Гісторыя эканамічнага развіцця Беларуссю ў канцы XVII - пачатку XVIII ст.

Эканамічны заняпад Беларусі ў другой палове XVII — першай палове XVIII ст.

Другая палова XVII — першая палова XVIII ст. – гэта перыяд глыбокага эканамічнага заняпаду, прычынамi якога перш за ў се з`я ў ляюцца:

1. Войны:

- антыфеадальная вайна 1648 — 1654 гг.;

- вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654 — 1667 гг.;

- польска-шведская 1655 — 1660 гг.;

- Паўночная вайна 1700 — 1721 гг.

Вынікі: поўнае разбурэнне гарадоў і сельскай гаспадаркі асабліва ў усходніх і паўночных раёнах.

2. Рэзкае скарачэнне колькасці насельніцтва

На 1654 г. на Беларусі было каля 2,9 млн. жыхароў, на 1667 г. – каля 1 млн. Абязлюдзелі ўсходнія і паўночныя паветы Беларусі. Да 1700 г. колькасць насельніцтва ўзрасла да 2,2 млн., але пасля Паўночнай вайны – зменшылася да 1,5 млн. чалавек.

3. Значнае змяншэнне колькасці ворыўных зямель. Не было працаўнікоў, зменшылася колькасць цяглавай жывёлы. Плошчы ворыва на Беларусі скараціліся больш чым на палову.

4. Узмацненне феадальнай эксплуатацыі сялянства. Павялічваліся памеры павіннасцей: адпрацовачнай, грашовай і натуральнай. У цяглых сялян у асноўным на захадзе і ў цэнтры Беларусі пераважала адпрацовачная, у чыншавых (больш на ўсходзе) — грашовая.

Асабліва цяжкае становішча было ў тых сялян, што працавалі на землях феадалаў-арандатараў. Арандатар, які імкнуўся за час свайго ўладання атрымаць ад маёнткаў найбольшы прыбытак, нярэдка павялічваў павіннасці звыш усякіх нормаў.

5. Няўстойлівыя палітычныя абставіны, узброеная барацьба магнацкіх груповак. Так, у канцы XVII – пачатку XVIII ст. найбольш адыёзныя формы набыла барацьба Сапегаў і Радзівілаў, што праходзіла на фоне Паўночнай вайны. Войскі магнатаў вынішчалі маёнткі сапернікаў, жадаючы падарваць эканамічную моц ворага. Тым часам падрывалася моц усей дзяржавы.

Сельская гаспадарка

Аднаўленне гаспадаркі пачалося на Беларусі ў пачатку XVIII ст. з галоўнай галіны — сельскай гаспадаркі. Зацікаўлены ў гэтым былі феадальныя ўласнікі — шляхта, магнаты, кароль і царква, у руках якіх знаходзілася галоўнае багацце – зямля і прыгоннае сялянства.

Дробная шляхта гаспадарыла на невялікіх участках зямлі і валодала нязначнай колькасцю сялян. Маёнтак сярэдняга шляхціца складалі некалькі вёсак. Буйнымі землеўладальнікамі былі магнаты, уласнікі вялікіх зямельных латыфундый, у склад якіх уваходзілі некалькі дзесяткаў ці нават соцень вёсак. У канцы XVIII ст. 16 магнацкім сем'ям (Радзівілам, Сапегам, Агінскім, Чартарыйскім і інш.) належала на Беларусі 30 % усіх сялян.

Буйнейшым феадальным уласнікам быў кароль Рэчы Паспалітай. Маёнткі, якімі ён распараджаўся, называліся каралеўскімі эканоміямі. Самымі вялікімі каралеўскімі ўладаннямі на ўсходзе Беларусі была Магілёўская эка-номія, якая ў пачатку XVII ст. налічвала толькі ворнай зямлі 126 тыс. га. Вялікія землеўладанні належалі каталіцкай і ўніяцкай царквам. У ходзе аднаўлення сельскай гаспадаркі феадальная знаць выкарыстоўвала ў асноўным два метады: перавод сялян на грашовы аброк — чынш і пашырэнне фальварка.

