звеставання Восем стагоддзяў гэты храм па праву лічыцца ўпрыгожваннем старажытнага Віцебска, ускосным напамінам аб некалі цесных сувязях старажытнай Русі і Візантыі. Сёння яму вернута першароднае аблічча ХII ст. 48, c. 7 . Царква Звеставання ў Віцебску - унікальны помнік старажытнарускай архітэктуры.

Адзіны ва Усходняй Еўропе помнік візантыйска-балканскага дойлідства 48, c. 11 . Пісьмовыя крыніцы не захавалі дакладных звестак аб часе ўзвядзення віцебскай царквы Звеставання. Летапісныя крыніцы ХVI - XVII стст. хроніка Стрыйкоўскага, хроніка Быхаўца адносяць пабудову царквы да ХIV ст. і звязваюць з імём князя Вялікага княства Літоўскага

Альгерда. Паданне, зафіксаванае ў гарадскім летапісу ХVIII ст кажа аб узвядзенні храма Звеставання ў Віцебску ў 974 г. княгіняй Вольгай адначасова з заснаваннем горада 38, c. 65 . Аналіз і вывучэнне архітэктурных форм, будаўнічай тэхнікі і фрагментаў фрэсак даюць падставу датаваць будаўніцтва царквы

ў межах ХII ст. і выказаць здагадку аб удзеле арцелі візантыйскіх майстроў ва ўзвядзенні храма. Па архітэктурнаму вырашэнню храм вылучаецца сярод іншых помнікаў Старажытнай Русі першым чынам незвычайнасцю муроўкі - чаргаваннем даламітавых блокаў з 3 - 4 шэрагамі плінфы 28, c. 143 . Помнік своеасаблівага манументальнага дойлідства другой чвэрці XII ст. акумуляваў дасягненні будаўнічай тэхнікі, тэхналогіі

і жывапісу. Царква існавала да 1961 г у цяперашні час яе ўзнаўленне скончана. Царква Звеставання пры захаванасці вядомай манументальнасці выглядала сціплай і ўтульнай, ствараючы своеасаблівы настрой таму хто ўступаў на яе каменныя пліты. Невядомы аўтар улічыў усё месцазнаходжанне царквы - і на беразе ракі, і ў той жа час побач з вялікакняжацкім дваром рэльеф мясцовасці, у які

ўкапана царква раўнінны пляц на беразе ракі, на якую заўсёды звярталася бы ўвага пры забудове і правага, і левага берагоў Заходняй Дзвіны прыродныя ўмовы віцебскага кліматычнага пояса. 28, c. 145 Царква Звеставання ў Віцебску, магчыма, першы на нашай зямлі культавы будынак ад часоў прыняцця хрысціянства, прысвечаны гэтаму цудоўнаму веснавому святу.

Дакладны час узвядзення ў Віцебску першага мураванага храма не азначаны ў летапісных крыніцах. Легенда, змешчаная ў познім Летапісе Віцебска , сцвярджае, што царква Звеставання змуравана ў X ст. па загаду кіеўскай княгіні Вольгі. Аднак першыя дакументальныя гістарычныя звесткі пра царкву зяўляюцца толькі на старонках беларуска-літоўскіх летапісаў у

XV - XVI стст. На іх падставе Мацей Стрыйкоўскі адносіць пабудову царквы Звеставання ў Віцебску да XIV ст падчас праўлення вялікага князя Альгерда. Але большасць даследчыкаў архітэктуры канца XIX - першай паловы XX ст. А. Паўлінаў, А. Сапуноў, М. Шчакаціхін і інш. лічылі, што ў XIV ст. была здзейснена толькі перабудова храма, а дакладней, зроблены

новыя скляпенні. 38, c. 68 Царква Звеставання пры захаванасці вядомай манументальнасці выглядала больш сціплай і ўтульнай, ствараючы своеасаблівы настрой таму, хто ўступаў на яе каменныя пліты 38, c. 69 . Вядомы даследчык Віцебшчыны А.П. Сапуноў датуе гэты помнік X ст беларускі мастацтвазнаўца Н.Н. Шчакацiхiн лічыць, што ўзвядзенне царквы Звеставання

ў Віцебску можа быць аднесена да 80-х гг. XII ст. Аўтары першага тома Гісторыі беларускага мастацтва найбольш верагоднай датай будаўніцтва царквы лічаць канец XI - першую чвэрць XII стст. П.А. Раппопорт, вядомы знаўца старажытнарускага дойлідства, сцвярджае, што царква Звеставання ў Віцебску была збудавана ў 40-я гг. XII ст. і не звязана з дзейнасцю полацкіх дойлідаў.

У сваю чаргу, Н.Н. Шчакаціхін, аналізуючы канструктыўныя рашэнні супадзенні ў канструкцыях полацкай Спаскай царквы з віцебскай царквой Звеставання , летапісныя і некаторыя іншыя дадзеныя, прыходзіць да высновы, што ўзвядзенне віцебскай царквы можа быць аднесена да пачатку 80-х гг. XII ст. 26, c. 212 . Загадка аб тым, хто будаваў царкву

ў Віцебску, дагэтуль не разгадана. Вядома толькі, што віцебскія майстры на тэрыторыі Беларусі пабудавалі яшчэ адну такую царкву - Барыса і Глеба ў Наваградку. Даследаванні Н. Шчакацiхiна цікавыя яшчэ і тым, што ў іх прасочваецца думка аб полацкіх і віцебскіх запазычаннях у сірыйскіх архітэктараў Прынцып першапачатковай сірыйскай канструкцыі захаваны тут так, што паўкруглая сярэдняя апсіда надзвычай

энергічна высоўваецца наперад, дамінуючы сваёй паўакружнасцю на роўным усходнім фасадзе, бакавыя жа маюць форму паўкруглых ніш 26, c. 213 . І сапраўды, у Царквы Звеставання цэнтральная апсіда мела выгляд правільнага паўкола, у якім часткі ўсходняга фасада ад падставы апсіды у стаўленні паўночнага і паўднёвага кутоў па шырыні сваёй былі амаль у два разы менш самой апсіды.

Менавіта таму ў архітэктурным плане царквы прысутнічаў нераўнамерны падзел усходняга фасада. Занятае апсідай шырэйшае сярэдняе поле адпавядала ўнутраным нефам, што пацвярджаецца наяўнасцю лапатак і на заходняй сцяне. Адметнай рысай царквы Звеставання зяўляецца нартэкс, над якім размяшчаліся хоры. Для глыбейшага асэнсавання архітэктурных тэндэнцый таго часу

і ўдакладнення даты будаўніцтва важны наступныя развагі Н. Шчакацiхiна Зяўленне такой канструкцыі ў Віцебску і Полацку варта аднесці, магчыма, не раней, як да другой паловы XII стагоддзя, бо спачатку, як мы ужо бачылі на прыкладах Сафійскага сабора і аднаго з будынкаў Барысаглебскага кляштара, тут ужываліся яшчэ трохапсідныя планы.

Падобнасць планаў і некаторых дэталяў канструкцый дае падставы лічыць, што віцебская царква Звеставання таксама павінна прыналежаць прыблізна да гэтаму часу . Такім чынам, пазначаюцца, як мінімум, дзве вызначальныя высновы першая - віцебская царква Звеставання зяўляецца, прынамсі, сучасніцай Спаскай царквы ў Полацку другая - суцэльна абгрунтавана супадзенне канструкцый гэтых двух будынкаў.

Апошняя здагадка толькі пацвярджае выснову аб двух будаўнічых арцелях, полацкай і віцебскай 38, c. 71 . Некаторыя архітэктурныя і будаўнічыя прыёмы, выкарыстаныя пры ўзвядзенні віцебскай царквы, пасля можна будзе сустрэць у шэрагу помнікаў іншых славянскіх земляў напрыклад, у Спаскім саборы ў Чарнігаве, у царкве Спаса на Бярэсьці ў Кіеве, царквы

Іаана Багаслова ў Смаленску і інш Хоць прамых аналогій няма, можна казаць і аб некаторым супадзенні прапорцый з Ніжняй царквой у Гародні 26, c. 215 . Даследаванні археолагаў І. Хозераў, П. Бараноўскі, М. Каргер, П. Рапапорт, А. Трусаў па шэрагу асаблівасцей будаўнічай тэхнікі і аналізу архітэктурных форм паказалі прыблізны час будаўніцтва віцебскай царквы

Звеставання, а менавіта - другая чвэрць ХІІ ст. У гісторыка-мастацтвазнаўчых працах яе адносяць да т. зв. Полацкай школы дойлідства, аднак сярод кола помнікаў гэтай школы царква Звеставання вылучаецца шэрагам сваеасаблівых віцебскіх адметнасцей. Як большасць мураваных храмаў старажытнарускага перыяду, яна ў аснове мела крыжова-купальную кампазіцыю, але падкрэслена выцягнутую па падоўжнай восі, што надавала

ёй базілікальны характар, асабліва ў інтэреры. Шэсць апорных крыжападобных у плане слупоў, пастаўленых у два рады, падзялялі ўнутранную прастору на тры нефы. Пры гэтым крок слупоў набліжаўся па даўжыні да пралёту паміж імі, таму прасторавыя ячэйкі цэнтральнага нефа ў плане прынялі форму квадрата, як і ў раманскіх, дзе кожная з ячэек перакрывалася аднолькавым крыжовым скляпеннем.

Але ў віцебскай царкве квадратныя прасторавыя ячэйкі захавалі характэрныя для старажытнарускага дойлідства цыліндрычныя скляпенні - закамары, за выключэннем прасторы сяродкрыжжа, кампазіцыйнасць і сімвалічнасць якой падкрэслівалася светлавым барабанам на ветразях, завершаным купалам 19, c. 59 . Царква Звеставання ўяўляе сабой трохнефавы шасцістоўпны храм, які мае адну паўкруглую апсіду. Заходняя пара яго слупоў, злучаных з бакавымі сценамі будынка, вылучае нартэкс.

Адметнай асаблівасцю храма зяўляецца раўнамернасць яго дзяленняў сярэдні неф падзелены на чатыры квадратныя ячейкі. У заходняй сцяне размешчана лесвіца на хоры. Лапаткі храма плоскія 38, c. 70 . У адрозненне ад полацкіх будынкаў, якія ўзводзіліся з плінфы ў тэхніцы са схаваным радам , віцебская царква была пабудаваная з плінфы і каменю. Адшліфаваныя каменныя блокі тут выкананы

ў адзін-два рады, затым ідуць два-тры рады плінфы, а потым зноў шэрагі камянёў. Такая змяшаная тэхніка мура сведчыць аб наяўнасці тут цалкам іншых, чым у Полацку, будаўнічых традыцый. Пры гэтым падобная канструктыўная сістэма выкарыстоўвалася і ў якасці дэкаратыўнага прыёму атрымлівалася чырвона-белая ў палосы паверхня сцен 22, c. 87 . Мэтазгодна звярнуць увагу

і на некаторую дэталізацыю, якую можна знайсці ў Н.Н. Шчакаціхіна Фактычна яна зяўляецца толькі мадыфікацыяй шасцістоўпнага кубічнага тыпу, аднак з прычыны вельмі малой шырыні бакавых абсід і бакавых нефаў, а таксама ў сувязі з іншым размяшчэннем слупоў, яна мае большы, чым звычайна, падоўжаны працяг, што надае яе плану вызначаную цягу да прастакутнай базілікальнасці, якая атрымала шырокае распаўсюджванне

ў беларускай архітэктуры XVII - XVIII стст. У сувязі з гэтым у сістэме алтарных апсід назіраецца значная неадпаведнасць паміж сярэдняй і бакавымі апошнія ў выглядзе маленькіх ніш ва ўсходняй сцяне нашмат меншыя па сваіх памерах за сярэднюю паўакругласць, што выклікала неабходнасць павелічэння іх унутранай прасторы пры дапамозе бакавых нефаў. Гэта дасягаецца праз значную масіўнасць унутраных слупоў, якія злучаны сценкамі з асновамі сярэдняй

апсіды, утвараючы перад бакавымі паўагругласцямі адмысловыя чатырохкутныя памяшканні, злучаныя з алтаром пры дапамозе вузкіх праходаў у згаданых сценках, з няправільнымі аркавымі пралётамі на досыць значнай вышыні. Тыя жа самыя слупы і сценкі адлучае і сярэдняя алтарная прастора, якая ў плане мае выгляд правільнага квадрата з паўкруглай апсідай на ўсходзе 35, c. 150 . Крыжападобныя ў разрэзе ўнутраныя слупы

ў ліку шасці распланаваны так, што сярэдні неф як быццам дзеліцца на чатыры аднолькавых квадрата, уключаючы і згаданы алтарны. У бакавых нефах адпаведна вылучаюцца прастакутнікі ў два разы меншыя па шырыні. Паміж сабой слупы злучаны на рознай вышыні паўкруглымі аркамі, пры гэтым найбольш высока размешчаны яны над другім ад алтарнага квадратам, дзе аркатура служыла раней для падкупальнага барабана. Першым двум парам слупоў, як звычайна, адпавядаюць на

ўнутраных сценах невялікія плоскія выступы на паўночным баку гэты выступ не даходзіць да самога нізу , пазначаныя звонку лапаткамі. Заходняя ж пара слупоў у цяперашні час злучаецца з бакавымі сценамі пры дапамозе выцягнутых перагародак пазнейшага паходжання, якія зусім адлучаюць у гэтых месцах прытвор і хоры ад галоўнай часткі царквы. Раней створка адчынялася ў сярэдзіну будынка высокім пралётам з аркай, перакінутай на заходніх слупах, што стварала вызначанае

прасторавае адзінства сярэдняй часткі. Аднак і першапачаткова гэтая прастора, хоць яна і была квадратнай у плане, не мела чыстага кубічнага характару, бо розныя часткі яе былі перакрыты на рознай вышыні, у той час як купал займаў не цэнтральнае, а бліжэй да ўсходу месца 18, c. 78 . Вонкавы падзел фасадаў царквы Звеставання цалкам адпавядаў унутранаму падзелу. Пры дапамозе сярэдніх

і кутніх лапатак на бакавых фасадах падзел гэты зяўляецца раўнамерным чатырохчленным, а на заходнім - нераўнамерным трохчленным 38, c. 80 . Першапачаткова фасады былі аздоблены трыма ўваходамі з паўкруглымі перамычкамі пралётаў адзін з іх знаходзіцца і цяпер у масіўнай заходняй сцяне, дзе, акрамя таго, у паўночна-заходнім куце размешчаны лесвіцы на хоры. Два іншых уваходы, праведзеных у бакавых фасадах паміж другой

і трэцяй лапаткамі, вялі ў сярэднюю падкупальную частку паўночны - закладзены цяпер, другі ж адчыняецца ў пазнейшую прыбудову, прылеглую да паўднёвага фасада царквы 38, c. 82 . Ёсць меркаванне, што архітэктурныя задумы царквы Звеставання, якія не атрымалі свайго наступнага развіцця ў Віцебска-Полацкай зямлі, былі падхоплены дойлідамі

ў заходніх рэгіёнах Беларусі. Напрыклад, на Гарадзеншчыне, дзе была свая школа і былі збудаваны два вельмі блізкія да віцебскага храма саборы - у Гародні і Ваўкавыску. Ёсць таксама сведчанні аб тым, што ўжо ў пачатку XII ст. віцебскія майстры былі запрошаны да будаўніцтва царквы ў Наваградку колькасны склад гэтай арцелі выявіць, на жаль, не атрымалася .

П.А. Раппопорт, напрыклад, лічыць, што ў Наваградку яны працавалі ў моцна аслабленым складзе, бо мур царквы больш занядбаны за віцебскі, а галерэі рабіліся ўжо іншымі полацкімі майстрамі 1, c. 243 . Падобнае апісанне кажа нам аб тым, што за формамі, навыкамі і прыёмамі, якія выкарыстоўваліся віцебскімі дойлідамі як у рашэнні будаўніча-тэхнічных задач, так і ў афармленні фасадаў сваіх пабудоў, часам цяжка разглядзець пакладзеныя

ў аснову гэтых форм і прыёмаў візантыйскія, кіеўскія, заходнія або іншыя ўзоры. Гэтыя ўзоры, дапамагаючы старажытным майстрам у іх творчасці, павышаючы іх майстэрства, тэхніку і стыль выканання, зяўляліся толькі адпраўной кропкай творчага працэсу, не капіравалі, не замянялі, а ўдасканальвалі яго 1, c. 245 . Маштабныя чарцяжы храма Звеставання нідзе не зафіксаваны.

