Памятники архитектуры. (Беларусь)

Нацыяцальная мадэль свету беларуса адлюстраванне яе розных пластах беларускай культуры I. З яленне мастацтва жыцц чалавека адносцца да далкага перыяду гсторы, кал н пача ствараць прадметы хатняга жытку прылады працы. У працэсе практычнай дзейнасц нашага продка пачало абуджацца пачуцц прыгажосц. Яго прыцягвала гармоня навакольнага прыроднага асяроддзя, чалавечага цела. У час палявання н любавася грацызным спрытам звера.

Ус гэта не магло не адбцца на прадметах быту, якя вырабля першабытны чалавек. Сведчанне ранняй рамеснай дзейнасц на тэрыторы сучаснай Беларус - старажытныя археалагчныя помнк. Даследаванне прылад працы, выяленых пры раскопках, паказвае гэта не тольк прадметы хатняга жытку, але пэнай ступен творы прыкладнога мастацтва. Першыя прыкметы знкнення выяленчага мастацтва Беларус адносяцца да эпох позняга палеалту - прыкладна 22

- 25 стст. назад. Пры даслядаванн стаянк першабытнага чалавека всцы Елсеевчы Бранскай вобласц знойдзена шмат караля з ракавнак некальк пласцнак з бня маманта, упрыгожаных геаметрычным арнаментам, невялкая пятнаццацсантыметровая, выразаная таксама з бня маманта, статуэтка жанчыны. Формы яе цела перададзены выразна пластычна, што сведчыць аб зарадженн першабытнага чалавека рэалстычнага спрымання навакольнага свету. У эпоху позняга палеалту людз пачал актына прыгожваць сва

цела адзення. Магчыма, у гэтым праявлася натуральная прагада прыгожага. На стаянках верхняга Прыдняпроя сустракаюцца падвеск з ракавн, з прасвдраваных зубо лсцы, вока, пацерачк з вапняковых трубачак марскх чарвячко. Упрыгаженн дапанялся касцяным трубачкам, арнаментаваным падожаным нарэзкам. У эпоху неалту V-IV тысячагоддз да н. э. асноным дасягненням першабытнага чалавека был выраб больш дасканалых - са шлфаванага каменя - прылад працы збро, посуду з глны, пражы з валакнстых раслн.

З разлажэннем у першым тысячагоддз да нашай эры першабытнабшчыннага ладу ва сходнх славян пачынае мяняцца характар х гаспадарчай дзейнасц. У сувяз з развццм земляробства вялкае значэнне набывае вытворчасць рамесных вырабо. Здабыча кока жалеза адкрыл вялкя магчымасц для развцця кавальскага ювелрнага рамства. Удасканаленне майстэрства рамеснка мела вялкае значэнне для развцця дэкаратынага - прыкладнога мастацтва. Тагачасныя рамяство мастацтва был цесна звязаны. Нярэдка адной асобе выступа рамеснк, мастак.

Да часо першабытнаабшчыннага ладу адносцца зараджэнне манументальнай скульпуры. Тэматыка яе вызначалася язычнцкай мфалогяй. У дрыгавчо, радзмча крывчо, што насялял тэрыторыю сучаснай Беларус, было давол шмат язычнцкх бажаство, якм яны пакланялся прыносл ахвяры, чые скульптуры стварал. На жаль, большасць з х, асаблва драляных, не захавался да нашага часу. З прыняццем старажытнай Руссю хрысцянства се язычнцкя далы был зншчаны.

Да нас дайшло лтаральна некальк каменных выя. Прыгадаем тыя, што яляюць найбольшую цкавасць. Чатырохтварны дал, знойдзены 1848 г. у раце Збруч, мае выгляд чатырохграннага слупа, завершанага галавой з чатырма тварам. Так званы шклоск дал знойдзены 1963 г. на беразе рак Серабранка - прытока Дняпра. Гэта манументальная скульптура з пясчанка мае вышыню 120 см вагу 250 кг. Форма яе - цылндрычная. Твар старажытнага бажества збуйнены парананн з фгурай.