Грашовая рэнта ўжывалася часцей там, дзе разбурэнне было асабліва вялікім і востра не хапала рабочых рук. У гэтых маёнтках памешчыкі вымушаны былі адмаўляцца ад самастойнага вядзення гаспадаркі, перадавалі часова зямлю сваіх фальваркаў сялянам і пераводзілі іх з паншчыны на чынш. Чыншавыя стаўкі былі неаднолькавымі ў розных уладаннях, але досыць высокімі — 30 – 60 злотых з валокі. Тым не менш, большасць землеўладальнікаў старалася захаваць свае фальваркі.

Развіццё фальварачных запашак пераважала там, дзе насельніцтва, якое хоць і памяншалася, але ў масе сваёй заставалася на месцы. Другая ўмова – памешчык павінен быў мець сродкі для вядзення сваёй гаспадаркі ў фальварку. Па-ранейшаму сеялі азімае жыта (яно займала да 50 % усёй плошчы пасеваў), авёс, ячмень, грэчку, а на поўдні Беларусі — проса. Лён і каноплі займалі нязначнае месца ў панскіх пасевах. З-за недахопу рабочых рук і невялікай колькасці жывёлы зямля дрэнна апрацоўвалася і ўгнойвалася, таму сярэдняя ўраджайнасць асноўных культур у фальварках знізілася і складала сам 2-3.

У 30—40-я гг. XVIII ст. фальварачныя гаспадаркі ўзмацніліся на захадзе і ў цэнтральнай частцы Беларусі. Для аднаўлення фальваркаў патрэбны былі грашовыя сродкі, якіх у памешчыкаў пастаянна не хапала. Таму з другой паловы XVII ст. стала шырока практыкавацца перадача маёнтка ў арэнду або залог. Арандатарамі былі шляхціцы, а часам і купцы.

Паступова ўзнаўлялася і сялянская гаспадарка. Сяляне пашыралі яе шляхам запашкі пазанадзельнай зямлі, з якой яны не плацілі (бо ўтойвалі), ці плацілі невялікія падаткі. У аднаўленчы перыяд дзяржаўная ўлада і феадалы, каб хутчэй узняць пустоты, уводзілі розныя льготы для сялян, якія бралі для апрацоўкі дадатковы надзел. Такая палітыка станоўча ўплывала на стан сялянскай гаспадаркі і садзейнічала эканамічнаму ўздыму краіны ў цэлым.

Павіннасці

Сялянскія надзелы дзяліліся на цяглавыя, за якія ў асноўным выконвалася паншчына, і чыншавыя, за якія галоўным чынам сяляне плацілі грашовы аброк. Дапаўняла іх дзякла. У цэлым па Беларусі ў большасці былі цяглавыя сялянскія гаспадаркі. У сувязі з гаспадарчым разбурэннем павялічылася колькасць сялян, не меўшых амаль ніякіх сродкаў вытворчасці.

Паншчына. Яе адбывалі круглы год і мужчыны і жанчыны, са сваей рабочай жывелай. Памеры яе вызначаліся з улікам магчымасці селяніну весці сваю гаспадарку. За гэты перыяд памер паншчыны павялічыўся амаль у 3 разы, дасягаючы фантастычных лічбаў 24 дні на тыдні з валокі (маёнтак Блювенічы Лідскага павету на 1746 г.).

У разбураных маёнтках і дзеля навасёлаў рабіліся палеткі – у некалькі разоў памеры павіннасцяў памяншаліся, але на непрацяглы час.

Гвалты, талокі, згоны – работы ўсёй сялянскай сям’ёй на жніве, сенакосах, узворванні зямлі феадала. Колькасць гвалтоў часцей за усё вызначалося ў 12 на год дзеля сялянскай гаспадаркі. Адзін гвалт мог працягвацца тры дні (маёнтак Глыбокае Ашмянскага павету, 1702 г.).