Ды і не магло быць інакш. Старажытнаму каменных спраў майстру досыць было ведаць тыпалагічную схему будынка і яго асноўныя памеры. Валодаючы прыёмамі прапарцыянальнай пабудовы, узгадненяючы гарызантальныя і вертыкальныя памеры, ён на аснове методыкі формаўтварэння размяраў падставу і ажыццяўляў натурнае праектаванне непасрэдна на будаўнічай пляцоўцы. Прамежкавыя планавыя накіды выконваліся на падручным матэрыяле, а выкарыстанне геаметрычных пабудоў

і прафесійных прыёмаў прапорцый дазваляла па ходзе будаўніцтва гарманізаваць свой праект 60, c. 87 . Муроўка сцен царквы ўяўляе змешванне візантыйскай і наўгародскай школ. Яна выканана з выкарыстаннем мясцовых матэрыялаў - тонкай, падоўжанай але часта і квадратнай цагліны плінфы , якая трывалымі цэментавымі швамі звязваецца з тоўстымі каменнымі і вапняковымі плітамі. Варта адзначыць, што ў першапачатковым выглядзе фасады царквы не былі стракатымі.

Агульны малюнак складаўся з праслоек чырвонай цагліны, якія чаргаваліся з жоўта-шэрымі вапняковымі плітамі, падкрэсліваючы маналітную паверхню сцяны з яе кантрастамі святла і цені 6, c. 321 . Вялікую мастацкую каштоўнасць уяўлялі фрэскавыя размалёўкі царквы Звеставання, якімі былі пакрыты ўсе яе сцены. Лічаць, што ў першы раз размалёўкі знішчылі яшчэ ў пачатку 20-х гг.

XVII ст калі галоўны храм Віцебска па загадзе архібіскупа Іасафата Кунцэвіча быў перададзены ад праваслаўных уніятам, а унікальныя старажытныя фрэскі былі замалёваны 19, c. 14 . Архіўныя і літаратурныя крыніцы, сведчанні асобных даследчыкаў напрыклад, І.М. Хозерова, М.З. Кацара, П.А. Рапапорта і інш. пацвярджаюць, што да Вялікай Айчыннай вайны яны былі схаваны пад напластаваннямі тынкоўкі

і размалёўкамі розных часоў. У некаторых месцах тынкоўка абсыпалася і выяўляліся асобныя фрагменты, дзе евангельскія сюжэты і арнаментальны дэкор спалучаліся з расліннымі і геаметрычнымі матывамі 38, c. 85 . Да прыкладу, на левым цэнтральным пласце падкупальнай прасторы быў бачны фрагмент фрэскі з пасавым малюнкам святога Мікалая, на паўднёвай сцяне адкрыліся часткі постацей, адзенне асоб, нават княжы галаўны

ўбор верагодна, гэта была выява аднаго з віцебскіх князёў, заступніка царквы , на іншых слупах і на сценах змешчаны яшчэ тры размалёўкі, якія сведчаць аб высокім майстэрстве выканаўцаў. 38, c. 86 . Адмысловую цікавасць выклікае кавалак тынкоўкі, на якім на высокім мастацкім узроўні выканана графіці з малюнкам двух постацей. Варта адзначыць высокую прафесійнасць кампазіцыі малюнка, гарманічнасць і лёгкасць ліній. Постаці ў цэлым прыгожыя і прывабныя - пытальнае становішча рук, грацыёзны нахіл галавы,

шырока расчыненыя вочы. Па выразнасці рухаў, вытанчанасці мадэліроўкі асоб, змястоўнасці ліній, умелай кампазіцыі графіці некаторыя даследчыкі параўноўваюць гэтыя малюнкі з гравіраванымі малюнкамі на медных пласцінах у Гарадзенскай Ніжняй царкве пачатку XII ст 38, c. 87 . Каляровая гама размалёвак складалася з карычнева-чырвоных аб карычневым фоне кажуць як аб слядах аднаго з пажараў , жоўтых і зялёных таноў бледнай каляровай гамы з мяккімі пераходамі ад аднаго колеру

да іншага 26, c. 240 . Асабліва варта адзначыць выяву ваяра, выкананую ў тэхніцы графіці. Хоць яго адзенне плашч даволі абагульнена, нават умоўна, усё ж у ім прысутнічае выразнасць ваеныя даспехі складаюцца з панцыра і двух шэрагаў вертыкальна размешчаных лат з левага пляча па дыяганалі звешваецца дзіда з трохкутным наканечнікам. Асоба некалькі падоўжанае, схематычнае, вакол галовы намаляваны німб.

У цэлым малюнак ваяра сярод размалёвак характарызуецца прастатой, нават прымітывізмам. Часцей за ўсё такія малюнкі адносяць да другой паловы XIII ст. 38, c. 90 . Для таго, каб зразумець усю ёмістасць і значнасць зяўлення выявы ваяра ў размалёўках храма, звернемся да вытокаў старажытнаславянскай культуры, якая ўяўляла не толькі паэтычнае стаўленне да прыроды, але

і да чалавека ў яго гераічнай воінскай вартасці. Абедзве тэмы цесна ўзаемазлучаны гарачае каханне да роднай зямлі нараджае гатоўнасць легчы костьмі , скласці галаву за родную зямлю. Нашым продкам заўжды са стагоддзя ў стагоддзе прыходзілася стаяць на варце родных меж, адстойваючы сваю волю. Таму сталым клопатам дзяржаўных мужоў і царквы успомнім баявы заклік рускіх ваяроў За веру, цара

і айчыну было выхаванне павагі да ратнай працы, фарміраванне ў народзе мужнасці і ўстойлівасці 38, c. 92 . Сёння можна казаць яшчэ аб адной знаходцы - кавалку тынкавай абмалёўкі са мноствам малюнкаў, знакаў. Вылучаецца выкананы ў складаным тэраталагічным арнаменце крыж, па розных баках якога працарапаны літары ІС , HI , КА 38, c.95 . Праглядаюцца каля дзясятка розных форм крыжоў, у левым верхнім куце відаць малюнак

або абраз святога асоба і абрысы постаці сімвалічныя , некалькі геаметрычных постацей. Знаходка патрабуецца ў дэталёвым апісанні, мы жа толькі пазначылі яе існаванне. Гэтыя размалёўкі, як і размалёўкі іншых старажытнабеларускіх храмаў, ананімныя. Але нават калі майстар і быў бы вядомы, то задачу сваю ён бачыў першым чынам у прайграванні ўстойлівых традыцыйных канонаў, у выразе агульназначных

ідэй і паняццяў. Яго індывідуальнасць выяўлялася галоўнай выявай у маляўнічасці і майстэрстве, якімі ён карыстаўся для перадачы загадзя зададзеных яму тэм і выяў, той сакральнай матэматыкі , творчасць якой выяўляла тэалогію мастацтва , напрыклад, ідэю анёльскай іерархіі, не толькі нябеснай, але і зямной, размеркаванай функцыі паміж анёламі і людзьмі і ўсталяваўшай святыя рангі на небе і на зямлі.

Іерархія Серафімаў, Херувімаў і Пасадаў, Панаванняў, Сіл і Улад, Архангелаў і Анёлаў яе творцам лічыцца Псеўда-Дыянісій Арэапагіт уяўляе сабой правобраз зямной іерархіі духавенства і свецкай улады князя, яго суродзічаў, ваенна-дружыннай верхавіны і г. д. Яшчэ адзін нюанс такіх размалёвак складаўся

ў тым, што здзейсненыя ў храме богаслужэння ўключалі ў сябе літаратурныя, тэатральныя, музычныя і выяўленчыя бакі, нагадваючы пастве аб усёй святой і царкоўнай гісторыі 19, c. 79 . Такім чынам, можна зрабіць выснову з дэталёвага апісання гэтага старажытнага архітэктурнага помніка, што ўжо ў XI - XII стст. Віцебск, як і ўвесь падзвінскі рэгіён, уключыўся ў агульнаеўрапейскі культурны працэс, адначасова фарміруючы спецыфічныя

рысы. Некаторыя архітэктурныя і будаўнічыя прыёмы, выкарыстаныя пры ўзвядзенні віцебскай царквы, можна сустрэць у шэрагу помнікаў іншых славянскіх земляў напрыклад, у Спаскім саборы ў Чарнігаве, у царкве Спаса на Бярэсьці ў Кіеве, царквы Іаана Багаслова ў Смаленску і інш. У адрозненне ад полацкіх будынкаў, якія

ўзводзіліся з плінфы ў тэхніцы са схаваным радам , віцебская царква была пабудаваная з плінфы і каменю. Адшліфаваныя каменныя блокі тут выкананы ў адзін-два рады, затым ідуць два-тры рады плінфы, а потым зноў шэрагі камянёў. Такая змяшаная тэхніка мура сведчыць аб наяўнасці тут цалкам іншых, чым у Полацку, будаўнічых традыцый. Царква Звеставання - гэта унікальны

і арыгінальны помнік мастацтва, які па сваіх канструктыўных асаблівасцях і кампазіцыі плана значна адрозніваецца ад усіх іншых будынкаў сярэднявечнай царкоўнай славянска-візантыйскай архітэктуры. Помнік своеасаблівага манументальнага дойлідства другой чвэрці XII ст. акумуляваў дасягненні будаўнічай тэхнікі, тэхналогіі і жывапісу. Віцебская царква Звеставання дае пераканаўчыя сведчанні таму, што

ўжо ў раннім сярэднявеччы на беларускіх землях склалася свая азбука архітэктуры, свая каменная кірыліца, выдатная ад архітэктурных літар раманскага і іншых стыляў. 1.2. Храм Архангела Міхаіла Па рашэнню князя Святаслава Усяславіча ў першай палове XII ст. у Віцебску на княжым падворку, размешчаным на Замкавай гары, быў пабудаваны храм святога Міхаіла.

Па паданню, храм быў пабудаваны яшчэ княгіняй Вольгай. Паводле Мацея Стрыйкоўкага, ён бачыў партрэт Іуліяніі, старажытнага пісьма, дзе яна намаляваная разам з мужам сваім Альгердам партрэт гэты знаходзіўся ў старажытнай драўлянай, на каменным падмурку, цэрквы, у Верхнім замку 40, c. 55 . Будавалі яго, як мяркуюць даследчыкі, грэцкія і балгарскія майстры, перад якімі князь паставіў задачу стварыць царкву, якая адрозніваецца па формах

ад візантыйскай і нават ад полацкай архітэктурных школ. Звесткі аб царкве Архангела Міхаіла, якая знаходзілася на Верхнім замку, вельмі фрагментарныя і грунтуюцца галоўнай чынам на археалагічных дадзеных 23, c. 218 . Даследчыкамі выяўлена муроўка, сабраны плінфа, вапняковыя пліты, смальта, пліткі полу, а таксама фрагменты шыбы з свінцова-алавянага сплаву. Дэталёвы аналіз гэтых знаходак зрабіў археолаг

Л.У. Калядзінскі. Да прыкладу, ён лічыць, што плінфа яе таўшчыня 3,7 см характэрна для рускіх храмаў да канца XI ст. г. зн. пачатак будаўніцтва храма можна аднесці да канца XI - пачатку XII стст Вапняковыя пліты з характэрнай формай апрацоўкі шчасаныя верхняя і ніжняя грань, няроўныя бакавіцы выкарыстоўваліся ў X - XII стст калі ў мурах сцен адбываўся паступовы пераход ад прыроднага валуна да выкарыстання каменных

квадратаў. Тэхналогія плітак падлогі а яны былі стрэлападобна-ромбічнымі і трохкутнымі і вырабляліся ў драўлянай форме адпавядае будаўнічым працэсам канца XI - пачатку XII стст. 18, c. 74 . Па меркаванню Л.У. Калядзінскага, пліткі падлогі рыхтаваліся з дробнага пяску і жарствы раствор з роўных прапорцый пяску і вапны , добра абпальваліся.

Пліткі былі пакрыты палівай ярка-жоўтага і травяністага колеру прыглушанага тону. Па сваім хімічным складзе пліткі блізкія да вырабаў XII ст выяўленых у Смаленску, а таксама да некаторых іншых помнікаў канца XI - трэцяй чвэрці XII стст. Шкляныя шыбы па сваім паходжанні зяўляюцца заходнееўрапейскімі 62, c. 118 . Супаставіўшы атрыманыя дадзеныя, Л.У. Калядзінскі прыходзіць да высновы, што віцебскі храм

Архангела Міхаіла быў збудаваны ў тэхніцы змяшанага мура. Перавязка швоў у ім рабілася, хутчэй за ўсё, утоеным або патопленым радам 62, c. 119 . Падлога царквы ўяўляла сабой маляўнічую кампазіцыю з жоўта-зялёных палос у абрамленні зубчатай стужкі з плітак таго жа колеру, але трохкутнай формы, якія звычайна выкладваліся ўздоўж сцен. Алтарная частка храма была дэкаравана пазалотнай мазаікай.

У драўляныя шыбы ўстаўлялася дыскападобнае шкло, скрозь якое ў памяшканне сачылася зеленаватае святло. Купал храма быў пакрыты алавянымі пласцінамі 38, c. 76 . Лічаць, што віцебскі храм Архангела Міхаіла быў разбураны да сярэдзіны другой паловы XIV ст. Магчыма, гэта адбылося падчас вялікага пажару 1335 г магчыма, падчас аблогі Верхняга замка князем Вітаўтам у 1396 г. Пасля храм быў адноўлены, але

ўжо з іншага матэрыялу і ў іншай тэхніцы. І на плане Віцебска 1664 г. ужо значыцца царква святога Міхаіла. Яна намалявана як драўляная і ўяўляе сабой двухкамерны зруб з ганкам і званіцай у выглядзе чатырохкутнай вежы. Праўда, і ў дадзеным выпадку мясцовыя сацыяльныя ўмовы і спецыфічныя культурныя традыцыі вызначалі толькі пэўныя

характарыстыкі віцебскай школы, але не агульную тэндэнцыю ў развіцці ўсходнеславянскай архітэктуры. Гэта значыць, гаворка ідзе не толькі аб дыферэнцыяцыі ў архітэктуры, але і аб зваротным баку працэсу - інтэграцыі, якая вяла да ўзбагачэння форм новымі зявамі ў стылі ўзаемадзеяння мастацтваў 19, c.

123 . Такім чынам у Віцебскай архітэктуры як і ў цэлым у беларускай запазычаныя з іншых школ архітэктурныя формы набылі вялікую прастату і выразнасць, сталі больш канструктыўнымі і менш пышнымі па афармленні. У выніку такога дыялектычнага ўзаемадзеяння на старажытнабеларускіх землях выкрышталізоўваецца адмысловая сістэма архітэктуры і жывапісу, якая характарызуецца пошукамі найболей простых, але

ў той жа час прыгожых архітэктурных форм і элементаў унутранага аздаблення. 2. АСАБЛІВАСЦІ ГАРАДСКОЙ ЗАБУДОВЫ ВІЦЕБСКА ІХ - ХІІІ СТСТ. 2.1. Грамадскае будаўніцтва Вывучэнне археалагічнага матэрыялу ў комплексе з архіўнымі і этнаграфічнымі крыніцамі дазваляе прасачыць эвалюцыю домабудаўнічых традыцый у раннесярэднявечным Віцебску 30, c. 39 . Найбольш распаўсюджаным будынкам у раннесярэднявечным

Віцебску была аднакамерная хата. Астатнія тыпы будынкаў вядомы ў асноўным з канца XIV - XV стст 7, c. 79 . Пабудовы X - XII стст. у старажытным Віцебску будавалі, як правіла, з хваёвых бярвёнаў дыяметрам 14 - 18 см т. зв. прыёмам верхняе абло з астаткам . Памеры будынкаў былі рознымі - у жыллі ад 3,5 х 3,6 да 4,7 х 4,7 м і ў гаспадарчых пабудовах ад 2,65 х 2,7 да 3,7 х 3,7 м.

Жылыя хаты ўзводзіліся на падмурку, у якасці якога выкарыстоўваліся адзінкавыя драўляныя падшыўкі пад куты або пад сцены зруба, а таксама ніжнія вянкі папярэдніх пабудоў. Ва ўсіх выяўленых археолагамі будынках, незалежна ад прызначэння, меліся падлогі з тоўстых, гладка абчасаных дошак на лагах. Пры гэтым апошнія ўкладваліся з дапамогай як глухі, так і скразной усечкі. Падлогі ў жыллі вырабляліся з колатых дошак шырынёй 16 -

30 см, часта тоўстых да 8,5 см . 7, c. 82 . Большасць пабудоў жылога тыпу абагравалася па-чорнаму дым выводзіўся праз дзвярны і аконныя праёмы , і толькі ў хатах заможных гараджан адзначаліся некаторыя ўдасканаленні ў апале. Святло ў жыллё пранікаў праз прарубленыя ў бярвёнах вакенцы. Зашклёныя аканіцы сустракаліся рэдка. Звычайна яны былі валокавымі , вузкая даўгаватая адтуліна

ў бервяне пры неабходнасці зачынялася дошкай 8, c. 38 . Аб узроўні развіцця бытавой архітэктуры і будаўнічага майстэрства сведчыць разнастайнасць структуры і дэталяў. Канструкцыі будынкаў былі пераважна слупковыя, тыпы дахаў двух- і чатырохсхільныя, шатровыя. Брусы мелі вертыкальную і гарызантальную закладку, складаліся у замет , слупковыя пабудовы выконваліся тэхнікай у шулу

і г. д. 8, c. 40 . Дзякуючы высокай кансервавальнай здольнасці культурнага пласта Віцебска выкрыта 14 будаўнічых гарызонтаў цеснай гарадской забудовы. Акрамя вулічных маставых, частаколаў сядзіб, выяўленыя 92 пабудовы рознага прызначэння 40 жыллёвых пабудоў і клецяў, 14 хлявоў. Прызначэнне 9 будынкаў не пашчасціла выявіць. Храналагічна выкрытае жыллё размяркоўваецца наступным чынам

ХІІ - ХІІІ стст 12 пабудоў. Іх адносна раўнамернае размяшчэнне ў пластах ХІ - ХVII стст. дазваляе прасачыць асноўныя этапы развіцця радавога жылля віцебскага пасада 31, c. 72 . У адпаведнасці з прапанаванай класіфікацыяй з агульнай колькасці будынкаў вылучана 19 жыллёвых пабудоў, 12 гаспадарчых пабудоў тыпу клеці, адно памяшканне, меркавана, вытворчага характару, 12 хлявоў. Функцыянальнае прызначэнне 7 зрубаў і 2 слупковых пабудоў з-за фрагментарнасці прадстаўленых

астаткаў вызначыць не атрымалася. Можна толькі адзначыць, што ўсе неідынцыфіцыраваныя пабудовы былі высечаны з дыхтоўных бярвёнаў і маглі быць альбо жыллём, альбо кляцьмі 38, c. 180 . Панавальным тыпам радавога пасадскага жылля вывучаемага перыяду зяўляюцца наземныя бярвеністыя жылыя пабудовы зрубнай канструкцыі. Памеры жылых пабудоў варіруюць ад 2,6 х 2,6 м да 5,1 х 5,05 м.