Вельм абагульненыя формы надаюць скульптуры манументальнасць. Такая прымтыная апрацока, напрыклад, уласцвая галаве антрапаморфнага дала з каменя - ракушачнка вышынй 46 см, знойдзенага пры раскопках на скране Слонма. Язычнцкя культавыя выявы людзей жывл знойдзены ншых месцах Беларус. Так, у развалнах старажытнага будынка Вцебску адшукана залатая статуя язычнцкага бога. Друг вд старажытных манументальных скульптур - каменныя

бабы. Найбольш цкавым сярод х з ялялся фгуры жанчын, знойдзеныя у Слонмскм ране. Там жа был выялены каменныя скульптуры гусака, гадзюк ншых жывлн. Найбольш старажытным адлюстраваннем першага тысячагоддзя да нашай эры з яляецца фгурка з абпаленай глны вышынй 3,5 см, якая яляе старога з барадой, зачасаным валасам знойдзена паблзу вск Багушевчы Бярэзнскага рана. Першабытнае мастацтва мае вялкае пазнавальнае значэнне для вывучэння гсторы

культуры Беларус. II. Старажытнай Рус, адзначыць характэрныя асаблвасц, уласцвыя менавта беларускаму мастацтву, своеасаблвасць нацыянальных помнка дойлдства. Агульнасць культурных сувязей праляецца адзнстве буданчай тэхнк архтэктуры. Але пры едзнстве, што вынкае з традыцый дойлдства

Старажытнай Рус, архтэктура беларускх зямель разввалася некалькх самастойных напрамках. Сведчанне гэтага - помнк мясцовага манументальнага дойлдства, якя захавался да нашага часу. У эпоху Кескай дзяржавы феадальнай раздробленасц на тэрыторы сучаснай Беларус шырока развваецца горадабуданцтва. Згодна з летапсам, у IX - XI стст. узнкл гарады Полацк 862, Тура 980, Заслае канец

X ст Мнск Орша 1067. У х узводзяцца збудаванн самага рознага прызначэння княжацкя харомы, царквы, манастыры. Да лку самых старых гарадо Беларус належыць Полацк. Ранняе паселшча ране сучаснага Полацка знкла на месцы мацаванага валам гарадзшча, размешчанага нзоях прытока Заходняй Дзвны - Палоты. На мяжы X - XI стст. гэта жо бы добра мацаваны горад, плошча дзяцнца якога дасягала 7 га. Першым з лку выдатных культавых збудавання

Полацка вогуле заходнх абласцей Старажытнай Рус з яляецца Сафйск сабор, закладзены памж 1044 1066 гг. Грэчаскае слова сафя лтаральна азначала майстэрства, веды, мудрасць. Але хрысцянам сэнс яго тлумачыся больш шырока звязвася, у прыватнасц, з дэяй чалавечай аднадумнасц супольнасц. Узводзл сабор усм мрам. Гэта бы галоны будынак не тольк сталцы, але сяго княства. У вачах жыхаро Полацкай зямл Сафйск сабор смвалзава х аднадумнасць еднасць.

Аб першапачатковым яго выглядзе захавался супярэчлвыя звестк. У адных крынцах храм гэты называецца сямкупальным, у другх - пяцкупальным. У нашы дн ад старажытнага сабора застался асобныя частк падмурка, тры абсды гранныя выступы будынка, склеп частк нутраных слупо. Фрагменты, што захавался, дазваляюць меркаваць, што мнулым гэты помнк архтэктуры бы многм падобны на Кескую Сафю, але ме некаторыя адрозненн.

Адной з арыгнальных асаблвасцей полацкакага сабора з яляюцца гранныя абсды. Н Кеве, н Ногарадзе такя абсды не сустракаюцца. Таксама характэрная рыса храма Полацку - адсутнасць абходных галерэй вежа. Дзякуючы гэтаму вонкавы аб м збудавання выгляда больш велчным дынамчным. У XVIII ст. гэты помнк архтэктуры понасцю перабудавал знкл купалы, з явлся дзве вежы на галоным фасаде. Сабор бы ператвораны ва уняцкую базлку. Друг славуты архтэктурны помнк полацкай зямл -

Спаса - Ефраснеская царква, пабудаваная памж 1128 1156 гг. дойлдам аанам. Гэта аднагаловая пабудова невялкага памеру, простага плана. Манументальнасць яе знешняму выгляду надае ярусная вонкавая кампазцыя. Узведзена царква па загаду славутай Ефраснн Полацкай. Збудаванне заняло ганаровае месца гсторы дойлдства паклала пачатак распасюджанню прамдальна - шатровых