Падводная павіннасць – на сваёй жывеле дастаўляць панскія грузы да прыстані ці ў гандлевыя цэнтры – ажно да Круляўца (зараз Калінінград). Замест паездкі пан мог спаганяць грашовы эквівалент адпрацоўкі, і ен быў вельмі вялікі.

Шарваркі – павіннасць заключалася ў рамонце і будаўніцтве дарог-гасцінцаў, мастоў, маёнткаў. Мелі нерэгулярны характар.

Акрамя таго, сяляне адбывалі старажоўшчыну (розныя гаспадарчыя работы ў двары феадала па чарзе сялянамі адной вёскі), начную варту, яны сплаўлялі лес і іншыя грузы ў парты Прыбалтыкі, удзельнічалі ў аблавах пад час панскага палявання і інш., жанчыны праполвалі агароды, ткалі, мылі для панскага двара. Пад час святаў сяляне павінны былі падносіць абавязковае “каляднае” і “валачобнае” – пэўную колькасць птушкі і яек.

Грашовыя падаткі:

Чынш – галоўны падатак для сялян чыншавых. Памер чыншу ў гэты перыяд павялічыўся з улікам інфляцыі амаль у два разы (з 30 злотых у 1682 г. да 120 злотых у 1750-х гг., Крычаўскае стараства).

Жорнавае – спаганялася панам за права карыстацца сваімі жорнамі.

Угайнае, ялавічнае, вепраўшчызна – грашовыя падаткі за права карыстацца ляснымі ўгоддзямі.

Чапавое – падатак за права вырабляць алкаголь.

Куніца – плата за дазвол выйсці замуж у іншую воласць.

Усяго налічваецца каля 56 найменаванняў грашовых спагнанняў.

Дзяржаўны падатак – падымнае – штогод уносіўся з кожнага дыма. Гіберна, што змяніла серабшчызну, ішла на ўтрыманне войска (спаганялася з дзяржаўных сялян). Рэйтаршчызна – ішла на ўтрыманне магнацкага прыватнага войска. На карысць ваенных спаганяліся з сялян стацыі (натуральны падатак) пад час кватаравання ў той мясцовасці войскаў.

Агульны пералік падаткаў немагчымы, бо іх існавала каля 120-140. Памеры падаткаў вызначаліся ў інвентарах. Але яны паўсюдна парушаліся арандатарамі і адміністрацыяй маенткаў, улады, што абараніла б селяніна, не было.

Горад

Войны сярэдзіны XVII ст. і Паўночная вайна нанеслі гарадам і мястэчкам Беларусі яшчэ большую страту, чым сельскай мясцовасці. Была разбурана большасць гарадоў, а некаторыя цалкам разграбаваны і спалены. Пад час расійскай акупацыі 1654 – 1667 гг. рамеснікі прымусова вывозіліся ў Расію, дзе працавалі на карысць ужо расійскай гаспадаркі. Такім чынам беларускія землі страцілі тую аснову, на якой магла з’явіцца нацыянальная буржуазія.

Гарады знаходзіліся ў глыбокім заняпадзе, унутраны рынак звузіўся, было падарвана развіццё рамяства. Частка застаўшыхся гарадскіх рамеснікаў была вымушана перасяляцца ў вёску або заняцца сельскай гаспадаркай у горадзе, бо не было заказаў пакупнікоў. Колькасць рамеснікаў у гарадах Беларусі рэзка зменшылася. У Гродне, напрыклад, у 1650 г. было 130 рамеснікаў, а ў 1680 г. засталося толькі 12.

З аднаўленнем прадукцыйных сіл у вёсцы паступова пачынае адраджацца гаспадарка гарадскіх паселішчаў. Хутчэй, чым іншыя, адбудоўваюцца буйныя гарады на галоўных гандлёвых шляхах – Мінск, Магілёў, Віцебск, Нясвіж, Навагародак. У гэтых гарадах расце рамесная вытворчасць, назіраецца спецыялізацыя раёнаў. У Віцебску ў першай палове XVIII ст. пашыралася гарбарная вытворчасць, апрацоўка мінеральнай сыравіны і дрэва. Вялікім попытам карысталіся магілёўскія пальчаткі і мыла, слуцкія пярсцёнкі, вырабы мінскіх рымароў.