Сярод іх пераважаюць невялікія зрубы пляцам 12,5 - 14,5 кв. м. 26, c. 250 . Да канца XIV ст. адзіным тэхнічным прыёмам, які ўжываўся ў домабудаванні пасада, зяўлялася рубка ў верхняе абло з астаткам, даўжыня якога вагалася ад 6 да 48 см. У шэрагу выпадкаў для павелічэння пляца апоры тарцы ніжніх бярвёнаў не абсякаліся. Шырыня злучальнага кубка, высечанай у верхняй частцы бервяна, у жыллі які вывучаецца перыяду на 2 -

3 см перавышала дыяметр бярвёнаў. Для шчыльнага прылягання бярвёнаў у верхняй частцы, як правіла, была шырокая ўшчыльняльная паза глыбінёй 2 - 3 см. Астаткі моху ў пазах выяўленыя ў адзінкавых выпадках 26, c. 252 . Пры дзяленні зрубаў на жылыя і гаспадарчыя ўлічваліся наступныя прыкметы а тып будынка, б тып канструкцый, в тэхніка і матэрыял будынка, г наяўнасць печы, д памеры пабудоў, е запаўненне.

У выніку ў разрад жылля, акрамя пабудоў з печамі, былі ўключаны яшчэ сем будынкаў без печаў, якія, аднак, па ўсіх астатніх прыкметах насілі жылы характар. Зрубы без печаў захаваліся, як правіла, падставамі, часам з магутных бярвёнаў і заўсёды выкладзенымі на драўляны падмурак. Адсутнасць слядоў агню ў такіх будынках, як і слядоў падлогі можна растлумачыць нізкай разборкай зрубаў

пры наступным сядзібным будаўніцтве. Цяжэй вылучыць з агульнай масы будынкаў тып клеці, якая амаль нічым не адрозніваецца ад жылля. М.А. Ткачоў і Л.У. Калядзінскі даказалі, што на Верхнім замку Віцебска клеці адрозніваліся ад жылля акрамя адсутнасці печы, больш высокім размяшчэннем падлогі на ўзроўні 3 - 4 вянкоў , колькасцю лаг адна лага , характарам насцілу падлогі плахі 60, c. 67 . Рубка будынкаў выраблялася ўсярэдзіне сядзібаў, пацверджаннем чаму служыла багацце дранкі вакол

зрубаў. Асноўным будаўнічым матэрыялам у Віцебску, як і ва ўсёй лясной паласе, была хвоя. Ужыванне елкі ў хатабудаванні адзначана з XIII ст 60, c. 69 . Падлога ў жыллі вырабляліся з колатых дошак шырынёй 16 - 30 см, часам даволі тоўстых да 8,5 см . Размяшчаліся яны часцей за ўсё на ўзроўні 2 - 3 вянкоў, радзей паміж 1 і 2 м.

Канцы масніц звычайна прымыкалі да сцен зруба. Толькі ў адным будынку яны былі ўладкаваны ў паз шырынёй 8 см, абраны з унутранага боку 7, c. 78 . Нягледзячы на тое, што некаторыя жыллёвыя збудаванні захаваліся на вышыню 3 - 5 вянкоў, прыладу дзвярных праёмаў прасачыць не атрымалася. Відаць, па аналогіі з іншымі старажытнарускімі гарадамі

і, у першую чаргу, з дзядзінцам Віцебска, парожкі у пасадным жыллі высякаліся на ўзроўні 4 - 5 вянкоў зруба. Улічваючы, што падобная канструкцыя праёмаў сустракаецца пасля ў познесярэднявечным жыллі, можна выказаць здагадку, што дадзены тып пераважаў і ў старажытнарускі час. У канструктыўным стаўленні ён даволі просты у ніжнім вянку высякалася выманне не шырэй чвэрці бервяна для шчыльнага прылягання дзвярнога палатна.

У адным з кутоў праёма мелася паза пад пятку дзвярэй. Размешчаны з гэтага боку дзвярны вушак у выглядзе 4-вугольнага бруса або круглага, меў два падоўжаныя пазы для ўваходжання дзвярнога палатна і для мацавання бярвёнаў сцяны. Шырыня праёмаў нават у познесярэднявечным жыллі не перавышала 82 - 87 см. Апісаная канструкцыя патрабавала адкрыцця дзвярэй унутр будынка, што, зрэшты, характэрна для

ўсяго жылля старажытнарускага часу 60, c.74 . Прыцягваючы археалагічныя раўналежнікі і этнаграфічны матэрыял, можна скласці агульнае ўяўленне аб тыпах даху ў жыллі. Самай распаўсюджанай формай вывучаемага перыяду быў двухсхільны дах на самцах. На тэрыторыі Беларусі яна шырока вядома амаль да нядаўняга часу 27, c. 33 . Пераважны лік радавога пасадскага жылля на працягу разглядаемага перыяду, несумненна, было аднапавярховым.

Не выключана, аднак, што сярод багатага жылля пасада значна раней XIV ст. зявіліся двухпавярховыя пабудовы на падклетах. Хаты на падклетах былі вядомы ў старажытнарускі час у Полацку, Ноўгарадзе, Кіеве і інш. гарадах 27, c. 37 . Аб планавай структуры выкрытага жылля ў цяперашні час маецца вельмі бедная

інфармацыя. Планаванне жылых памяшканняў вызначаецца, як правіла, двума важнымі паказчыкамі 1 тым або іншым становішчам дыяганалі пячы - пярэдні кут 2 тым або іншым кірункам, у якім звернута вусце. Для беларускага жылля характэрна месцазнаходжанне печы ў адным з бліжэйшых да ўвахода кутоў 7, c. 82 . Суадносіны печы і ўваходу атрымалася прасачыць у чатырох віцебскіх пабудовах.

Кірунак вусця з-за моцнага разбурэння печаў усталяваны толькі ў двух пабудовах. Адносна астатняга жылля з печчу можна толькі паказаць, што апошняя заўсёды займала кутняе становішча ў пабудове. У трох пабудовах XII ст. месцазнаходжанне печы зафіксавана ў дальнім правым куце. Размяшчэнне печы ў далёкім куце этнографы звязваюць з усходнім паўднёварускім тыпам , не характэрным для вывучаемага рэгіёна. Аднак падобная планавая структура адзначана

і сярод жылля Ноўгарада, Тарапца, прычым, у Ноўгарадзе да дадзенага тыпу ставілася 75 выкрытага жылля 29, c. 111 . Печы зяўляюцца адным з найбольш стабільных элементаў жылля. Да цяперашняга часу на пасадзе вывучана 26 развалаў печаў. Як і ў іншых беларускіх гарадах, большасць з іх складзена не насухую, а на гліне. Апошняя выкарыстоўваецца настолькі шырока, што цяжка вызначыць, ці зяўляецца печ каменнай або глінянай,

але з выкарыстаннем камянёў. Аднавіць аблічча віцебскіх камяніц магчыма па захаваўшайся пячы XII ст. У плане яна мела форму авала, памерам 1,25 х 0,94 м, выцягнутага не ў бок вусця, шырыня якога складала 0,62 м, а, наадварот, уздоўж сцяны зруба 29, c. 112 . Найбольш ранні тып апечкаў - слупковы, які прадстаўлены рэшткамі слупоў або брусоў, размешчаных па кутах печы. Дэталёва прасачыць яго прылады немагчыма з-за фрагментарнасці выкрытых канструкцый.

Цікавымі элементамі драўлянага дойлідства зяўляюцца рэшткі ўсходаў і крылец. Апошнія прадстаўлены толькі ніжняй пляцоўкай - магутнае бервяно з глыбокім квадратным выманнем, у якое ўпіраліся бярвёны-апоры ганка. Захавалася таксама лесвіца, якая ўяўляла сабой бервяно, у якім былі высечаны трохкутныя прыступкі на шырыні крока. Высечкі пачыналіся ў 0,7 м ад боку, прычым кожная мела свае памеры 12 х 20, 14 х 24, 16 х 32 см

і размяшчалася на рознай адлегласці адна ад адной 7, c. 85 . Характарыстыка асноўных элементаў жылля дазволіла прасачыць развіццё хатабудавання, якое ішло ад невялікага аднакамернага жылля да шматкамернага тып канструкцый ад хат, рубленых у верхняе абло з астаткам, да пабудоў, збудаваных у чысты кут , ад наземнага аднапавярховага жылля да шматпавярховых хат і, у першую чаргу, да хат на падклеццях. Гаспадарчыя пабудовы зяўляліся абавязковай прыналежнасцю

гарадской сядзібы. Яны прадстаўлены пабудовамі тыпу клеці, каморы, памяшканнямі для жывёлы, лёгкімі падстрэшкамі рознага прызначэння 60, c. 67 . Асноўным тыпам гаспадарчых пабудоў, як і жылых, быў наземны драўляны зруб. Іх сярэднія памеры не перавышалі 3,2 х 3,1 - 5,2 х 4,9 м, але часам даўжыня сцен дасягала 7,2 м. У канструктыўным стаўленні нежылыя будынкі былі прадстаўлены зрубнымі

і слупковымі пабудовамі 60, c. 69 . Такім чынам, агляд пабудоў дэманструе пышнае выканальніцкае майстэрства віцебскіх цесляроў пры ўзвядзенні жылых і гаспадарчых будынкаў. Гэта вынік, у першую чаргу, не багацці будаўнічага матэрыялу, а высокага прафесійнага ўзроўню майстроў, якія ўжо не маглі ў залежнасці ад прызначэння пабудоў выконваць працу на розных узроўнях якасці. Аб высокім узроўні развіцця бытавой архітэктуры

і будаўнічага майстэрства сведчыць разнастайнасць структуры і дэталяў. 2.2. Абарончыя збудаванні Замкавыя ўмацаванні адыгравалі значную ролю не толькі з пункту гледжання абароны горада. Яны аказалі ўплыў на ўсю планіровачную структуру і архітэктуру Віцебска, вылучылі яго сілуэт і панараму забудовы. Архітэктурна-планіровачныя і канструктыўныя прыёмы, што выкарыстоўваліся

ў абарончым дойлідстве, знайшлі адлюстраванне і ў грамадскім будаўніцтве. Можна меркаваць, што на працягу стагоддзяў у Віцебску фарміравалася будаўнічая школа майстроў абарончай справы, якія з пакалення ў пакаленне перадавалі прыёмы і спосабы будаўніцтва. З дакументаў вядома, што ўсе замкавыя ўмацаванні рабілі віцебскія майстры, якія дасканала ведалі сваю справу 47, c.

123 . Ядром абароны сярэднявечнага Віцебска былі два старажытныя гарадзішчы ў вусці Віцьбы адно - мысавае, абмежаванае з поўдню і ўсходу глыбокімі равамі-прамоінамі, другое - выцягнутае, значна прыпаднятае і размешчанае далей на ўсход, за ровам. У XII - XIII стст. роў амаль цалкам засыпалі. Гэта дазволіла акружыць усю дадзеную тэрыторыю магутным пяшчана-гліністым валам, паўночны

ўчастак якога ўсярэдзіне армавалі рашэцістым драўляным каркасам. З боку Заходняй Дзвіны паверхню вала зачыняў як панцыр метровы пласт шчыльнай гліны. З боку Віцьбы вал меў шырыню не меней 36 м і амаль 8-метровую вышыню 47, c. 125 . Дрэва-земляныя ўмацаванні Верхняга замка XII - XIV стст. у спалучэнні са стромкімі 20-метровымі схіламі

і водамі рэк, рабілі яго амаль непрыступным з поўначы і ўсходу. З двух іншых бакоў таксама меліся ўмацаванні, але яны былі менш вялікія, паколькі затуляліся пасадам. Тут пяшчана-гліністы вал меў вышыню 5 - 6 м і шырыню да 16 - 20 м у падставе. Вулічная планіроўка эканамічнага цэнтра аформілася ў асноўным у ХІІ -ХІІІ стст. і заставалася нязменнай да канца

ХVІ ст. Ва ўсходняй частцы замка вуліцы Вялікая, Вялікая Задунайская і завулак Касмадземянскай акружалі гандлёвы пляц і злучалі горад з прылеглымі пасадами праз Завіцебные і Задунайскія вароты. Сувязь з Верхнім замкам ажыццяўлялася па вуліцы Прабойнай праз Замкавую браму 26, c. 101 . У XII ст. вакол гандлёва-рамеснага пасада пазней -

Ніжняга замка зявіліся дрэва-земляныя ўмацаванні. У 1284 г. Віцебск увайшоў у склад Вялікага княства Літоўскага і стаў важным стратэгічным фарпостам на ўсходзе дзяржавы. У першай палове XIV ст. пры князю Альгердзе, які валодаў Віцебскім княствам пасля жаніцьбы на мясцовай князёўне

Марыі, адбылася падзея, якую зафіксаваў Спіс рускіх гарадоў у Віцебску зявіліся тры сцены камены . Гэтыя тры сцяны былі нічым іншым, як сценамі каменнага Верхняга замка і сцяной прымкнутага да яго каменнага Ніжняга замка, існаванне якога нядаўна ўсталявана археалагічнымі раскопкамі. У сувязі з асаблівасцямі рэльефу горада гэтыя ўмацаванні стаялі так, што чалавек таго часу, які падязджаў

да Віцебска з захаду або ўсходу, сапраўды бачыў тры шэрагі сцен. Позняя хроніка Літоўская і Жамойцкая датуе канчатак будаўніцтва 1351 г. і прыпісвае гэтую акцыю жонцы Альгерда, якая горад муром акруга абвяла з баштами вынеслыми і вежами . Гэта пацвярджаецца інвентаром XVII ст. 47, c. 127 . Ніжні замак па сваёй планіроўцы быў адносна складаным.

Ён займаў выцягнутую з захаду на ўсход тэрыторыю, абкружан Заходняй Дзвіной, Ручаём, а з поўначы далучаўся да абарончых сцен Верхняга замка. Такая выцягнутая форма абумоўлівалася асаблівасцямі рэльефу. Замак акружалі драўляныя сцены з васьмю вежамі, трыма брамамі. З боку Заходняй Дзвіны знаходзілася Сярэдняя вежа, пры

ўпадзенні Ручая ў Заходнюю Дзвіну - Заручайская праезджая брама, галоўны ўезд на тэрыторыю замка. У сцяне, якая ішла ўздоўж Ручая, размяшчаліся Старасельская, Швыкоўская, Дамініканская, Тарапецкая, Княжая вежы, Духаўскі круглік, Задунайская калітка, Мяшчанскі круглік, Напрудная вежа, Валконскі круглік,

Віцебская праезджая брама. Галоўнай воссю зяўлялася Вялікая вуліца. Яна адзначалася яшчэ на археалагічнай схеме горада ХІV - ХVІ стст была строга падпарадкавана рэльефу тэрыторыі і размяшчэнню абарончых сцен 6, c. 56 . Такім чынам, у першай палове XIV ст. у Віцебску існаваў наймагутны комплекс з двух каменных замкаў.