храма у Рас, на Укране Беларус. Выдатны помнк старажытнай манументальнай архтэктуры - Барысаглебская царква XII ст якая дагэтуль узвышаецца на Замкавай гары г. Гродна. Сцены невялкага храма выкладзены з чырвонай цеглы. У х умураваны палраваныя плоскя цмна - чырвоныя камян, а таксама керамчныя плты, пакрытыя глазурай жота - залатых брузова - зялных тано. Амаль восемсот гадо упрыгожваюць яны фасады пабудовы, але не страцл

сакавтасц чысцн колеру. Ствараецца люзя нкрустацы каштоным каменям. У скляпенн верхня частк нутраных сцен был мураваны керамчныя гаршк - галоснк. Гэты дойлдск прым змягча гук, забяспечваючы тым не менш добрую акустыку. Падлога храма была пакрыта керамчным плткам зялнага, жотага, карычневага колеру, што тварал арнаментальны дыван вялкай мастацкай выразнасц. Барысаглебская царква, размешчаная на высокм абрывстым беразе

Нмана, захавалася не понасцю. Скляпенн яе купал знкл дано, паднвыя частка заходняй сцяны абваллся вынку апозня 1853 г. Адным з найбольш значных помнка дойлдства раннефеадальнай эпох на тэрыторы Беларус была Благавешчанская царква у г. Вцебску сярэдзна XII ст Гэты аднакупальны, трохабсдны храм размяшчася на левым беразе Заходняй дзвны. Архтэктура яго была простай, але выразнай сцены ажылялся тольк пацыркульным клам вертыкальным

лапаткам. На жаль, зрайнаваны н ужо наш час. III. Да XIII ст. звестк аб мураваных крапасных збудаваннях на тэрыторы Беларус адсутнчаюць. Але жо перыяд феадальнай раздробленасц распаду Кескай дзяржавы з яляюцца першыя мураваныя збудаванн тыпу асобнай магутнай абарончай вежы, якая абкружалася земляным драляным мацаванням. Падобныя вежы - данжоны

VIII - XIV стст. был пашыраныя таксама Польшчы, Скандынав, Прыбалтыцы, паночна - заходняй Рус, на Валын. З розных крынца вядома пра вежы Полацку, Тураве, Гародне, Навагрудку, Бярэсц. У ранным центре Камянец Брэсцкай вобласц да цяперашнх дзн захавалася абаронна - вартавое збудаванне, вядомае як Белая Вежа. Летапс сведчыць, што зведзена яна майстрам

Алексай пры дапамозе мясцовых жыхаро у XIII стагодз памж 1276 1288 гг Вежа круглая з вонкавым дыяметрам 13,6 м пры ташчын сцен 2,5 м. Вышыня - 29,4 м. Пяць яе яруса злучаны памж сабой унутранай лесвцай. А з трэцяга яруса можна было дабрацца да верхняй пляцок таксама па каменных прыступках, што знаходзлся тостых сценах. Агульная плошча памяшкання на сх паверхах дасягала 300 кв. м што дазваляла час абароны

размясцць шмат вона. Змураваныя з цэглы сцены крыху нахленыя нутр, не маюць звонку гарызантальных члянення завершаныя буйным зубцам, адпаведным агульным прапорцыям вежы. У гэтым помнку спалучылся кампазцыйныя, канструктыныя дэкаратыныя прымы раманскай архтэктуры з раннегатычным. У другой палове XIII ст. узнкла новая дзяржава - Вялкае Княства Лтоскае. У гэты час у беларускм дойлдстве з яляецца новы тып манументальнага збудавання - замак,

як спалуча у сабе жылыя абарончыя функцы, а таксама задачы грамадскага прадстанцтва. Заходня рубяжы ВКЛ апераза цэлы ланцуг мураваных замка у Крэве, Лдзе, Меднках, Троках, Навагрудку, Гародне Вльн. Па планровачна - кампазцыйным вырашенн адзначаныя замк падзеляюцца на два тыпы. Замк Крэве Лдзе, пабудаваныя першай палове XIV ст уяляюць тып замка - кастэл з рэгулярнай формай плана