Адраджэнне рамяства суправаджалася аднаўленнем арганізацый рамеснікаў – цэхаў. Адначасова узрастае роля скупшчыка-пасрэдніка. Гэтай справай займаюцца не толькі гандлёвыя людзі, але і майстры, цэхмістры. Цэхі ўжо не ахопліваюць большасць рамеснікаў горада, і адносіны паміж цэхамі і нецэхавымі вытворцамі абвастраюцца.

Новае ў эканамічным жыцці – гэта з’яўленне мануфактурнай вытворчасці, пераважна ў мястэчках і сельскай мясцовасці, што належалі магнатам (вотчынныя мануфактуры). Там іх працы не перашкаджалі цэхі. Першыя мануфактуры ўзніклі ў мястэчку Урэчча Бабруйскага павету (шкляныя вырабы) і ў мястэчку Свержань (фарфоравыя вырабы) у 30-я гг. XVIII ст. У сярэдзіне стагоддзя на 53 мануфактурах працавала 2400 рабочых, але большая частка з іх – гэта прыгонныя.

Гандаль

У сярэдзіне XVII ст. прыкметна знізіўся ўнутраны і знешні гандаль. Прычыны:

- агульны заняпад гаспадаркі ў выніку шматлікіх войнаў;

- збядненне асноўнай масы насельніцтва;

- вузкасць унутранага рынку;

- абмежаванні на гандаль для сялянства;

- змяншэнне ролі Беларусі як пасрэдніка ў расійскім знешнім гандлі.

З сярэдзіны XVIII ст. гандаль у гарадах некалькі ажывіўся за кошт вывазу вырабаў сельскай гаспадаркі і лясных промыслаў. Увозілі тканіны, палотны, жалеза і вырабы з яго, медзь, розныя галантарэйныя вырабы. Пашырыліся гандлевыя сувязі з Прыбалтыкай і Расіяй.

Сярэдзіна XVII — першая палова XVIII ст. — гэта перыяд развалу ўсяго гаспадарчага жыцця Беларусі і пачатак аднаўлення яе эканомікі. Але да сярэдзіны XVIII ст. гаспрадарка не дасягнула яшчэ ўзроўню сярэдзіны XVII ст.

Эканамічны ўздым на Беларусі ў другой палове XVIII ст.

У другой палове XVIII ст. адбылося значнае ажыўленне ва ўсіх сферах эканомікі Беларусі. Прычыны ажыўлення:

Першая – дэмаграфічная, звязана з хуткім ростам насельніцтва, ў 1791 — налічвалася звыш 3,6 млн. жыхароў на беларускіх землях. Да канца XVIII ст. насельніцтва беларускай вёскі ўжо перавысіла ўзровень 1648 г., а гарадскія жыхары склалі каля 11 % ад усяго насельніцтва. Як вынік – павялічылася вытворчасць сельскай гаспадаркі і прамысловасці.

Другая – узрастанне попыту на сельскагаспадарчыя прадукты як у самой Беларусі, так і за яе межамі. Попыт на прадукцыю сяла павялічваўся таму, што ўзрасло насельніцтва гарадоў. Знешні гандаль значна ажывіўся, таму што рэзка выраслі цэны на збожжа (на жыта павялічыліся ў 4,5 — 5, пшаніцу — у 3 — 4, а на авёс і ячмень — у 2 — 2,5 раза) на замежным рынку ў другой палове XVIII ст. Таму феадалы пашыралі ўласнае заворванне, пасевы збожжавых культур.