Агульная даўжыня каменных умацаванняў перавышала 1750 м. Эканамічны цэнтр Віцебска - Ніжні замак - утварыўся на базе гандлёва-рамеснага пасада ХІІ - ХІІІ стст. Да гэтага часу завяршылася фарміраванне тэрыторыі горада з разрозненых пасадскіх селішчаў, пачала складацца планіровачная структура Ніжняга замка з уласным кампазіцыйным цэнтрам даволі высокага ўзроўню дасягнула развіццё рамяства і гандлю, што спрыяла

ўзнікненню рамесных карпарацый. Будаўніцтва каменнай крэпасці працягвалася да 1351 г. 38, c. 102 . Кожны замак увасабляў агульныя рысы структуры, планавання і забудовы. Але кожны меў і свае адметныя рысы, што вызначалася яго месцазнаходжаннем, рэльефам мясцовасці, роляй ў абарончай сістэме горада. 3. РАМЕСНЫЯ ВЫРАБЫ ВІЦЕБСКА ІХ - ХІІІ СТСТ. 3.1. Кавальская прадукцыя

Адной з самых распаўсюджаных сярод рамесных спецыяльнасцей была кавальская справа. Віцебскія кавалі рабілі самыя разнастайныя прадметы з металу жалезныя лапаты, сярпы, косы, сякеры, цвікі, нажніцы, рыбалоўныя гаплікі, дзіды, нажы, патэльні і г. д. да прыкладу, замкі якія вырабляюцца ў Віцебску былі 5 тыпаў . У кавальскай справе досыць актыўна развівалася спецыялізацыя, што спрыяла

ўзрастанню кавальскага рамяства ў народнай архітэктуры і народным побыце 19, c. 77 . Жалезнае рамяство адзначана сталым уздымам узроўня апрацоўчай тэхнікі і тэхналогіі. Да прыкладу, віцебскія кавалі валодалі прыёмамі клёпкі, гарнавой знітоўкі меддзі, злучэння жалеза са сталлю, касой наваркі сталі на жалеза, зваркі сталі і жалеза з наступнай загартоўкай, трохпалоснай схемы выраба камбінаваных прылад працы

і іншымі аперацыямі 20, c. 29 . У гарадскім кавальстве зварка жалеза са сталлю ўжывалася амаль да сярэдзіны XIX ст пакуль існавала запатрабаванне ў самаробных прыладах працы. Што датычацца трохпалоснай сістэмы, то яе тлумачаць так да цэнтральнай сталёвай рэжучай пласціны абапал прыварваліся або наварваліся жалезныя пласціны на заключным этапе апрацоўкі праводзілася гартаванне выраба. Горная знітоўка меддзю асабліва шырока выкарыстоўвалася пры вырабе складаных

прадметаў падвясных замкоў і ключоў да іх . Кавалі добра ведалі ўласцівасці расплаўленай медзі, якая валодала высокай цякучасцю і ўтварала з жалезам надзейныя злучэнні. Падчас археалагічных раскопак у Віцебску знойдзены кавальскі інструментар кавадла 19, c. 79 . Канструктыўныя змены ў некаторых вырабах віцебскіх майстроў звязаны не толькі з удасканаленнем

тэхналогіі, але і са зменай запатрабаванняў і густаў як гарадскіх, так і сельскіх спажыўцоў. Напрыклад, выраб нажоў з накладкамі з каляровых металаў, фігурных або каваных дэталяў. У кавальскай справе шырока ўжываліся прабойнікі, пры дапамозе якіх жалеза прабівалася і абсякалася. Паступова адбываецца вузкая спецыялізацыя гарадскога металаапрацоўчага рамяства, у якім зараджаюцца элементы цэхавой прылады. Даследаванні кавальскай прадукцыі наступнага часу паказваюць,

што і ў часы ВКЛ традыцыі віцебскіх майстроў паважаліся. Прадукцыя віцебскіх кавалёў прадстаўлена, у першую чаргу, прыладамі працы для розных вытворчасцей кавалёў, ювеліраў, разьбяроў па дрэве, цесляроў, гарбароў. Універсальныя прылады працы - нажы -падзяляюцца на кухонныя, сталовыя, вытворчыя, баявыя нажы- засапожнікі . З прадметаў бытавога прызначэння найбольш часта сустракаюцца разнастайныя па форме замкі

і ключы для навясных і нерухомых замкоў, асвятляльныя прыборы і крэсівы, шарнірныя нажніцы, брытвы, жалезныя дэталі ад хатняга начыння, дэталі ўпрыгожвання гарнітура, скобяныя вырабы і г. д. Не выклікае сумнення і вытворчасць зброі, прадметаў падрыхтоўкі вершніка і верхавога каня наканечнікі дзід, шпоры з зубчатым колцам 20, c.

31 . Кавальская прадукцыя разнастайная па асартыменце. Самую шматлікую катэгорыю складаюць універсальныя прылады працы, сярод якіх пераважаюць нажы. Па вонкавым выглядзе і тэхналагічным асаблівасцям яны падзяляюцца на тры групы. Першая група абядноўвае вырабы са слаба выяўленым пераходам клінка ў рукаяць, прычым пераход прасочваецца толькі з боку абушка.

Для нажоў характэрны трохкутны перасек не толькі лёзы, але і рукояці. У адным асобніку рукаяць мела прастакутны перасек і завостраны бок. Металаграфічным аналізам усталявана, што рэчы дадзенай группы, знойдзеныя ў мацерыковых ямах і на мацерыку разам з ляпной керамікай другой паловы IХ - Х стст былі выраблены з жалеза. У другую групу

ўваходзяць нажы з вузкім клінаватым лязом, прамой вельмі шырокай спінкай, часам закругленай на канцы ляза. Стаўленне шырыні клінка да таўшчыні не перавышала 3 1, што адпавядае тыпу 1 наўгародскай класіфікацыі. У адрозненне ад нажоў першай групы апісаныя вырабы з боку абушка мелі выразна выяўленае плечыка, дасканалую рукаяць прастакутнага перасеку і невялікія памеры. Лязо плаўна пераходзіла ў тронак рукаяці, даўжыня якой варіравала ад 30 да 44 мм.

Па функцыянальным прызначэнні гэта малыя гаспадарчыя нажы з раўнамерна зробленым лязом. Адзін нож, мяркуючы па моцна зробленай частцы, мог ужывацца ў кастарэзным або дрэваапрацоўчым рамястве. Нажы другой групы выраблены ў тэхніцы трохпалоснага пакета. Трэцюю, найбольш шматлікую группу, складаюць шырокалязовыя тонкія нажы ХII - ХIV стст. Яны мелі выразна выяўленыя плечыкі

і вузкую, адносна кароткую рукаяць. Суадносіны шырыні клінка да таўшчыні ўзрастае ад 3,2 1 да 5,7 1. 6, c. 218 Па функцыянальным прызначэнні адрозніваюць гаспадарчыя і вытворчыя нажы. Для гаспадарчых нажоў характэрна прамая спінка. Даўжыня клінка кухонных нажоў складае 85 - 120 мм, у сталовых яна дасягае 145 мм. Вытворчыя нажы адрознівае невялікі выгнуты клінок з адносна доўгім тронкам 84 -

92 мм . Вось рукаяці праходзіць вышэй завостранага канца ляза. Усе вытворчыя нажы мелі стальную працоўную частку, навараную на жалезную аснову. Толькі адзін нож з пласта XII ст. быў цалкам стальным. У гэтым жа пласце сустрэты трохпалосны нож даўжынёй звыш 30 см. Верагодна, што гэта мог быць баявы нож- засапожнік , распаўсюджаны

ў Прыбалтыцы і Фінляндыі ў ХI - ХIII стст. 6, c. 217 . Да універсальных прылад працы адносяцца нажніцы. На Ніжнім замку сустрэта тры асобнікі шарнірных нажніц. Па канструкцыі ручак яны ставяцца да аднаго тыпу - з несварным клямарам ручак. Гэта характэрная прыкмета старажытнарускіх нажніц.

Па форме рукаяці адрозніваюць два варыянты з фігурнымі, багата арнаментаванымі ручкамі, і з прамымі, злучанымі з лязом пасродкам шыйкі 18 мм , рукаяцямі. Аналогія другому варыянту была сустрэта ў пласце XIII ст. на Верхнім замку Віцебска. Шылы традыцыйнай формы з круглым у перасеку лязом і прастакутным тронкам для мацавання рукаяці вынайдзены з пласта

XII - XIII стст. Іх даўжыня складае 223 - 254 мм, пры даўжыні ляза 122 - 168 мм. У шыл з круглявымі лёзамі дыяметр перасеку не перавышаў 7 - 8 мм. Квадратны перасек мела адно шыла XII ст. Яно адрознівалася невялікімі памерамі ляза 75 мм і перасекаў 3 х 2,5 мм. Знаходкі шыл на тэрыторыі Беларусі вядомы паўсюдна 6, c. 220 . Паколькі дрэва ў лясной паласе зяўлялася асноўным будаўнічым

і вырабным матэрыялам, то дрэваапроцоўчы інструментар - найбольш распаўсюджаная знаходка сярод кавальскай прадукцыі 42, c. 66 . Сякеры былі сустрэты ў пабудовах XIII ст. Адна з іх мае масіўнае, шырокае апушчанае лязо з авальным выманнем і вушной абух з двума вонкавымі выступамі. Унізе маюцца бародкі з засечкамі. Малая вага сякеры 350 гр. і яе невялікія памеры сведчаць на карысць яго

ўжывання для тонкіх бандарных і сталярных прац. Дасканалай формай вылучаецца сякера з асіметрычным, шырокім лязом без вымання, знойдзеная ў пласце другой паловы XIII ст. Масіўны плоскі абух падоўжанай формы мае адзін вонкавы выступ, верхняя пляцоўка яго плоская. Вага выраба складае 700 гр. Па матэрыялах Латвіі, сякеры падобнага выгляду, але з меней выгнутым па дузе лязом, адносят да XIII ст. Вывучэнне лёзаў дазволіла

ўсталяваць, што ва ўсіх трох вырабах адзін захаваўся фрагментарна выкарыстана тэхналагічная схема наваркі сталёвай працоўнай часткі у першым - тарцовая, а ў астатніх - касая. Утульчатае цясло, з пласта другой паловы XIII ст зяўляючыся спецыялізаванай формай сякеры, прызначалася для дробных сталярных прац. Выраб даўжынёй 11 см меў фігурнае лязо, знойдзенае ў пласце другой паловы XIII ст кут скосу паміж дзяржальняй

і плоскасцю ўдару цясла не перавышаў 42 42, c. 69 . Для дзяўблення дрэва сталяры выкарысталі суцэльнаметалічныя долаты чатырохкутнага перасеку. Прылады працы іншых вытворчасцяў і здабыч прадстаўлены ювелірным пінцэтам, сельскагаспадарчым інвентаром і рыбалоўнымі снасцямі. 19, c. 24 . Сельскагаспадарчы інвентар прадстаўлены косамі-гарбушамі. З-за фрагментарнасці наяўных асобнікаў

іх даўжыню ўсталяваць складана. Шырыня палатна вагалася ад 28 да 39 мм. Гэта дазваляе адносіць віцебскія гарбушы да паўночнага тыпу, які вядомы на Русі з X ст. На тэрыторыі Беларусі яны сустракаюцца ў XI - XIII стст. Знаходкі снасцей рэдкія, хоць рыбная лоўля ў віцяблян карысталася папулярнасцю. Знойдзена пяць рыбалоўных гаплікаў адзін, відаць, прызначаўся для

лоўлі рыбы на вуду дыяметр перасеку 2 мм два іншых былі разлічаны на яе прамысловай здабычы даўжыня 110 - 220 мм . У пластах раннесярэднявечнага часу сустрэты 25 замкоў і замочных дужак і 18 ключоў да іх. Вырабы дзеляцца на дзве вялікія групы 1 здымныя замкі і ключы 2 дэталі нерухомых замкаў і якія адпавядаюць ім ключы 19, c. 27 . Зброя, прадметы падрыхтоўкі вершніка

і верхавога каня складаюць невялікую, але разнастайную катэгорыю рэчавага матэрыялу. Паколькі ўсе выгляды знаходак прадстаўлены адзінкавымі асобнікамі, пры іх характарыстыцы выкарыстоўвалася тыпалогія, распрацаваная для іншых старажытнарускіх помнікаў. Да зброі блізкага бою ставіцца наканечнік дзіды рамбічнай перасекі з невялікім пашырэннем у ніжняй траціне пяра. Яго даўжыня складае 34 см, шырыня пяра -

3,7 см, дыяметр утулкі - 2,5 см Падобныя наканечнікі датуюцца сярэдзінай XIII ст. Яны маглі выкарыстоўвацца як супраць неабароненага даспехамі ворага і яго конніцы, так і пры паляванні на буйнага звера 14, c. 58 . Зброя далёкага бою прадстаўлена чарашковымі 18 экзэмпляраў і ўтулчатымі наканечнікамі стрэл. Першыя па характару папярэчнай перасекі дзеляцца на плоскія

і кантаваныя. Ланцэтападобны наканечнік з упорам і круглым кароткім чарашком. Дадзены тып шырока распаўсюджаны на Русі і скандынаўскіх краінах у IХ - ХI стст. Асабліва часта ён сустракаецца сярод курганных старажытнасцей IХ - Х стст. Падобныя наканечнікі шырокараспаўсюджаны ва Усходняй Еўропе з VIII па XIII стст. У Ваўкавыску яны вядомы

ў канцы ХII - ХIII стст у Менску - у першай палове XIII ст. 14, c. 69 Падкоў старажытнарускага часу на пасаде не сустрэта. Аднак, у пласце XIII ст. знойдзена чатыры ледаходных шыпа, якімі падкоўвалі канёў у зімовы час. Яны мелі авальную або фігурную платформу 3,1 - 3,8 х 1,8 - 2,3 см пры вышыні шыпа 1,3 - 1,5 см. Даўжыня крапежных дужак дасягала 4,0 -

4,5 см. На тэрыторыі Беларусі яны былі сустрэты ў Полацку, Пінску і гарадах Панямоння 6, c. 229 . Завяршаючы агляд прадметаў падрыхтоўкі вершніка і верхавога каня, неабходна спыніцца на спражках, паколькі частка з іх ужывалася для мацавання рамянёў збруі і шпор. Колькасць знойдзеных спражак невялікая. Шэсць з іх маюць індывідуальную форму. Цікавая ў гэтым плане накладная спражка з пласта

XIII ст. Яна ўяўляла сабой прастакутную фігурную пласціну, па якой у тэхніцы паглыбленага рэльефу быў нанесены ўзор. Да скуранога рамня выраб мацаваўся пры дапамозе плоскіх клямараў-шыпоў. Віцебскія спражкі паходзілі з пласта ХIII - ХIV стст. 14, c. 72 У цэлым такая малалікая калекцыя зброі і прадметаў падрыхтоўкі пры значных даследаваных пляцах сведчыць аб тым, што вайскоўцы практычна не займаліся рамеснай справай пасадскага насельніцтва 37, c.

69 . Такім чынам, вядучай галіной рамяства зяўлялася кавальская апрацоўка чорнага металу. Кавальская прадукцыя разнастайная па асартыменце. Жалезнае рамяство адзначана сталым уздымам узроўня апрацоўчай тэхнікі і тэхналогіі. Прадукцыя віцебскіх кавалёў прадстаўлена, у першую чаргу, прыладамі працы для розных вытворчасцей кавалёў, ювеліраў, разьбяроў па дрэве, цесляроў, гарбароў.

Адмысловага развіцця апрацоўка жалеза дасягнула ў рамеснікаў, вырабляліся зброя і вайсковыя даспехі, запатрабаванне ў якіх у X - XII стст. было ўсеагульным. 3.2. Ювелірныя і шкляныя ўпрыгожванні У ХІ - ХІІІ cтст. ювелірная вытворчасць у Віцебску дасягае найвышэйшага росквіту. У вызначаны перыяд былі шырокараспаўсюджаны агульнаславянскія тыпы

ўпрыгожванняў скроневыя кольцы, бранзалеты, пражкі, пярсцёнкі, шпількі і г. д. Аналіз ювелірнай прадукцыі разглядаемага перыяду паказвае, што сярод гараджанак павышаным попытам карысталіся пласціністыя бранзалеты з серабра, срэбныя і бронзавыя кольцы і пярсцёнкі з ўстаўкамі са шкла і напаўкаштоўных камянёў гранат, біруза, кварц , шпількі тыпу пус-ейпі .