тучным земляным мацаванням. Яны зведзеныя на нзннай мясцовасц на насыпным узвышшы абкружаныя ровам з вадою. Магутныя мураваныя сцены вышынй каля 12 м, ташчынй 2,75 м утварал плане неправльны чатырохвугольнк, блзк да квадрата. Баявую моц сцена, якя завяршался крытым навясным галерэям байнцам, узмацнял дзве квадратныя плане вуглавыя вежы, размешчаныя па дыяганал замкавага двара. Вежы ялял з сябе лаканчныя прызматычныя аб мы без вонкавых гарызантальных глянення, накрытыя чатырохсхльным

шатрам. Унутры яны мел некальк яруса, перакрытых крыжовым нярвюрным скляпенням. Дапаможныя службы размяшчался драляных пабудовах унутры двара адрозненне ад рыцарскх замка - канветхаза, якя мел па перыметры масныя мураваныя будынк з развтай сеткай памяшкання. Друг архтэктурны тып уяляюць нерэгулярныя замк Навагрудку Гародн, якя працягвал развваць традыцы мацаваных гарадзшча дзядзнца старажытных гарадо.

Яны размяшчался на натуральных узвышшах вышнй 30 - 40 м мел плане палганальную форму, адпаведную рэльефу. Да канца XIV ст. аснову х складал драляныя сцены - гародн спалучэнн з адной магутнай мураванай вежай, якя был зведзеныя яшчэ XIII ст. Пасля разгрому Тэтонскага ордэна Грунвальдскай бтве 1410 г буданцтва замка агульнадзяржанага прызначэння скарацлася, але беларускае дойлдства

цэлым працягвала заховаць абарончы характар. На мяжы XV - XVI стст. пашыралася буданцтва прыватных замка. Вышэйшым дасягненнем нацыянальнага ваенна - нжынернага мастацтва пачатку XVI ст. з яляецца замак у Мры, як належа старажытнаму правасланаму феадальнаму роду ллнча. Магутныя сцены, якя твараюць амаль квадратны замкнны двор, пяць шматярусных вежа был зведзены у 1506

- 1510 гг. Замак абкружал штучныя земляныя мацаванн - вал ро, праз як перакнуты развадны мост. Сцены мел тры зрон бою. У нжняй частцы сцена прарэзаны амбразуры для гармата. На вышын 8 м унутры сцена шла галерэя з ружэйным байнцам. Завяршала сцены бавая пляцока, пакрытая зубчатым парапетам. Вежы маюць аднолькавы прынцып кампазцыйнай будовы.

Асаблвай магутнасцю вылучалася шасцярусная вежа - брама. Дэкаратынае аздабленне помнка заснавана на спалучэнн адкрытай цаглянай мурок з украпнам камян атынкаваных арачных нша, раструбай амбразур, арнаментальных паясо. Разнастайны прапарцыянальны лад дэкор вежа надаюць замку непаторны мастацк вобраз. Падобныя кампазцыю, дэкор фартыфкацыйныя элементы мел абарончыя царквы канца

XV - пачатку XVI стст. у Полацку, Супрасл, Сынковчах Мураванцы. Заснавальнкам гэтага тыпу культавых будынка з явся, верагодна, Сафйск сабор Полацку, як 1495 - 1501 гг. бы перабудованы набы абарончыя абрысы. Самабытная архтэктура цэрква - крэпасцей склалася на аснове знтавання структуры руска - взантыйскага крыжова - купальнага храма традыцыйных прыма мясцовага дойлдства.

Найбольш выдатным помнкам цэрквей - крэпасцей лчацца цэрквы Сынковчах Мураванцы. Акрамя чатырохвежавых храма - крэпасцей да беларускай готык належаць яшчэ некальк стараданх культавых будынка, якя не маюць выяленых абарончых прыстасавання. Гэта найбольш рання на беларускай зямл мураваныя касцлы XV - XVI стст. у всках шкалдзь, Уселюб, Гнезна, а таксама

Барысаглебская царква Навагрудку. м уласцвыя гатычная канструкця мысцовы характар дэкору нярвюрныя скляпенн, контрфорсы, стральчастыя прымы, тостыя сцены, аздобленыя зорам з атынкаваных арачных нша цмнай перапаленай цеглы. Менавта два помнк беларускага абарончага дойлдства замак у Мры царква - крэпасць у Сынковчах уключаныя каталог шэдэра сусветнай архтэктуры.