Трэцяя прычына звязана з ўнутрыпалітычнымі змяненнямі ў Рэчы Паспалітай. Павялічвалася зацікаўленасць у бесперашкодным развіцці рынку, паляпшэнні агульных умоў развіцця эканомікі краіны. Магнаты і феадалы-прадпрымальнікі імкнуліся да пэўнага ўрэгулявання ўнутрыдзяржаўнага ладу. Пад іх уздзеяннем у 60—70-я гг. XVIII ст. былі праведзены гаспадарча-адміністрацыйныя рэформы, якія ўзмацнілі цэнтральны апарат дзяржаўнай улады: на сеймах абмяжоўвалася прымяненне вета па фінансавых справах, былі створаны адміністрацыйныя органы па галінах кіравання, заснавана Скарбавая камісія — спецыяльны дзяржаўны орган па кіраванні фінансамі, ажыццяўленні судовых функцый па фінансавых справах, нагляду за гандлем.

У 1775 г. былі выдадзены законы, якія дазвалялі беларускім мяшчанам набываць феадальныя маёнткі, а шляхце займацца прадпрымальніцкай дзейнасцю і гандлем без страт сваіх шляхецкіх правоў. Значнай колькасці багатых мяшчан прысвоена званне шляхты.

Чацвертая – меры з боку дзяржавы па развіцці гандлю і сродкаў зносін. У другой палове XVIII ст. пракладваюцца пінска-слонімскі і пінска-валынскі тракты. Праводзяцца работы па ачыстцы і рэгуліроўцы рэк, збудаванні рачных партоў, будаўніцтве дарог і мастоў. У 1784 г. закончана будаўніцтва канала, які праз Шчару, Ясельду і Прыпяць злучыў Нёман з Дняпром. У 1781 – 1784 гг. быў пабудаваны другі канал, які адкрываў шлях з Прыпяці ў Заходні Буг.

У 1766 г. уводзяцца адзіныя для Вялікага княства Літоўскага меры вагі, аб'ёму і даўжыні. У 1764 г., а потым у 1775 г. урад Рэчы Паспалітай уводзіць "генеральную мытную пошліну", абавязковую для ўсіх, і адмяняе ўнутраныя пошліны. Тады сойм ВКЛ ўводзіць даўгавы працэнт у памеры не больш як 6% на карысць духоўных і не больш 7% для свецкіх крэдытораў.

Меры вярхоўнай улады садзейнічалі эканамічнаму развіццю Беларусі, у тым ліку і сельскай гаспадаркі. Гэта праявілася ў:

- пашырэнні фальварачнай запашкі (захад і цэнтр Беларусі);

- у асваенні новых зямель;

- узнікненні новых фальваркаў;

- удасканальванні агратэхнікі;

- у росце пагалоўя хатняй жывёлы;

- у павышэнні ўраджайнасці, якая дасягнула сам-4;

- павелічэнні таварнасці вотчыннай сельскай гаспадаркі, пашырыліся яе сувязі з рынкам.

Сельская гаспадарка

На гэты час ва ўладаннях феадалаў на ўсходзе Беларусі, як і раней, фальварачна-паншчынная гаспадарка не атрымала шырокага развіцця. Прычыны: аддаленнасць рэгіёна ад цэнтра дзяржавы; частыя ваенныя канфлікты; нізкая шчыльнасць насельніцтва.

У другой палове XVIII ст. ліквідуюцца вынікі разарэння і ў сялянскіх гаспадарках. Ураджаі былі ніжэй, чым на панскім полі, але ужо складалі сам 3 – 3,5. Сяляне асвойвалі пустуючыя землі, а таксама расчышчалі ад лесу новыя плошчы. Сярэдні зямельны надзел прыватнаўласных сялян у другой палове XVIII ст. у цэлым па Беларусі склаў 0,63 валокі (больш чым 13,4 га) на адну гаспадарку. Ён большы, чым у перыяд войнаў і разбурэнняў, але яшчэ не дасягнуў узроўню даваеннага часу. На ўсходзе Беларусі сярэдні зямельны надзел быў некалькі большым, чым у заходніх і цэнтральных рэгіёнах. Пры аброчнай сістэме гаспадарання, якая пераважала на ўсходзе, у сяляніна была магчымасць апрацоўваць большую дзялянку зямлі.