Прадукцыя бронзаліцейнай вытворчасці не абмяжоўвалася ювелірнымі ўпрыгожваннямі. Асобныя групы складаюць прадметы бытавога спражкі, гузікі, накладкі , гаспадарчага бронзавыя медныя катлы, патэльні, кубкі, дужкі катлоў і вядзерцаў і культавага прызначэння фрагменты акладаў абразаў, падсвечнікаў і інш. 10, c. 265 . Археолаг Т.С. Бубенька прыводзіць пераканаўчыя доказы, што прадукцыя віцебскіх ювеліраў

належыць да агульнаславянскіх тыпаў. Віцебскія падвескі дзеляцца на чатыры групы лунніцы, зааморфныя і манетападобныя, чацвёртая група абядноўвае падвескі тыпу бубеньчыкаў, лапчастых, трапецападобных, язычковых, якія выкарыстоўваліся для стварэння шумавога эфекту 6, c. 84 . У асобную групу вылучаюцца прадметы хрысціянскага культу трохпялёсткавыя з крыжападобнымі канцамі, з круглым завяршэннем лопасцей і інш. формы. З іншых відаў упрыгожванняў сярод гараджан былі распаўсюджаныя

кольцы і бранзалеты драцяныя, вітыя, кручаныя, пласціністыя . Складовай часткай шматлікіх караляў зяўляліся ланцужкі бронзавыя плеценыя малога дыяметра сячэння X ст. і ланцужкі з вузкіх палосак волава XII - першая палова XIII стст З прыладдзя гарнітура варта назваць фібулы прастакутнага, круглага і трохкутнага сячэня, фрагменты зорчатай шпількі, гузікі

і г. д. 35, c. 86 . Рэнтгенарадыёдыяметрычным метадам усталявана, што часцей за ўсё віцебскія ювеліры карысталіся волавяністымі сплавамі, хоць ім была знаёма і апрацоўка чыстага золата і срэбра. Аналіз усёй сукупнасці віцебскіх знаходак дазваляе зрабіць выснову, што вялікая частка ювелірных вырабаў Віцебскага пасада належыла мясцовым майстрам. І толькі невялікая колькасць вырабаў была завезена з

іншых рэгіёнаў або выраблена ў Віцебску заезджымі майстрамі 10, c. 266 . Былі рамеснікі, занятыя вытворчасцю ўпрыгожванняў з каляровых металаў златары , сярэбранікі , эмальершчыкі , у дзейнасці якіх арганічна спалучаўся мастацкі і утылітарны пачатак. Працы віцебскіх майстроў сведчаць аб тонкім мастацкім гусце, упэўненай руцэ, добрым разуменні ўласцівасцей матэрыялу. Сярод іх часта сустракаліся

і такія, якія валодалі некалькімі спецыяльнасцямі класічным прыкладам тут можа быць палачанін Лазар Богша. Вядомы майстар выканаў унікальны крыж, у якім увасобілася мастацкая здольнасць і ў мастацтве залатых спраў, і ў эмаліраванні, і ў гравіроўцы . Майстры па золаце, срэбру і жалезу карысталіся заступніцтвам княжай шляхты, для якой выконвалі заказныя працы з указаннем імя ўладальнікаў на срэбных і залатых вырабах 16, c.

250 . Ювелірныя ўпрыгожванні ў калекцыі прадстаўлены вырабамі, якія ў большасці сваёй можна аднесці да агульнаславянскіх тыпаў. Галаўныя ўпрыгожванні полацкай і смаленскай галіны крывічоў былі аздоблены браслетападобнымі, скроневымі кольцамі, гатаванымі з адзінарнага валачонага дрота таўшчынёй да 1,5 м. Дыяметр кольцаў варіруе ў межах ад 24 да 90 мм. У курганных старажытнасцях

Беларусі дадзены тып упрыгожванняў сустракаецца ў XI ст, у старажытнарускіх гарадах яны вядомы да пачатку XII ст. Вырабы XIII ст. былі зроблены грубей за ўпрыгожванні X - ХІ стст. На іх адсутнічае арнаментыка. Эвалюцыя формаў прывяла да ўзнікнення полых шумлівых прывесак-канькоў, якія атрымалі распаўсюджванне ў ХІІ - ХІV стст. Неадемнай дэталлю гарнітура балцкага

і фіна-вугорскага насельніцтва зяўляліся фібулы. Вырашыць пытанне аб месцы вытворчасці віцебскіх фібул складана. Яны маглі паступаць у горад як у выніку гандлёвых або культурных сувязей, так і быць зробленымі на месцы майстрамі-перасяленцамі. Віцебскія зашпількі ставяцца да тыпу падковападобных са спіральназагнутымі канцамі, якія па перасеку дугі дзеляцца на прастакутныя, круглыя, рамбічныя, плоскія

і трохкутныя 6, c. 86 . Плоская фібула прастакутнага сячэння, якая зяўляецца самай ранняй разнавіднасцю зашпілек, датавана X ст. Пазначаны від фібул сустракаецца вельмі рэдка у Ноўгарадзе, Прыбалтыцы - ў ІХ - Х стст у курганных старажытнасцях - у Х - ХІ стст. Дарэчы, Фінляндыя і Швецыя зяўляюцца радзімай плоскіх фібул 10, c. 266 . Асобай тэхнікай у ювелірнай справе адрознівалася скань сканіць - азначала сукаць, скручваць .

З круглага, тонкага залатога або сярэбранага дрота на рэчах рабілі лёгкія ўзоры. Часам у абёмныя, ажурныя ўзоры скручвалі вяровачкай дзве правалокі, аблямоўваючы жгуцік гладкімі правалокамі. Гэтым майстар уносіў разнастайнасць у плоскі сканы ўзор 10, c. 267 . Дарэчы, неабходна сказаць і аб тэхніцы эмальернага мастацтва, вырабы якога атрымалі шырокае распаўсюджванне ў княжым асяроддзі і царкоўнай атрыбутыцы.

Існавалі два выгляду эмаляў - перагародчатые і выемчатые, больш раннія па часе ўзнікнення. Тэхніка выемчатой эмалі была досыць цяжкай і патрабавала ад майстроў вялікага прафесіяналізму. Спачатку бронзавыя вырабы адліваліся па васковай форме, а пасля ў загадзя прыгатаваныя выманні, размешчаныя адпаведна задуманаму малюнку, насыпалі эмалевыя парашкі.

Пасля ўсё гэта абпальвалася. У выніку эмаль ператваралася ў бліскучаю шклопадобную масу, якая пакрывала выманні раўнамерным пластом. У канцы працэсу вырабленные рэчы троху чысцілі, паліравалі, каб надаць эмалям бляск 6, c. 90 . Пры выкарыстанні тэхнікі перагародчатых эмаляў невялікія залатыя рэчы ўпрыгожваліся найтонкай эмалевай мініяцюрай. Яе малюнак ствараўся залатымі стужачкамі вышыня

іх вагалася ў межах аднаго міліметра , якія напойвалі рабром у паглыбленне, зробленае па контуры будучай кампазіцыі. Перагародкі ўтваралі малюсенькія вочкі, куды насыпалі парашкі каляровай эмалі у кожнае вочка адзін колер . Эмалі складаліся з адмысловых сплаваў шкла розных колераў, афарбаваных вокісламі металаў. Пасля абпалу эмаль рабілася цвёрдай і бліскучай, надаючы ўпрыгожванню прыгажосць і даўгавечнасць. Малюнак вылучаецца найтонкімі залатымі лініямі перагародак,

якія акрэслівалі контуры малюнкаў і абмалёўвалі асобныя дэталі ўсярэдзіне іх. Багата ўпрыгожваліся эмаллю колты, каралі, пярсцёнкі, падвескі і г. д. 19, c. 27 . Фарбы эмаляў былі радасныя і гарэлі незгасальным колерам, які не магло загасіць і доўгі час. Праляжаўшы ў зямлі, яны ізноў цешаць сваімі пышнымі маляўнічымі спалучэннямі. Тэхніка эмалі, заснаваная на мяжы ювелірнай справы

і жывапісу, выклікае інтарэс сучаснікаў не толькі як паказчык высокай культуры. Яна цікавая і таму, што ставіцца да тых узораў сусветнай мастацкай культуры, якія ўтвараюць звёны бесперапыннай лініі духоўна-эстэтычнага развіцця, якая злучае паміж сабой розныя краіны, народы і цывілізацыі 6, c. 91 . Ювелірныя вырабы віцебскіх майстроў, асабліва жаночыя ўпрыгожванні, такія, як бронзавыя крыжыкі, сярэбраныя

ўзорыстыя скроневыя кольцы, спражкі і г. д набываліся не толькі сярод гараджан і мясцовага насельніцтва, але былі разлічаны і на продаж і абмен у іншых дзяржавах і землях 37, c. 70 . У Віцебску, як і ў іншых месцах Полацкай зямлі, дасягнула высокага ўзроўню развіцця тэхніка коўкі і чаканкі, якая былі значна танней ліцця.

Кавалі кавалі маленькімі малаточкамі на адмысловых, невялікіх кавадлах, выяўляючы не толькі кемнасць і вынаходлівасць, але і каласальнае цярпенне і вялікую дакладнасць. Пры чаканцы на кавадлу, як на падушку, клалі смалу або свінец, каб зрабіць удар цягучым і пругкім. З дапамогай коўкі і чаканкі вырабляліся пласціністыя бранзалеты, пярсцёнкі, бомы, падковападобныя спражкі. Ёсць прамыя сведчанні, што віцебскія майстры валодалі

і тэхнікай дробна-пуансонай чаканкі, калі для нанясення на металічны выраб складанага арнаментальнага ўзору трэба было вырабіць каля шэсць тысяч удараў малатком па дробным зубільцу. Можна выказаць здагадку, што ў Віцебску была распаўсюджана і тэхніка скані, зерні, залачэння і інкрустацыі золатам і срэбрам па жалезу і медзі акадэмік Б.А. Рыбакоў сведчыць, што яны атрымалі шырокае распаўсюджванне

ў Полацкай і Смаленскай землях 6, c. 93 . З XII ст. у Віцебску актыўна развіваецца шкларобства, у прыватнасці, такія выгляды прац, як выраб караляў, бранзалетаў, караляў і г. д. Гэты выгляд рамеснай дзейнасці атрымаў паўсюднае развіццё і не зяўляецца чыёй-небудзь манаполіяй. Расійскія даследчыкі старажытнаславянскай матэрыяльнай культуры М.А. Безбародова, Г.Ф. Салаўёва і У.У. Крапоткін лічаць, што кожны больш або менш буйны старажытнарускі

горад меў уласную вытворчасць шкляных бранзалетаў, кольцаў і караляў. Беларускія навукоўцы М.А Ткачоў, Т.З. Скріпчанка Л.У. Калядзінскі і інш. прыйшлі да высновы, што ў XII - XIII стст. Віцебск быў не проста буйным цэнтрам шкларобства ў паўночна-заходняй Русі, але і другім па значнасці пасля

Ноўгарада горадам, дзе вырабляліся разнастайныя па тыпу, форме і колеру вырабы, даступныя не толькі княжаму асяроддзю, але і простаму люду 8, c. 26 . Аналіз больш за 500 знойдзеных у Віцебску шкляных бранзалетаў і караляў дазваляе зрабіць выснову, што па форме віцебскія бранзалеты былі ардынарнымі гладкімі, круглымі ў перасеку, кручанымі

і вітымі. У сваю чаргу, яны падзяляюцца на розныя тыпы і выгляды, шматлікасць якіх дазваляла задавальняць любыя густы. Жоўтыя і сінія празрыстыя вырабы мелі святочны выгляд. Карычневыя і чорныя, наадварот, выглядалі строгімі і сціплымі. Аднак іх можна было злучыць з жоўтымі або блакітнымі.

Прасцейшы выгляд мелі зялёныя і фіялетавыя вырабы. Дыяметр бранзалетаў складае 5 - 7 см, памеры дзіцячых вырабаў 3,5 - 4 см. Характэрнай асаблівасцю віцебскіх вырабаў зяўляецца іх каларыстычная гама, у якой адназначна пераважаюць чыста зялёны вырабы ў іншых рэгіёнах такога колеру не маюць , смарагдава-зялёны

і травяны колеры. У адрозненне ад кіеўскіх бранзалетаў з перавагай калійна-свінцовых дадаткаў віцебскія мелі больш каліева-кальцавых дадаткаў 8, c. 27 . Такім чынам, старажытныя віцебскія шкларобы заклалі трывалую аснову для развіцця шкляной вытворчасці, якое дасягне новых вышынь у познесярэднявечным перыядзе. Прадукцыя віцебскіх ювеліраў належыць да агульнаславянскіх тыпаў. Аналіз усёй сукупнасці віцебскіх знаходак дазваляе зрабіць выснову, што вялікая частка ювелірных вырабаў

Віцебскага пасада належыла мясцовым майстрам. І толькі невялікая колькасць вырабаў была завезена з іншых рэгіёнаў або выраблена ў Віцебску заезджымі майстрамі. Ювелірныя вырабы віцебскіх майстроў, асабліва жаночыя ўпрыгожванні, такія, як бронзавыя крыжыкі, сярэбраныя ўзорыстыя скроневыя кольцы, спражкі і г. д набываліся не толькі сярод гараджан

і мясцовага насельніцтва, але былі разлічаны і на продаж і абмен у іншых дзяржавах і землях. 3.3. Ганчарнае рамяство Як і большасць гарадскіх рамёстваў, керамічная вытворчасць у Віцебску грунтавалася на мясцовай сыравіне 42, c. 8 . Майстэрні ганчароў размяшчаліся на тэрыторыі заходняга пасада, па дадзеных раскопак асноўнае месцазнаходжанне

ганчарных здабыч знаходзілася за Заходняй Дзвіной. Ганчарнае рамяство або горнае - ад слова горан - печ для абпалу вырабаў не было тыповым для горада. Яно было развіта ў размешчаных паблізу ад Віцебска вёсках. Але гарадскія рамеснікі у гэтым выпадку ішлі наперадзе, асабліва пасля ўкаранення ў вытворчасць ганчарнага круга, спачатку ручнога, а пасля

X ст. і нажнога. Характэрнай рысай такіх вырабаў, як, напрыклад, гаршкі XI ст зяўляўся складанапрафіляваны, адагнуты і патоўшчаны венчык, які меў форму карнізіка або абшэўкі . Увесь посуд, які вырабляўся ў горадзе, дзяліўся на кухонны чыгуны розных тыпаў, вечкі, патэльні , сталовы кружкі, міскі, падносы , тарны біклагі, карчагі і г. д Клеймы майстроў на гліняных пасудзінах, знойдзеных пры раскопках, паказваюць на

імкненне ганчароў вылучыць сваю вытворчасць з агульнай масы ганчарных вырабаў. Асобна вылучаецца слабапрафіляваная кераміка. чыгуны са параўнальна высокім і шырокім горлам, спусцістымі плечамі і т. п. 19, c. 26 Найбольш шматлікая катэгорыя рэчавага матэрыялу - кераміка. Дзякуючы сваёй масавасці і адносна раўнамернаму размеркаванню

ў разначасовых стратаграфічных пластах, яна, бясспрэчна, зяўляецца найбольш надзейным датуючым матэрыялам. У культурным пласце пасада раннесярэднявечнага Віцебска сустракаецца пераважна гліняны посуд іншыя керамічныя вырабы, такія, як грузілы, прасніцы, плітка падлогі, плінфа, даволі нешматлікія 19, c. 28 . Старажытную полацкую,вiцебскую i гародзенскую цэглу выраблялi ў спецыяльных формах з драўляным дном. Пра гэта сведчаць адбiткi дошак на глiне i спецыяльныя знакi,

якiмi майстры пазначалi сваю прадукцыю. Цiкава, што гародзенская форма плiнфы мае знакi толькi на тычках, а полацкая i вiцебская - на тычках i адным з шырокiх бакоў. Вiдаць, сярод цагельнiкаў былi пiсьменныя людзi, бо iх знакi маюць выгляд не толькi крыжоў, стрэлачак i iнш. геаметрычных знакаў, але i розных лiтар. Абпальвалi плiнфу ў спецыяльных печах, складзеных з цэглы 42, c. 93 .

Часам прыходзіцца сустракаць меркаванне, што вырабам цагліны займаліся толькі майстры ганчарнай справы. Магчыма, што падобныя меркаванні часткова ўтрымоўваюць ісціну. Гэта адносіцца толькі да вытворчасці цаглін простых форм і спрошчанай тэхналогіі, а не да такога выраба, як плінфа, якая актыўна выкарыстоўвалася ў манументальным будаўніцтве XI - XIII стст. Полацкай

і Гарадзенскай архітэктурнымі школамі. Плінфа ад грэцкага - пліта - гэта шырокая тонкая добра абпаленая цагліна ярка-чырвонага колеру, памерам 25 - 30 х 15 - 20 см і таўшчынёй 3 - 5 см. Плінфа, вядомая з часоў старажытнага Рыму, прыйшла на старыжытнабеларускую зямлю з Кіева і Візантыі. У Віцебску ўпершыню была ўжыта пры ўзвядзенні храма святога

Міхаіла 6, c. 59 . Па дадзеных М.З. Рыўкіна, М.А. Ткачова, Л.У. Калядзінскага, першыя віцебскія плінфы, знойдзеныя на тэрыторыі Верхняга замка, мелі таўшчыню ад 3 да 3,5 см. Пры гэтым верхнія і ніжнія грані гэтых пліт былі гладкімі, а бакавыя заставаліся неапрацаванымі. Характэрнай асаблівасцю плінфы зяўлялася нанясенне на адну з бакавых граняў рэльефных знакаў геаметрычных

постацей, рымскіх лічбаў і літар кірылічнага алфавіту, арнаментальных матываў, розных форм крыжа напрыклад, у спалучэнні з акружнасцю або квадратам і г. д. Пры раскопках у Віцебску былі знойдзены не толькі плінфы са знакамі, але і некалькі кляймаў для нанясення гэтых знакаў. Гісторыкамі, археолагамі, мастацтвазнаўцамі выказана нямала здагадак аб значэнні знакаў і клеймаў на цаглінах-плінфах.