Значна павялічылася ў другой палове XVIII ст. і колькасць цяглавай жывёлы ў сялянскіх гаспадарках. Гаспадароў, што не мелі коней амаль не было. Па аднаму каню было ў 3,9% гаспадарак, па 2 у 27,3%, па 3 у 25,9%, па 4 у 13%, а па 5 і болей у 29,9% гаспадарак Магілеўскай эканоміі. Сярэдняя па Беларусі норма рабочай жывёлы на сялянскі двор склала 1,6 — 1,7 запрэжкі (адна запрэжка — 2 валы ці адзін конь), што перавышала ўзровень даваеннага часу.

Сялянскія павіннасці

Сялянскія павіннасці заставаліся тымі ж, але змяніліся іх памеры. Узрасла паншчына, на трэць і больш павялічыўся грашовы аброк у чыншавых сялян. У цэлым сялянскія павіннасці ў гэты час павялічыліся ў сярэднім ў 1,5 раза ў параўнанні з папярэднім перыядам.

Паглыбленне эканамічнай дыферэнцыяцыі, выкарыстанне ў некаторых памешчыцкіх маёнтках разам з паншчынай і наёмнай працы, зараджэнне вотчыннай прамысловасці, рост сельскай гаспадаркі сведчылі аб тым, што пачалося разлажэнне феадальна-прыгонніцкай гаспадаркі. У другой палове XVIII ст. была адноўлена вырашальная ў той час галіна эканомікі Беларусі — сельская гаспадарка: на захадзе і ў цэнтры —да 60-х гг., на ўсходзе — да 70-х гг.

Гарады

Да канца XVIII ст. была адноўлена большасць гарадскіх паселішчаў. На Беларусі налічваўся 41 горад і каля 397 мястэчак з агульнай колькасцю жыхароў каля 370 тыс., што складала каля 11% усяго насельніцтва. Аднак агульная колькасць гарадоў да канца XVIII ст. не дасягнула ўзроўню першай паловы XVII ст.

Галоўную ролю адыгрываць вялікія гарады на галоўных гандлёвых шляхах – Віцебск, Гродна, Магілёў, Мінск.

Рамеснае насельніцтва ў вялікіх гарадах складала 30 — 40 %, у малых — 10 — 25% ад агульнай колькасці жыхароў. Акрамя рамяства важным заняткам жыхароў гарадоў заставалася сельская гаспадарка, а таксама розныя промыслы — рыбная лоўля, сплаў лесу і інш.

Самая вялікая рамесная група – апрацоўшчыкі металаў. У сярэднім 20 – 30% ад агульнай колькасці рамеснага насельніцтва гарадоў. Гэта: кавалі, слесары, залатых і срэбных спраў майстры, ювеліры, меднікі, бляхары і майстры зброевай справы.

Другая – рамеснікі па скураным вырабе. У Мінску іх каля 22% ад усіх рамеснікаў.

Трэцяя— майстры па вырабе адзення: краўцы, ткачы, прадзільшчыцы, суконшчыцы, шапачнікі, футравікі і інш. Іх было значна менш.

Чацвёртая – рамеснікі будаўнічых спецыяльнасцяў — цесляры, столяры, цагельнікі, муляры, пячнікі, шкляры. Значная частка гарадскіх рамеснікаў займалася вырабам прадуктаў харчавання. Па буйных гарадах налічвалася 45-60 рамесных прафесій.

Пануючае становішча ў гарадах заставалася за цэхавым рамяством, але колькасць цэхаў змяншалася да канца XVIII ст. Адначасова расла колькасць рамеснікаў па-за межамі цэха. Яны пачалі выкарыстоўваць наёмных работнікаў. Такое становішча павялічвала канкурэнцыю і садзейнічала разбурэнню сярэдневяковай арганізацыі вытворчасці.

У XVIII ст. на Беларусі з’явілася мануфактурная вытворчасць, заснаваная на раздзяленні працы і ручной тэхніцы. Для іх характэрна выкарыстоўванне прасцейшых машын і значныя рынкавыя сувязі.

Першыя прадпрыемствы адчынялі буйныя феадалы, якія мелі магчымасці для арганізацыі мануфактур у сваіх маёнтках і танную рабочую сілу — прыгонных сялян (вотчынныя мануфактуры).

Акрамя магнатаў, актыўны ўдзел у развіцці мануфактурнай вытворчасці прымаў кароль РП Станіслаў Аўгуст. Па яго загаду галоўны ўпраўляючы эканоміямі, якія належалі каралю ў Беларусі і Літве Антоній Тызенгауз у 60 – 70-я гг. XVIII ст. стварыў больш за 20 буйньх прамысловых прадпрыемстваў у каралеўскіх эканоміях, у тым ліку больш за 15 мануфактур — у Гродне, у Брэсцкай эканоміі — металургічны завод у Рудні і суконную фабрыку ў Брэсце. У канцы XVIII ст. на Беларусі дзейнічала звыш 50 прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу.

Гандаль

Ажывіліся гандлёвыя аперацыі як на ўнутранным рынку, так і са знешнімі рынкамі толькі ў другой палове XVIII ст. Гэтаму садзейнічала:

- ўзнаўленне сельскай гаспадаркі,

- уздым рамеснай вытворчасці і развіццё мануфактуры;

- пашырэнне таварна-грашовых адносін;

- паляпшэнне сродкаў зносін.

У развіцці ўнутранага гандлю асноўная роля – ў кірмашоў. Найбольш буйнымі былі кірмашы ў Мінску, Шклове, Бешанковічах і Зэльве. Рэгулярны гандаль праз крамы вядзецца пры буйных мануфактурах у Гродне, Кобрыне, Паставах і іншых гарадах.

Знешні гандаль – гэта вываз традыцыйных тавараў: воску, мёду, шчаціння, скуры. Пашырыўся вываз ільну, пянькі, канаплянага і льнянога семя, зерня, лясных матэрыялаў, паташу, смалы, дзёгцю, рагожы. Асноўныя пункты вывазу – балтыйскія порты Гданьск, Крулявец, Рыга. Паралельна пашыраліся гандлёвыя сувязі з Расіяй і Украінай.

Такім чынам, у другой палове XVIII ст. Беларусь зрабіла значны крок наперад у сваім эканамічным развіцці. Завяршылася аднаўленне вырашальнай галіны эканомікі — сельскай гаспадаркі. Наглядаюцца далейшы рост рамяства і паступовае перарастанне яго ў дробную таварную вытворчасць. Больш шырокае развіццё набывае працэс стварэння прамысловых прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу, якія ў болышай ступені былі звязаны з рынкам. Актывізуецца гандаль, умацоўваюцца і пашыраюцца гаспадарчыя сувязі Беларусі з іншымі краінамі.

Сацыяльна-эканамічнае значэнне далучэння Беларусі да Расіі

Галоўнымі прычынамі падзення Рэчы Паспалітай былі наступныя:

1. Заняпад эканомікі РП.

2. Феадальная анархія, права на канфедэрацыі (узброеныя выступленні супраць улады). Існаванне права liberun veto.

3. Ваеннае аслабленне Рэчы Паспалітай. Адсутнасць рэгулярнага войска.

4. Дэмаралізацыя і маральнае разлажэнне феадалаў. Вялікія грошы прапіваліся і прайграваліся ў карты.

Повады да падзелаў – рэлігійныя супярэчлівасці (ураўнанне ў правах жыхароў розных веравызнанняў) (першы падзел), барацьба з ідэямі французскай рэвалюцыі (другі і трэці падзел).

Жнівень 1772 г. – першы падзел РП. У склад Расіі былі ўключаны Інфлянцкае ваяводства, найбольшая частка Полацкага, амаль усё Віцебскае ваяводства, усё Мсціслаўскае і ўсходняя частка Рэчыцкага павету Мінскага ваяводства (з Рагачовам, Прапойскам, Чачэрскам і Гомелем).

Студзень 1793 г. – другі падзел РП. Да Расіі адышлі Правабярэжная Украіна, а таксама цэнтральная частка Беларусі з гарадамі Мінскам, Барысавам, Бабруйскам, Рэчыцай, Слуцкам, Навагрудкам, Пінскам і Мазыром.