Адны з іх выказваюць здагадку, што гэтыя знакі не што іншае, як фамільныя пазнакі князёў або іншых асоб, спрыяльных у пабудове таго або іншага будынка іншыя лічаць, што гэта адзнакі цагляных майстэрняў трэція выказваюць меркаванні, што гэта родавыя знакі ўласнасці. Навукова-крытычны агляд такіх выказванняў зрабіў І.М. Хозераў. Аднак, і на сённяшні дзень расшыфроўка знакавых віцебскіх плінфавых сістэм не завершана.

Напрыклад, Л.У. Калядзінскі лічыць, што ўзораў, падобных віцебскім, больш няма 16, c. 202 . Прыкладам выкарыстання плінфы віцебскімі майстрамі зяўляюцца цэрквы Звеставання і святога Міхаіла на дзядзінцы , у муры якіх яна выкарыстоўвалася досыць актыўна. Да прыкладу, у царкве Звеставання, побач з каменнымі блокамі, паміж гарызантальнымі шэрагамі з каменю на вапнавы раствор з дапамогай цамянкі ўкладаліся па двух-тры шэрагі плінф.

Ужыванне цамянкі пашырала каларыстычную гаму, надавала сценам будынкаў незвычайны ружовы чырвона-бела-ружовы колер 16, c. 203 . Бытавы посуд раннесярэднявечнага Віцебска неаднаразова зяўлялася абектам вывучэння беларускіх археолагаў. Тыпалагічная схема керамікі Ніжняга замка, у аснову якой пакладзены матэрыялы раскопак 1965 - 1966 гг упершыню была распрацавана Г.В. Штыхавым.

Узяўшы ў якасці найбольш характэрнай храналагічнай прыкметы прафіліроўкі венчыка і шыйкі пасудзіны, даследчык вылучыў тры тыпы ляпной керамікі, адзін з якіх тып 3 зяўляўся пераходным да раннекругавой, і пяць тыпаў ганчарнага кухоннага посуду раннесярэднявечнага час 34, c. 89 . Асноўным крытэрыем пры азначэнні тыпаў пасудзін зяўлялася прафіліроўка іх верхняй часткі і, першым чынам, венца і шыйкі. Выгляды вылучаліся

ў залежнасці ад афармлення верхняга боку венца. Пры характарыстыцы асноўных формаў керамікі ўлічваліся і такія прыкметы, як склад цеста, якасць абпалу, арнаментыка і інш. 34, c. 90 . Па тэхналагічнай прыкмеце ўся кераміка IХ - ХIII стст. падзяляецца на шэрую і чырвонагліняную. Спосаб вырабу пасудзін дазволіў падзяліць іх на дзве вялікія групы ляпную

і кругавую. Як і ў іншых месцах лясной паласы Усходняй Еўропы, ганчарны круг на Полацкай зямлі зяўляецца ў першай палове X ст. Таму ў напластаваннях X ст побач з ляпнымі гаршкамі, сустракаецца кераміка, падпраўленая на простым ганчарным крузе. Пераходны тып керамікі характарызуецца прамым адагнутым звонку венцам, нізкай шыйкай, пераходзячай у апушчанае плечыка, і слаба прафіляваным тулавам.

Круглявае тулава ў прыдоннай часткі мае ўсечана-канічную форму. Таўшчыня дна дасягае 1,0 - 1,5 см. Часта плечыка і тулава былі арнаментаваны лінейным або хвалістым арнаментам з глыбока прачарчонымі лініямі без захавання інтэрвалаў паміж палосамі 6, c. 63 . Падпраўленая на крузе кераміка выраблялася з цеста з дамешкам крупназярністага пяску і жарства. У заломе сценак бачна цёмная паласа - сведчанне няпоўнага слабага абпалу, праведзенага

ў звычайнай печы. 6, c. 65 . Асноўнай формай ляпнога посуду зяўляўся гаршчок, але ў невялікіх колькасцях у пластах VІІІ - пачатку X ст. сустракаюцца і патэльні. Ляпныя патэльні ўяўляюць сабой плоскія кружэлкі дыяметрам 20 - 25 см з прамымі або троху нахільнымі борцікамі вышынёй да 21 см. Яны сустрэты на шматлікіх помніках VІ - Х стст. і лічацца спецыфічнай славянскай формай посуду 6, c.

69 . Другая група керамікі абядноўвае фрагменты і цэлыя формы пасудзін, вырабленых на ганчарным крузе. Аналіз керамічнага матэрыялу Х - ХІІІ стст. дазволіў вылучыць дзевяць тыпаў ганчарнага посуду, якая разам з выглядамі і варыянтамі налічвае 25 разнавіднасцей. Акрамя чыгуноў, сталовы посуд прадстаўлены такой разнавіднасцю керамікі, як міскі. Яны прадстаўлены невялікай колькасцю г. зв. горшкомисок .

Па прафіліроўке верхняй часткі венца і шыйкі міскі паўтараюць асноўныя тыпы гаршкоў ХІ - ХІІІ стст аднак іх плечыкі круглявыя, тулава конусападобнае, якое рэзка звужваецца да дна. Максімальны дыяметр прыходзіцца на сярэдзіну пасудзіны з невялікім зрушэннем дагары . Вышыня не перавышае 9,3 - 10,8 см, дыяметр венца вагаецца ад 15 да 17 см. Тулава місак звычайна ўпрыгожвалася рыфленнем, арнаментацыя адсутнічала толькі

ў прыдоннай часткі пасудзіны. Часам рыфленне спалучалася са шматраднай да чатырох шэрагаў хваляй. Адна міска была ўпрыгожана арнаментам, нанесеным зубчастым колцам. На тэрыторыі віцебскага пасада асноўная колькасць місак прыходзіцца на пласты XII ст. 6, c. 72 . Наяўнасць канаўкі на ўнутраным баку пасудзін сведчыць аб ужыванні для зачынення гаршкоў гліняных венчыкаў. Апошнія прадстаўлены двума тыпамі плоскія

і глыбокія канічнай формы. У верхняй частцы крышкі мелі круглую суцэльную або полую галоўку, або дугападобную завесу. Венчыкі другога тыпу з унутранага боку часам мелі арнамент у выглядзе насяканняў 37, c. 98 . Аб майстэрстве віцебскіх ганчароў сведчаць матэрыялы расійскага даследчыка А.Л. Бабрынскага. Ім усталявана, што майстры-ганчарнікі валодалі шматлікімі тэхналагічнымі прыёмамі, з якіх асоба вылучаюцца тры спосабы налепа пры канструяванні полага цела пасудзіны лапікавы, колцавы,

спіральны. Пры гэтым найбольш распаўсюджаным быў спіральны, які выяўлены больш чым на 60 абследаванай керамікі 36,3 складаюць лапікавы і колцавы налепы. 34, c. 93 3.4. Скураныя вырабы Калекцыя скураных вырабаў налічвае каля 800 фрагментаў скуранога абутку, кашалькоў, ножнаў, футляраў і іншых вырабаў 9, c. 18 . Зыходным матэрыялам зяўлялася мясцовая сыравіна - скура буйной рагатай жывёлы, каніна, бараньі скуры. Працэс вырабу

і апрацоўкі скур быў працаёмкім і ўключаў не меней сямі тэхналагічных аперацый вымочванне ачыстка ад бруду здыманне астаткаў тлушчу, мездры, абалоніны вапнаванне або золка скуры скаблення воласа прамыванне і квашанне выраб аздабленне 9, c. 19 . З пераліку аперацый відаць, што працэс вырабу скур патрабаваў вялікай колькасці праточнай вады, раслінных матэрыялаў. Гэта абумовіла размяшчэнне майстэрняў у непасрэднай блізкасці ад вады

і за межамі горада. У гарадской тэрыторыі падчас раскопак сляды гарбарнай вытворчасці ў выглядзе драўляных скрынь або ям для золкі шкур былі сустрэты толькі двойчы, ды і то на беразе Заходняй Дзвіны. 6, c. 86 Вытворчасць скур была цесна звязана з прафесіямі шаўцоў, шапавалаў, кушняроў і інш. Майстэрні па вырабу скураной прадукцыі размяшчаліся ў горадзе паўсюль. Сляды шавецкай вытворчасці неаднаразова фіксаваліся на

Верхнім замку абрэзкі скуры, нарыхтоўкі абутку, калодкі-правілы, інструментар шаўца 6, c. 88 . У аснову класіфікацыі раннесярэднявечнага абутку пакладзена тыпалагічная схема, распрацаваная Е.І. Ояцевай і дапоўненая - З.А. Ізюмавай, паводле якой увесь абутак дзеліцца на дзве вялікія групы мяккая нарыхтоўкі одначастны або двучастны і цвёрдая многачастные нарыхтоўкі, мелыя, акрамя асноўных, дадатковыя дэталі .

Да першай групы аднесены поршні і чаравікі XII - XIV стст да другой - боты, туфлі. Пашырэнне гістарычнай базы раскопкі Т.С. Бубенькі дазваляе сёння экстрапаляваць выснову В.Н. Ляўко і на больш ранні перыяд гісторыі Віцебска 45, c. 43 . Характэрна, што вырабы і першай, і другой групы былі ўпрыгожаны ўзорамі, нанесенымі разьбярствам або гафтам на перад часам упрыгожваліся бакавыя часткі

і заднікі чаравікоў . Вылучана пяць тыпаў арнаментыкі віцебскіх абутковых вырабаў салярны, які складаецца з канцэнтрычных кругоў з упісанымі ў іх шасцю прамянёвымі зоркамі пальметта са зняволеным у яе крынам лілеяй вертыкальны арнамент па цэнтру галоўкі, што нагадвае ствол дрэва з якога адгаліноўваюцца ад яго парасткамі арнамент у выглядзе шырокай 2,7 см падоўжанай паласы, што завяршаецца на ўздыме спіралепадобнымі завіткамі геаметрычны арнамент 45, c.

47 . Найбольш простым і даступным кожнаму жыхару выглядам абутку зяўляліся поршні, якія вырабляліся з прастакутнага кавалка скуры таўшчынёй 1,5 - 2,5 см. Памеры скураной нарыхтоўкі адпавядалі памеру ступні з прыпускам каля 4 см на галоўку, барты і заднік выраба. На месцы галоўкі бакі нарыхтоўкі даволі груба змацоўваліся скураной папружкай. Падобныя папружкі выкарыстоўваліся для сцягвання бакавых частак поршня

і прапускаліся праз борцік. З.А. Ізюмава адзначае, што заднік, як і галоўка, замацоўваўся папружкамі наглуха 9, c. 24 . Другую па колькасці групу мяккага абутку складалі чаравікі. Шэраг даследчыкаў К.П. Блазан, Г.В. Штыхаў да чаравікоў адносіць абутак з высокімі берцамі, якія зачыняюць шчыкалатку нагі. У той жа час З.А. Ізюмава, якая вывучала наўгародскі абутак, называе вырабы з высокім

каўнерыкам мяккімі туфлямі . Усе чаравікі віцебскай калекцыі, сустрэтыя ў пласце канца XII - пачатку XIV ст адносяцца да вырабаў, у якіх верх перад, бакавіны і заднік выраба выкройваўся з аднаго кавалка скуры. Ва ўсіх выпадках верх вырабу змацоўваўся з унутранага боку бакавой часткі тачным швом. На берце, як правіла, меўся шэраг вертыкальных прарэзаў для пропуску папружкі, сцягвальнага чаравік

на шчыкалатцы. Падэшва ў чаравіках прышывалася патаемным швом, форма яе залежыла ад крывізны ніжняй часткі задніх паловак верха 6, c. 108 . Усе віцебскія чаравікі былі ўпрыгожаны ўзорамі, нанесенымі разьбярствам або гафтам. Арнамент, як правіла, наносілі на скураную нарыхтоўку, на што паказвае наяўнасць яго на бакавым шве. Акрамя пераду часам упрыгожваліся звонку бакавыя часткі

і заднікі чаравікоў. Арнаментацыя іх унутранага боку зводзілася да малаважнага кропкавага арнаменту або адсутнічала наогул. Вылучана пяць тыпаў арнаментыкі чаравікоў 1 салярны, які складаецца з канцэнтрычных кругоў з упісанымі ў іх шасціпрамянёвымі зоркамі 2 пальметта са зняволеннем у яе крином 3 вертыкальны арнамент па цэнтры галоўкі, што нагадвае ствол дрэва, якія адгаліноўваюцца ад яго ўцёкамі 4 арнамент у выглядзе шырокай 2,7 см падоўжнай паласы, што сканчаецца ва уздыме спіралепадобнымі

завіткамі 5 геаметрычны арнамент. Чаравікі з салярнай арнаментыкай, вядомыя па матэрыялах раскопак Пскова, Ноўгарада, пальметта асабліва часта сустракалася ў чаравіках XIII ст. у Полацку. Судзячы па памерах ступні 15,5 - 25 см , чаравікі насілі пераважна жанчыны або дзеці. Гэта не выключала наяўнасці мужчынскага абутку падобнага выгляду.

Апошні, як адзначаюць даследчыкі, адрозніваўся не толькі вялікімі памерамі ступні, але і бедным гафтам пераду або, наогул, адсутнасцю такой. Перавага ажурнага абутку пры амаль поўнай адсутнасці грубых чаравікоў з гладкім перадам не дазваляе ў той жа час пагадзіцца з вучонымі ў тым, што ажурныя чаравікі з-за дарагоўлі былі прывілеем заможнай часткі насельніцтва 16, c. 159 . Боты ў культурным пласце пасада пачынаюць сустракацца даволі позна

- у XIII ст. Шавецкія перады выключна востраносыя. Па тэхналогіі выраба і мадэлироўцы сярод іх варта адрозніваць шкарпэткі трох тыпаў вырабаў. Тып 1. Боты з цельнакроенымі неатрэзанымі перадамі, вырабленыя вываротным спосабам. Тып 2. Востраносыя боты з адцягненай наперад шкарпэткай. Перады ботаў дадзенага тыпу зачынялі толькі пучковую частку ступні.

У залежнасці ад афармлення іх верхняга абрэза намі вылучана чатыры варыянты вырабаў а з прамым або троху загнутым абрэзам, б асіметрычным, выступаючым наперад, бокам, в асіметрычным глыбокім выразам, г з глыбокім фігурным выразам верхняга абрэза пераду. Да падэшвы галоўкі мацаваліся вываротным або сандальным швом. Тып 3. Востраносыя боты з прыпаднятай уверх шкарпэткай.

Асаблівасцю галовак дадзенага выгляду зяўлялася наяўнасць вымання ў насавой частцы пераду для ўшывання падэшвы. Галоўкі ботаў, як правіла, мелі паднарады, якія зачынялі толькі пальцавую частку ступні 6, c. 109 . Пры рэканструкцыі ботаў асноўнай дэталлю, нараўне з перадамі, зяўляюцца халявы. Як правіла, яны складаліся з двух частак, якія мацаваліся швом. Для віцебскіх ботаў, як і наўгародскіх, характэрны невысокія халявы 16 -

22,5 см. Звычайна перадпакой іх частка была значна пашырана дагары, у то час як шырыня задняй часткі заставалася нязменнай. У залежнасці ад формы верхняга абрэза пераду і задніка відазмянялася канфігурацыя нізу халявы. Найбольш часта сустракаемай дэталлю зяўляюцца падэшвы. Большасць з іх нельга ідэнтыфікаваць з тым або іншым тыпам ботаў, але ўсё ж уяўляецца магчымым прасачыць некаторыя агульныя заканамернасці.

Усе падэшвы былі шматслаёвымі, агульная таўшчыня іх дасягала 0,4 - 0,7 см. Пласты падэшваў змацоўваліся паміж сабой ніткамі. Да верхніх частак яны мацаваліся камбінаваным спосабам да пяткі - вываротным швом, да пяткі - вонкавым або наадварот. Даўжыня вырабаў паказвае на памеры абутку віцяблян, якая па сучаснай маркіроўцы адпавядала 36 - 41 памерам. Шкураныя вырабы ў віцебскай калекцыі прадстаўлены невялікай колькасцю ножнаў, футаралаў,

кашалькоў, рамянёў і г. д. Ножны ў залежнасці ад памераў прызначаліся для захоўвання нажоў або кінжалаў. Даўжыня іх вагалася ад 10 да 30 ст, шырыня - 2,5 - 5,0 ст. Сярод дадзенай катэгорыі варта адрозніваць вырабы з бакавым швом і цэнтральным. У першым выпадку швы рабіліся тачнымі, у другім - простымі вонкавымі. Часам ножны ўпрыгожваліся тісненым або праразным узорам.

Па бакам яны мелі прарэзы для папружкі. Датуюцца віцебскія ножны ХІІ - ХШ стст. 35, c. 59 . Знойдзеныя кашалькі па тэхналогіі вырабу краіліся з двух кавалкаў і змацоўваліся вываротным або тачным швом. Памеры кашалькоў варіравалі ад 6,7 х 7 да 11,5 х 13,5 см. Мячы вырабляліся з двух скураных кружкоў дыяметрам 12 - 14 см, змацаваных паміж сабой вываротным швом. Яны датуюцца

XII ст. Падобныя аналогіі былі сустрэты ў Полацку, Менску, Ноўгарадзе. Ад рукавіцы захавалася толькі пярэдняя частка. Судзячы па ёй, выраб краіўся з двух кавалкаў скуры, палец быў устаўным. Падобныя рукавіцы вядомы па матэрыялах раскопак шматлікіх старажытнарускіх гарадоў 6, c. 115 . Падводзячы вынік, варта адзначыць, што знаходкі скураной прадукцыі часцяком суправаджаліся вялікай

колькасцю абрэзкаў скуры і паўфабрыкатаў. Гэта дае нам падставу казаць аб існаванні на пасадзе ўласнай гарбарна-шавецкай вытворчасці. Зыходным матэрыялам зяўлялася мясцовая сыравіна - скура буйной рагатай жывёлы, каніна, бараньі скуры. Вытворчасць скур была цесна звязана з прафесіямі шаўцоў, шапавалаў, кушняроў і інш. Майстэрні па вырабу скураной прадукцыі размяшчаліся

ў горадзе паўсюль. Шкураная прадукцыя як выгляд рамеснай вытворчасці дае пераканаўчыя сведчанні аб высокім мастацкім узроўні вырабаў, дыялектычным спалучэнні ў іх бытавога, прагматычнага і эстэтычнага пачатку. 3.5. Вырабы з дрэва Аб узроўні развіцця бытавой архітэктуры і будаўнічага майстэрства сведчыць разнастайнасць іх структуры

і дэталяў. Канструкцыі будынкаў былі пераважна слупковыя, тыпы дахаў - двух- і чатырохсхільныя, шатровыя. Брусы мелі вертыкальную і гарызантальную закладку, складаліся у замет , слупковыя пабудовы выконваліся тэхнікай у шулу і г. д. 24, c. 37 . Як і каркас жылой хаты, сярэднявечная мэбля, якая выраблялася звычайна з дуба і арэха, была грувасткай і цяжкай. Шчыльныя стойкі

і тоўстыя дошкі злучаліся простымі пазамі і змацоўваліся цвікамі. Звычайна сталом служыла доўгая і трывалая дошка часта з расшчэпленых напалову бярвёнаў , ляжалая на казлах. Сядзелі пераважна на лавах або табурэтах найпростай канструкцыі. Мэблю, як правіла, вырабляў той жа майстар-цясляр, які ўзводзіў хату і вырабляў аздобныя працы. Абавязковым атрыбутам

інтэреру хаты быў куфар скрыня , часта па кутах акаваны жалезам 16, c. 152 . Астаткі абарончага вала з драўлянымі канструкцыямі, выяўленыя ў паўночнай частцы Верхняга замка, пацвярджаюць думку аб тым, што ў старажытным Віцебску сярод майстроў былі людзі, якія спецыялізаваліся на пабудове фартыфікацыйных умацаванняў 19, c. 57 . Акрамя будаўнічых патрэб, звязаных з узвядзеннем пабудоў, вулічных маставых,

абарончых умацаванняў, драўніна ўжывалася для выраба прылад працы, транспартных сродкаў і хатняга начыння. 19, c. 59 Плотніцкае рамяство было вядома гараджанам з моманту ўзнікнення горада. Дрэва зяўлялася важным будаўнічым матэрыялам пры ўзвядзенні пабудоў, добраўпарадкаванні вуліц, сядзіб, абарончых умацаванняў і гарадскіх камунікацый. Адлюстраваннем сталага ўдасканалення майстэрства цясляроў зяўляецца эвалюцыя

хатабудавання, якую атрымалася прасачыць бесперапынна з ХІ да ХVІІІ стст. Акрамя буйнамаштабных прац, віцебскія майстры займаліся апрацоўкай драўніны для гаспадарчых і бытавых патрэб. Археалагічны матэрыял і пісьмовыя крыніцы дазваляюць казаць аб існаванні ў Віцебску такіх адмыслоўцаў, як бандары, разьбяры, токары, столяры 19, c. 60 . Прылады працы і драўляныя дэталі да іх сустракаюцца

ў культурным пласце пасада на працягу ўсяго вывучаемага перыяду. Да універсальнага інвентара ставяцца лапаты, якія ўжываюцца як у сельскай гаспадарцы, так і ў хатнім карыстанні. Па прызначэнню адрозніваюць тры тыпы лапат зямляройныя, для сыпкіх рэчаў і хлебапякарныя. Да даволі распаўсюджаных ударных прылад працы, якія

ўжываюцца як у цяслярскім рамястве, так і ў сельскай гаспадарцы для малацьбы ільна і канопляў , адносяцца чакмары або выбівачкі. Найбольш шматлікую катэгорыю драўляных прылад працы складае інструментарый для прадзення і ткацтва. З прадметаў, якія адносяцца да ткацтва, падчас раскопак знойдзены дэталі ад вертыкальнага і гарызантальнага ткацкага станка.

Другая група драўляных вырабаў прадстаўлена дэталямі транспартных сродкаў. З водным транспартам звязаны знаходкі ў пластах ІХ - ХІІІ стст. лодкавых шпангоўтаў вёслаў. Апошнія прадстаўлены ў калекцыі верхнімі часткамі вузкіх 8,5 - 13 см лопасцей, мелых у перасеку авал. Цалкам захавалася лопасць вясла, знойдзеная на Верхнім замку

Віцебска 19, c. 62 . Пісьмовыя крыніцы ХІІІ - ХІV стст. паведамлялі, што для руху па Дзвіне віцябляне карысталіся, акрамя лодак, ладдзямі, учанамі, стругамі. З дэталей колавага транспарта ў пласце пачатку XIII ст. знойдзена задняя вось калёс даўжынёй 164 см. Па абодвух баках падушкі размяшчаліся паўвосі даўжыня - 48 см з адтулінамі для загваздак па баках. З двух бакоў у плоскасці падушкі на адлегласці 3 -

5 см ад канцоў меліся трапецападобныя паглыбленні, куды ўваходзілі канцы бруса, які злучае восі калёс. Капылы ад санак, па наўгародскай класіфікацыі, адносяцца да двух тыпаў з сучком-вязам і без яго. Даўжыня вырабаў дасягала 29 - 31,3 см, адлегласць ад нізу да градкі складала 14,5 - 18,5 см. Знаходкі паходзяць з пласта X і XII стст.

Трэцяя група абядноўвае рэчы бытавога прызначэння драўлянае начынне, грабяні, булавы. Па спосабу выраба посуд падзяляецца на бандарны, тачоны, разьбяны і дзяўбаны. Ад бандарнага посуду захаваліся ў асноўным днішчы і некалькі клёпак. Найбольш часта сустракаюцца днішчы дыяметрам 35 - 38 см, 23 - 27 см і 14 - 18 см. Таўшчыня іх вагаецца

ў межах 1,2 - 2,3 см, зрэдку сустракаюцца тонкія падставы 0,8 - 1 см. За выключэннем трох невыразных фрагментаў драўляных днішчаў з невялікім круглым рэльефам і міс на паддоне, увесь тачоны посуд - пласкадонны. Ён мае даволі позняе паходжанне і яшчэ ні разу не сустрэты ў комплексах старэй за XII ст 6, c. 120 . Разьбяныя чары адрозніваліся ад тачонага толькі тэхнікай вырабу.

Для іх характэрна пляскатая форма, моцна раскінутыя сценкі і вытанчаны бок венца. Дыяметр пасудзін не перавышаў 24,5 см, вышыня - 5,5 см. Такія чары датуюцца ў Ноўгарадзе ХІ - ХІV стст. У Полацку яны былі распаўсюджаны ў XIII ст. 19, c. 64 . Каўшы па форме падзяляюцца на два тыпы - кругладонныя

і пласкадонныя. Дрэваапрацоўчы інструментарый практычна не зведаў змен на працягу стагоддзяў. Ён просты і кансерватыўны сякеры, цеслы, скоблі, пілы, разнастайныя па форме і прызначэнню свердзела, такарныя леркі. Пры вырабе дробных рэчаў карысталіся адмысловымі сталярнымі нажамі з выгнутай спінкай. Пры апрацоўцы драўніны віцебскія майстры шырока выкарыстоўвалі такарны станок, у прыватнасці, пры вырабе тачонага сталовага посуду.

6, c. 125 . Драўляныя прадметы ў асноўным уяўляюць сельскагаспадарчы інвентар, прылады працы здабыч, разнастайнае хатняе начынне, дэталі транспартных сродкаў летняга коннага, зімовага санкавага і воднага транспарта. Сырцом для вырабаў служыла драўніна мясцовых парод хвоя, елка, дуб, бяроза. Асобныя прадметы мелі афарбоўку, арнаментацыю, размалёўку. 3.6. Вырабы з каменю Вырабы з каменю катэгорыя рэчаў ці ледзь не самая малалікая.

Па функцыянальнаму прызначэнню вырабы з каменя падзяляюцца на чатыры групы прылады працы, прадметы побыту, упрыгожванні і прадметы хрысціянскага культу 38, c. 132 . Жорны ў матэрыялах сярэднявечных гарадоў сустракаюцца ў багацці. На тэрыторыі віцебскіх пасадаў знойдзены толькі 8 жорнаў з іх толькі 2 цэлых і дзве дубовыя порхліцы да іх. Сустрэтыя фрагменты зяўляліся ніжнімі кружэлкамі ручных

млыноў 37, c. 212 . Акрамя жорнаў у пластах Х - ХІІІ стст. знойдзена звыш 4-х дзесяткаў вастрыльных брускоў, вырабленых з пяшчаніку і шэрага сланца. Па вонкавым выглядзе варта адрозніваць маленькія плоскія брускі з адтулінай у верхняй частцы і маленькія чатырохгранныя асялкі без адтулін. Першыя насілі на скураной папружцы, апошнія выключна ў скураных футаралах 37, c. 213 . Значную групу вырабаў бытавога характару складаюць прасніцы з ружовага

і шэрага сланца. Прасніцы з ружовага шыферу імпартаваліся ў горад з Валыні, дзе знаходзіліся паклады сыравіны і майстэрні па яго апрацоўцы. Шэрыя жа прасніцы з мясцовага сланца, як і вастрыльныя брускі, зяўляліся прадукцыяй віцебскіх разьбяроў па камені. Фіялетавай разнавіднасцю кварца зяўляецца аметыст.

У XI - XIII стст. на Русь паступалі каралі спрошчанай эліпсападобнай формы, вырабленыя як з крышталю, так і з аметыста. Адна з сустрэтых у Віцебску пацерак з усходняга аметыста лейкосапфір у XII ст. была пераробленая ў прывескі. Гэта магло быць звязана з выкананнем аметыстам функцыі нейкага засцярогу. Каралі з ружовага і шэрага сланца па вонкавым выглядзе нагадваюць прасніцы, адрозніваючыся ад апошніх толькі малымі памерамі. Вылучаны дзве разнавіднасці шыферных караляў бочкападобныя

і бітрапецыяпадобныя. Час іх існавання ў Віцебску супадае з часам распаўсюджвання сланцавых прасніц 19, c. 67 . Да прадметаў хрысціянскага культу аднесены споднія крыжыкі, вядомыя ў літаратуры пад назвай корсунчыкаў . Частка з іх зяўлялася прадметам імпарту з раёнаў здабычы ружовага сланца. Шэрыя крыжыкі, відаць, вырабляліся мясцовымі майстрамі. Усё вырабы роўнабаковыя, невялікіх памераў 20 - 22,5 х 14 -

17 х 5,5 - 6,5 мм , маюць адтуліны для падвешвання. З каменю вырабляліся і паганскія амулеты. У пабудове XIII ст. знойдзены амулет курыны бог . У шматлікіх народаў такія зявы, як навальніца, маланка, звязаны з шанаваннем т. зв. грымотных стрэл , да якіх ставяцца каменныя сякеры, цёслы. У адным выпадку адзначана выкарыстанне каменю для выраба ручкі нажа

XIII ст Бурштынавыя вырабы ў матэрыялах раскопак адзінкавыя. За рэдкім выключэннем, гэта ўпрыгожванні і прадметы культу споднія крыжыкі, каралі, фрагмент пярсцёнка . Крыжыкі падзяляюцца на два віды чатарохкутныя простыя і чатарохканечныя 19, c. 75 . Побач з гатовымі вырабамі ў раннесярэднявечных пластах неаднаразова сустракаюцца кавалкі неапрацаванай бурштынавай смалы.

Наяўнасць сыравіны можна разглядаць як доказ існавання ў Віцебску апрацоўкі бурштыну. Нельга не адзначыць такіх рамеснікаў, як муляры каменных будынкаў, хоць у крыніцах звесткі аб іх вельмі бедныя. Бо менавіта ў Віцебску ў пачатку XII ст. будуць збудаваны цэрквы Святога Міхаіла, Святой Параскевы Пятніцы і Дабравешчанская.

У муры апошняй, напрыклад, цесна сплятаюцца візантыйскія, раманскія, каўказскія і мясцовыя рысы. Да XII ст. у вобласці манументальнага будаўніцтва назіраецца зяўленне новых будаўнічых матэрыялаў і ўдасканаленне іх вытворчасці. Асноўнымі матэрыяламі пры ўзвядзенні цэркваў або княжых харомоў да гэтага часу становяцца камень і цагліна, прычым камень ужываўся як у апрацаваным, так

і ў неапрацаваным выглядзе. Складанасць апрацоўкі складалася ў вычэсванні з валунных камянёў прастакутных сцянных блокаў і невялікіх пласцін падлогі. Але менавіта апрацоўка дазваляла дамагчыся ад прыроднага граніту валуна найбольшага стылістычнага эфекту. Да прыкладу, апрацаваныя каменныя блокі і пласціны былі ўжыты пры ўзвядзенні царквы Звеставання, забяспечыўшы ёй прывабнасць

і мастацкую непаўторнасць 6, c. 152 . Запатрабаванне ў масавым выпуску ўпрыгожванняў прывяла да выраба каменных ліцейных формаў, якія выразаліся на месцы або самімі ліцейнікамі або адмысловымі разьбярамі па камені. Варта толькі адзначыць, што разьбярства каменных формаў патрабавала высокага прафесіяналізму майстра і дасканалага інструментарыя 19, c. 83 . Такім чынам, спіс рамеснікаў, звязаных з апрацоўкай каменю,

да ХІІ -ХІV стст. уключаў не меней шасці спецыяльнасцей муляры, разьбяры па камені, жарнасекі, прасельшчыкі, гранільшчыкі караляў, разьбяры ліцейняў формаў. Запатрабаванне ў масавым выпуску ўпрыгожванняў прывяла да выраба каменных ліцейняў формаў, якія выразаліся на месцы або самімі ліцейнікамі або адмысловымі разьбярамі па камені. Варта толькі адзначыць, што разьбярства каменных форм патрабавала высокага прафесіяналізму майстра

і дасканалага інструмента. ЗАКЛЮЧЭННЕ Віцебск фарміраваўся на прынцыпах старажытнарускага горадабудаўніцтва. Цэнтрам яго планіровачнай структуры зяўляўся ўмацаваны замак дзядзінец , размешчаны на высокай гары ў сутоку рэк. Да яго прылягаў навакольны горад пасад , які займаў тэрыторыю каля Замкавай гары, уздоўж Ручая. Замак меў драўляныя абарончыя сцены, з заходняга боку яго прыкрывала Заходняя Дзвіна, а з паўночнага - Віцьба. З пачатку

XII ст. віцебскі град, акружаны гандлёва-рамеснымі пасадамі, ператварыўся ў раннефеадальны горад у сацыяльна-эканамічным яго значэнні. Агляд пабудоў дэманструе пышнае выканаўчае майстэрства віцебскіх цесляроў пры ўзвядзенні жылых і гаспадарчых будынкаў. Гэта вынік, у першую чаргу, не багацця будаўнічага матэрыялу, а высокага прафесійнага ўзроўню майстроў, якія ўжо не маглі

ў залежнасці ад прызначэння пабудоў выконваць працу на розных узроўнях якасці. Мерай прагрэсу ў вобласці рамёстваў зяўляецца іх узрастаючая спецыялізацыя. Яна прывяла да ўзнікнення ў Віцебску да сярэдзіны XIII ст. каля 60 рамесных спецыяльнасцяў. У старажытным Віцебску, як і ў іншых буйных гарадах, мастацкае рамяство дзялілася на княжае, абслуговае феадальны

побыт вялікакняжацкія майстры , і вольнае, накіраванае на задавальненне запатрабаванняў гараджан і сялян. Звярнуўшыся да археалагічных крыніц працы А.П. Сапунова, А.Н. Ляўданскага, Г.В. Штыхава, М.А. Ткачова, В.Н. Ляўко, Л.У. Калядзінскага, Т.C. Бубенька , мы ўбачым пераканаўчыя сведчанні бурнага развіцця ў раннесярэднявечным

Віцебску такіх выглядаў рамеснай вытворчасці, як ліцейнае, ганчарнае, шавецкае, ювелірнае, і іншых, тых якія былі звязаныя з спажывецкімі патрэбамі насельніцтва, у першую чаргу прылеглых да Віцебска сельскіх селішчаў. Пры гэтым меншая частка помнікаў ставіцца да XI і сярэдзіне XII ст гэта значыць да таго часу, калі ўсходні пасад становіцца рамесным цэнтрам горада другая - багацейшая - да канца