Пасля падаўлення паўстання 1794 г. адбыўся трэці падзел РП (1795 г.). Расія далучыла Літву, заходнюю частку Беларусі і Заходнюю Валынь.

На беларускіх землях была ўведзена агульнарасійская сістэма кіравання. У пачатку XIX ст. Беларусь з насельніцтвам больш 3 млн. чалавек склала Віцебскую, Магілёўскую, Мінскую, Гродзенскую і Віленскую губерні.

Пачаліся падараванні земель з сялянамі рускім памешчыкам і асабліва буйным военачальнікам і дзяржаўным чыноўнікам (Пацёмкін, Румянцаў-Задунайскі, Чарнышоў і інш.). Усяго ў 1772 — 1801 гг. на Беларусі ў рукі новых уладальнікаў перайшло больш за 200 тыс. сялян мужчынскага полу. Фонд – маёнткі магнатаў і шляхты, якія выехалі за мяжу, ўладанні ліквідаваных каталіцкіх манастыроў. Мэта падараванняў – умацаваць сацыяльную апору ўраду на месцы.

Вынікі далучэння:

1) Больш спрыяльныя ўмовы для развіцця прадукцыйных сіл (вялікая эканамічная прастора імперыі, стабільнае існаванне).

2) Ажывілася сельская гаспадарка Беларусі (вырас збыт зерня, ільну, бульбы, каноплі за мяжу і ў буйныя гарады Расіі).

3) Значны рост мануфактурнай прамысловасці Беларусі за кошт вотчынных прадпрыемстваў (новыя прамысловыя цэнтры – Крычаў, в. Воранава, м. Дуброўна, Шклоў). Пачалі ўзнікаць купецкія мануфактуры (праца вольнанаёмных рабочых).

4) Развіццё ўнутранага і знешняга гандлю Беларусі, асабліва з Расіяй і Украінай (адмена гандлёвай пошліны, агульнарасійскія меры вагі і грашовая сістэма).

5) Пачатак навуковага даследавання Беларусі, у тым ліку даследавання эканамічнага развіцця.

6) Беларусь страціла ўсе прыкметы самастойнасці ў палітычных, эканамічных і культурна-нацыянальных пытаннях. Па сутнасці, Беларусь была каланіяльным уладаннем рускага цара.

7) Былі адменены вынікі шэрагу гаспадарчых рэформаў сярэдзіны XVIII ст., затрымалася развіццё капіталістычных адносін.

8) Пагоршылася становішча працоўных мас, у першую чаргу сялянства.

9) Адменена Магдэбургскае права на самакіраванне гарадоў. Купцы плацілі падаткі з капіталу, а мяшчане былі абкладзены агульным падушным падаткам і ў адносінах да адбывання вайсковай павіннасці былі прыроўнены да сялян.

10) Устаноўлена "мяжа яўрэйскай аседласці". Яўрэйскае насельніцтва гарадоў было абмежавана ў правах.

11) Беларусь павінна была ўносіць у царскую казну большыя падаткі, чым у складзе РП. Яны ўзраслі амаль у 6 разоў і складалі больш 1 млн. руб. у год.

Уключэнне Беларусі ў склад Расійскай імперыі мела як станоўчыя, так і адмоўныя вынікі. Зыходзячы з аб'ектыўных пазіцый, трэба адзначыць, што ў той час і ў тых гістарычных умовах уключэнне садзейнічала складванню больш спрыяльных умоў для развіцця эканомікі і фарміравання капіталістычных адносін.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. З гісторыі эканамічных рэформаў на Беларусі - Мн., 1990-е гг.

2. В.І. Галубовіч Эканамічная гісторыя Беларусі / Пад рэд. В.І. Галубовіча - Мінск, 1996.

3. С.Ф. Шымуковіч Эканамічная гісторыя Беларусі / С.Ф. Шымуковіч – Мн, 2001.

4. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1-5. Мінск, 1993, 1999.