XII - пачатку XIII ст калі адбываецца шырокая спецыялізацыя асобных галін, ствараюцца стандарты вырабаў, выяўляецца серыйнасць вытворчасці. Л.У. Калядзінскі, да прыкладу, лічыць, што развіццё рамеснай вытворчасці ў раннесярэднявечным Віцебску можна пацвердзіць такімі дадзенымі па-першае, развіццём ювелірнага майстэрства, пра што сведчаць знойдзеныя ціглі, льячкі, ювелірнае кавадла, пінцэт, а таксама гатовая прадукцыя бранзалеты, пярсцёнкі і г. д Большасць знойдзеных упрыгожванняў адносіцца да агульнаславянскага тыпу па-другое,

наяўнасцю больш 500 адзінак драўляных вырабаў, якія дазваляюць зрабіць выснову аб тым, што віцебскія майстры ведалі разьбярства, дзяўбленне, такарную апрацоўку, валодалі арнаментацыяй, афарбоўкай, размалёўкай. Драўляныя прадметы, як правіла, спалучалі утылітарную і эстэтычную функцыю па-трэцяе, знаходкамі вырабаў і прылад майстроў камнесечнай справы, апрацоўшчыкаў бурштыну алмазныя свердзелы, каменныя жораны, вырабленыя

з граніту, бурштынавыя вырабы і гэтак далей па-чацвёртае, развіццём гарбарна-шавецкага рамяства, прадстаўленага абуткам поршні простыя і ажурныя, чаравікі, боты , бытавой галантереяй і шавецкімі прыладамі нарэшце, па-пятае, развіццём шкларобства з уласна віцебскімі традыцыямі, пра што сведчаць шкляныя бранзалеты XII - XIII стст сталовы посуд і г. д. Да пачатку XIII ст. мастацкае рамяство становіцца больш аднастайным, арганічна

ўваходзячы ў прабеларускую народную сярэднявечную культуру. Аснову планіроўкі раннесярэднявечнага Віцебска складалі вулічныя маставыя шырынёй да 4,5 - 5 м , падпарадкаваныя рэльефу мясцовасці. Яны выяўлены падчас раскопак 1980 - 90-х гг. і ў вакольным горадзе, і на дзядзінцы. Вулічныя маставыя насцілаліся з дошак або бярвеністых абрэзкаў, замацаваных на лагі. Шырыня іх была каля 2 м у

XVII ст. яны пашыраюцца да 5 м . Паабапал вуліц размяшчаліся сядзібы гараджан, якія ўключалі жылыя аднакамерныя драўляныя і гаспадарчыя некалькі варыянтаў пабудовы. Панавальным тыпам радавога пасадскага жылля вывучаемага перыяду зяўляюцца наземныя бярвеністыя жылыя пабудовы зрубнай канструкцыі. Памеры жылых пабудоў варіруюць ад 2,6 х 2,6 м да 5,1 х 5,05 м. Сярод пабудоў пераважаюць невялікія зрубы пляцам 12,5 -

14,5 кв. м. Віцебскае жыллё належыць да тыпу аднакамерных без сенцаў, што супадае з традыцыйным тыпам беларускай пабудовы. Асноўным тыпам гаспадарчых пабудоў, як і жылых, быў наземны драўляны зруб. Іх сярэднія памеры не перавышалі 3,2 х 3.1 - 5,2 х 4,9 м, але часам даўжыня сцен дасягала 7,2 м. Замкавыя ўмацаванні адыгравалі значную ролю не толькі з пункту погляду абароны горада.

Яны аказалі ўплыў на ўсю планіровачную структуру і архітэктуру Віцебска, вылучалі яго сілуэт і панараму забудовы. Абарончыя ўмацаванні віцебскіх замкаў складаліся з драўляных рубленых сцен і вежаў. Вежы падзяляліся на два тыпы праезджыя брамы і глухія . Акрамя абарончай ролі брамы звязвалі галоўныя вуліцы горада са знешнімі шляхамі, што падыходзілі

да горада. Брамы выдзяляліся як важнейшыя абарончыя элементы, былі больш манументальнымі, чым глухія вежы. Менавіта яны вылучалі перыметральны характар абарончых сцен і абядноўвалі ўсе збудаванні горада ў агульную кампазіцыю. Царква Звеставання восем стагоддзяў па праву лічыцца ўпрыгожваннем старажытнага Віцебска. Царква Звеставання

ў Віцебску - унікальны помнік старажытнарускай архітэктуры. Аналіз і вывучэнне архітэктурных формаў, будаўнічай тэхнікі і фрагментаў фрэсак даюць падставу датаваць будаўніцтва царквы ў межах ХII ст. і выказаць здагадку на ўдзел ва ўзвядзенні храма візантыйскіх майстроў і выкарыстанне візантыйскага будаўнічага досведу. Царква

Звеставання ўяўляе сабой трохнефавы шасцістоўпны храм, які мае адну паўкруглую апсіду. Заходняя пара яго слупоў, злучаных з бакавымі сценамі будынка, вылучае нартэкс. Адметнай асаблівасцю храма зяўляецца раўнамернасць яго дзяленняў сярэдні неф падзелены на чатыры квадратныя ячейкі. У заходняй сцяне размешчана лесвіца на хоры. Лапаткі храма плоскія. У адрозненне ад полацкіх будынкаў, якія

ўзводзіліся з плінфы ў тэхніцы з патопленым шэрагам , віцебская царква пабудаваная з плінфы і каменю. Акрамя царквы Звеставання адным з шэдэўраў мураванай архiтэктуры лічыцца храм Архангела Міхаіла. Па рашэнні князя Святаслава Усяславіча ў першай палове XII ст. у Віцебску на княжым падворку, размешчаным на Замкавай гары, быў пабудаваны храм Святога Міхаіла.

Будавалі яго, як мяркуюць даследчыкі, грэцкія і балгарскія майстры, перад якімі князем была пастаўлена задача стварыць царкву, якая адрозніваецца па формах ад візантыйскай і нават ад полацкай архітэктурных школ. Звесткі аб царкве Архангела Міхаіла, якая знаходзілася на Верхнім замку, вельмі фрагментарныя і грунтуюцца галоўным чынам на археалагічных дадзеных .

Віцебскі храм Архангела Міхаіла быў збудаваны ў тэхніцы змяшанага мура. Перавязка швоў у ім рабілася, хутчэй за ўсё, утоеным або схаваным радам. Падлога царквы ўяўляла сабою маляўнічую кампазіцыю з жоўта-зялёных палос у апраўленні зубчастай стужкі з плітак таго жа колеру, але трохкутнай формы, якія звычайна выкладаліся ўздоўж сцен. Алтарная частка храма была дэкаравана пазалотнай мазаікай.

У драўляныя аканіцы ўстаўлялася дыскападобнае шкло, скрозь якое ў памяшканне струменілася зеленкаватае святло. Купал храма быў пакрыты алавянымі пласцінамі. Архітэктурныя формы, запазычаныя з іншых школ, у Віцебскай архітэктуры набылі вялікую прастору і выразнасць, сталі больш канструктыўнымі і менш пышнымі па афармленні. У выніку такога ўзаемадзеяння на старажытнабеларускіх землях зяўляецца адмысловая сістэма архітэктуры

і жывапісу, якая характарызуецца пошукамі больш простых, але ў той жа час прыгожых архітэктурных форм і элементаў унутранага аздаблення. Пры гэтым мастацкіх нормаў прытрымліваюцца ўсе тыпы пабудоў - манастырскія цэрквы, храмы, княжыя рэзідэнцыі, гарадскія будынкі. СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ 1. Алексеев, Л.В. Полоцкая земля Очерки истории Северной

Белоруссии Л.В. Алексеев М. Наука, 1966 295 с. 2. Алексеев, Л.В. По Западной Двине и Днепру Беларуси Л.В. Алексеев М. Исскуство, 1974 143 c. 3. Аляксееў, А.А. Спадчына Беларусі А.А. Аляксеў, А.В Лукашэвіч Мінск УП Мінская фабрыка калярова другу , 2007 320 с. 4. Арлоў, У.А. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі

У.А. Арлоў, Г.М. Сагановіч Вільня Наша будучыня, 2000 223 с. 5. Бубенька, Т.С. Жыллё феадальнага Віцебска па матэрыялах даследаванняў Ніжняга замка Т.С. Бубенька Наш край Гістарычна-культуралагічны зборнік Мінск, 1992 C. 124 - 126. 6. Бубенько, Т.С. Средневековый Витебск. Посад - Нижний замок Х - первая половина ХIV вв.

Монография Т.С Бубенько Витебск Издательство УО ВГУ им. Машерова , 2004 276 с. 7. Бубенько, Т.С. Планировка и застройка посада средневекового Витебска Т.С. Бубенько ГАЗ 8 1996 C. 39 - 44. 8. Бубенько, Т.С. Стеклянная посуда из Витебска Т.С. Бубенько Древности Литвы и Белоруссии Вильнюс, 1988 C. 25 - 27. 9. Бубенько,

Т.С. Кожаная обувь средневекового Витебска ХІІ - ХVІІІ вв. по материалам исследований Нижнего замка Т.С. Бубенько Сярэдневечныя старажытнасці Беларусі. Новыя матэрыялы і даследаванні Мінск, 1993 С. 17 - 19. 10. Бубенька, Т.С. Ювелірныя ўпрыгожванні Віцебска X - XIVстст. Т.С. Бубенька З глыбі вякоў.

Наш край Гіст-культуролаг. зб. Вып 1 Мінск Навука і тэхніка, 1996. -288 с. 11. Віцебскі летапіс Панцырнага і Аверкі Спадчына 1997 4 - C. 208 - 209. 12. Галубовіч, В.І. Эканамічны стан, побыт і гандаль старажытнай Беларусі IX - XIII стст В.І. Галубовіч Мінск ВП Экаперспектыва,

1997 175 с. 13. Ганецкая, І.У. Маёліка на Беларусі ў ХІ - ХVІІІ стст. І.У. Ганецкая Мінск Навука і тэхніка, 1995 120 с. 14. Гурин, М.Ф. Кузнечное ремесло Полоцкой земли IX - XIII вв. М.Ф. Гурин Минск Наука и техника, 1987 151с. 15. Гурын, М.Ф. Жалезныя вырабы ХІV - ХVІІ стст. з

Віцебска М.Ф. Гурын Весці АН БССР Серыя грамадскіх навук Мінск, 1981 5 C. 28 - 32. 16. Древнерусские княжества Х - ХІІІ вв М. Наука, 1975 302 с. 17. Загарульскі, Э.М. Заходняя Русь IX - XIII ст. Э.М. Загарульскі Мінск Універсітэцкае, 1998 240 с. 18. Здановіч, Н.І. Беларуская паліваная кераміка

ХІ - ХVІІІ стст. Н.І. Здановіч, А.А. Трусаў Мінск Навука і тэхніка, 1993 120 с. 19. Т.С. Бубенько История и материальная культура Витебска X - XVIII вв. Курс лекций Т.С. Бубенько и др Витебск Изд-во ВГУ, 2003 150 с. 20. Калядзінскі, Л.У. Сярэднявечны Віцебск як эталонны помнік матэрыяльнай культуры беларускага феадальнага горада

Л.У. Калядзінскі Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў рэспубліцы Беларусь Мінск 1994 C. 44 - 65. 21. Калядзінскі, Л.У. Витебск три стены каменныя Гісторыя г. Віцебска ад часоў старажытнасці да пачатку XVIII cт. Л.У. Калядзінскі Беларус. гіст. часопіс 1995 2 C. 25 - 44. 22. Каспяровіч, М.І. Віцебскі краёвы слоўнік

Матэрыялы М.І. Каспяровіч Віцебск Заря Запада, 1927 176 с. 23. Каханоўскі, У.У. Гісторыя культуры Беларусі У.У. Каханоўскі Мінск Н.К.Ф. Экаперспектыва, 1994 - 196 с. 24. Колединский, А.В. Строительная техника и строительные материалы средневекового Витебска А.В. Колединский, М.А. Ткачёв Проблемы изучения древнего домостроительства в

VIII - XIV вв. в северо-западной части СССР Минск Беларуская навука, 1976 С. 34 - 38. 25. Кішын, Ю.Н. Панарама старога Віцебска Ю.Н. Кішын Мінск Полымя, 1995 135 с. 26. Кулагін, А.М. Праваслаўныя храмы Беларусі А.М. Кулагін Мінск БелЭн, 2007 656 с. 27. Лабачэўская, В.А. Зберагаючы самабытнасць

З гісторыі народнага мастацтва і промыслаў Беларусі В.А. Лабачэўская Мінск Беларуская навука, 1998 375 с. 28. Лазука, Б.А. Гісторыя беларускага мастацтва у 2 т. Б.А. Лазука Мінск Беларусь, 2007 Т. 1. Першабытны лад - XVII стагоддзе 252 с. 29. Ластоўскі, В.Ю. Нарысы з

Беларускай гісторыі В.Ю. Ластоўскі Спадчына 1996 4 С. 5 - 53. 30. Левко, О.Н. Средневековые территориально-административные центры северо-восточной Беларуси Формирование и развитие О.Н. Левко Минск Бел. навука, 2004 280 с. 31. Левко, О.Н. Экскурсия по древнему Витебску О.Н. Левко Минск Полымя, 1984 32 с. 32. Левко,

О.Н. Торговые связи Витебска X - XVстcт. О.Н. Левко Минск Наука и техника, 1989 85 с. 33. Ляўко, В.М. Абутак з культурнага слоя Віцебска ХІV - XVIII стст. В.М. Ляўко Помнікі старажытнабеларускай культуры Новыя адкрыцці Мінск, 1984 С. 26 - 27. 34. Мілючэкаў, С.А. Беларускае народнае ганчарства С.А. Мілючэкаў. -

Мінск Наука і тэхніка, 1984 183 с. 35. Народныя мастацкія рамёствы Беларусі Уклад Я.М. Сахута Мінск Беларусь, 2001 168 с. 36. Полоцк Исторический очерк редкол. П.Т. Петриков и др Минск Наука и техника, 1987 320 с. 37. Промыслы і рамёствы Беларусі Б.К. Бандарчык і інш Мінск Навука і тэхніка,

1984 192 с. 38. Русецкий, А.В. Художественная культура Витебска с древности до 1917 г. А.В. Русецкий, Ю.А. Русецкий Минск БелЭн, 2001 288 с. 39. Рыўкін, М.С. Ля вытокаў старажытнага Віцебска М.С. Рыўкін Віцебскі рабочы, 1972 С. 4. 40. Сапунов, А.П. Историко-статистический очерк города

Витебска А.П. Сапунов Изд. отд. Витебской епархии, 2006 108 с. 41. Сапунов, А.П. Краткий очерк истории Витебской обл. А.П. Сапунов Витебщина сборник , 1925 Т. 1 17 с. 42. Сахута, Я.М. Беларуская народная кераміка Я.М. Сахута Мінск Полымя, 1987 112 с. 43. Сахута, Я.М. Беларускае народнае мастацкае кавальства

Я.М. Сахута Мінск Полымя, 1990 190 с. 44. Селицкий, А.А. Живопись Полоцкой земли XI - XII вв. А.А. Селицкий Минск Навука і тэхніка, 1992 173 с. 45. Тарасов, С.В. Технология и инструменты кожевенно-сапожного ремесла Полоцка и Минска ХІ - ХVІІІ вв. С.В. Тарасов Памятники науки и техники 1987 -1988 гг

М 1989 С. 45 - 47. 46. Ткачоў, М.А. Да пытання аб каменных умацаваннях Дольняга замка Віцебска М.А. Ткачоў, Т.С. Бубенька Гістарычна-археалагічны зборнік. У 2 ч Мінск, 1999 Ч. 2 С. 296 47. Ткачёв, М.А. Замкі Беларусі М.А. Ткачоў Мінск Полымя, 1987 221 с. 48. Цішкін, І.А. Віцебск

Страчанная прыгажосць горада І.А. Цішкін. Віцебск УПП Віцебская абласная друкарня , 2002 48 с. 49. Чарняўская, Т.І. Архітектура Віцебска З гісторыі планіроўкі і забудовы горада Т.І. Чарняўская Мінск Навука і тэхніка, 1980 112 с. 50. Чантурия, В.А. Памятники архитектуры и градостроительства

Белоруссии В.А. Чантурия Минск Полымя, 1986 240 с. 51. Штыхов, Г.В. Города Полоцкой земли IX - XIII вв. Г.В. Штыхов Минск Наука и техника, 1978 160 с. 52. Штыхов, Г.В. Сравнительное изучение древнейших городов Полоцкой земли и памятников их окрестностей Г.В. Штыхов Древности Белоруссии Мінск 1966 С. 238 -

252. 53. Штыхаў, Г.В. Старажытны горад на Віцьбе Г.В. Штыхаў, П.А Лебедзеў Весці АН БССР Серыя грамадскіх навук, 1974 С. 42 - 48.