Прыбытак ці ці ўратаванне душы? Крэдыт і ліхвярства ў Беларусі XVI—XVII стст.
Марзалюк І.
Пазыка… Cлова гэтае трывожна гучыць для чалавека, які апынуўся ў складаным фінансавым становішчы. Сёння ў Беларусі паміж сабой “ваююць” дзве асноўныя формы “пазыкі” – юрыдычна аформлены крэдыт (пад працэнты, пад заклад уласнасці) ды “сяброўска-братэрска-суседская” беспрацэнтная пазыка. У апошнім выпадку грошы часцей за ўсё даюцца сваякам, сябрам пад “слова сумлення”. Браць працэнты з радні, а тым больш натарыяльна афармляць умовы пазыкі, лічыцца на масавым узроўні благім тонам, сведчаннем асаблівай прагнасці таго, хто пазычае. Ці заўсёды было так? Паспрабуем распавесці пра крэдытныя рэаліі Беларусі XVI—XVII стст.
Як вядома, стаўленне да працы ў сярэднявеччы было дваістае. Неабходнасць працаваць – наступства першароднага граху. Абагачэнне і накапленне ёсць справа грахоўная. Багацце і маёмасць не могуць служыць толькі асабістаму ўзбагачэнню – чалавек мусіць мець роўна столькі ўласнасці, колькі неабходна для існавання. Той, хто шукае прыбытку, – грашыць. Навечна ў пекла трапяць тыя, хто, набыўшы вялікія ўласнасці пры жыцці, скарыстоўваў іх толькі для асабістага ўжытку, не дапамагаў бліжняму і тым парушаў найважнейшыя прынцыпы хрысціянскай этыкі. Запасіць багацце толькі для сябе – значыць жыць “свінскім” жыццём, прыпадабняцца да злачынцаў, якім няма спадзявання на Збаўленне.
Той, хто нажываецца на вечных і нязменных для ўсіх людзей каштоўнасцях, – найбольш подлы і агідны грэшнік, бо ён імкнецца атрымаць прыбытак з таго, што дадзена ўсім людзям Богам бясплатна. Такім злачынцам, якому няма надзеі на збаўленне, з’яўляецца найперш ліхвяр – бо ён нажываецца на часе, які дадзены ўсім людзям як Божы дар. Ужо ў помніку XII ст. “Хаджэнне Багародзіцы па пакутах” адна з самых страшных пакутаў на “тым” свеце чакае менавіта яго: И оувиде святая Богородиця моужа висящ за нозе. И чьрвье ядяхоу его. И въпроси ангела кто сь есть. Что ли грех сътворилъ есть. И рече к ней архистратигъ. Сь есть иже приклады имаше на злато свое и на сребро. И за то на векы моучиться[1] . Незаконна нажытае багацце разглядаецца ў “Пролагу” як від рабунку, прысваення агульнай маёмасці: “мздоимец, резоимец, сребролюбец и грабитель” – чатыры колы калясніцы, якой кіруе вознік – Сатана. Ліхвяр не ведае літасці ні да кога з людзей, нават да сваіх блізкіх, ён самы небяспечны з усіх “драпежцаў”.
Ён не мае аніякіх шанцаў на выратаванне, на ласку Божую, бо служыць Мамоне. Д’яблава вынаходніцтва – грошы – для яго самадастатковая і самакаштоўная вартасць.
Згодна з традыцыйнай царкоўнай дактрынай Госпад даў шэраг дабротаў усім людзям у вечнае карыстанне задарма: Двоякии речи заровно дал Бог всем человеком, внутрныи и зевнутрный: внутрный сут, розум и воля, которыи ся в самом посполитом прироженю чловечом найдуют. Зевнутрный, который в оздобе и в пожитках своих под смыслы людскии подпадают: тыи суть, небо, слонце, месяц, звезды, огонь, въздоух, вода и земля, и все што колвек ест в них и на них: все то заровно всем добротливый Бог дал: ровно все тое межи сыны свои розделил: все тое однолко в оужитку своем мают грешный як и справедливый[2] .
У “Дыёптры”, выдадзенай у 1612 г. у Еўі, змешчана надзвычай выразная, характэрная для традыцыйнай праваслаўнай этыкі, характарыстыка ліхвяра: Лихоимец сей же ест идолослужитель не имет достояния в Царствии Христа Бога. Никто же есть мучительнейшее в мире якоже лихоимец. Лихоимец любви не имат, матери али братий не познавает, и своих равно с внешними вменяет: Ничтоже ест злее, паче лихоимца. Иные аще и повреждают себе, обаче прочих некако пользуют, лихоимец всех обще вредит, егда бо скрывает благая земленная наводит плодолетнюю скудость. Никтоже нищетою съгневаем ест, якоже лихоимец, той сам ест вина своему окаянству. Лихоимец недостоин ест съпребывания аггел небесных и человек земных, сего ради сподабается погребения Июды предателя, иже желания сребра, продал Исуса Христа Спаса нашего. Лихоимец прежде приобретения, приобретению предается; преже ловатвы, оуловлен бывает. Горит зде огнем желания; и посему горети имат огнем геенским [3] .
У XVI ст. адбываюцца надзвычай сімптаматычныя змены ў стаўленні гарадскога насельніцтва і часткі шляхты да ліхвярства. Калі да XVI ст. гэтай самай “бруднай” для хрысціяніна справай займаліся толькі “жыды”, то цяпер у іх з’яўляюцца шматлікія канкурэнты як у асяроддзі шляхоцтва, гэтак і хрысціянскага мяшчанства. Падкрэслім, што афіцыйнае стаўленне да ліхвярства і каталіцкага касцёлу, і праваслаўнай царквы ў гэты час заставалася нязменным – гэты занятак трактаваўся як несумяшчальны з хрысціянскімі этычнымі нормамі. Але факт застаецца фактам – менавіта ў той час прага атрымання максімальнага прыбытку ад “ліхвы” стала значна больш прыцягальнай ды прывабнай для заможнай часткі “паствы”, чым страх перад адказнасцю за такія ўчынкі на тым свеце.
Змены ў стаўленні да ліхвы і ліхвярства ды спробы “рэабілітацыі” пазыкі з працэнтамі выразна прасочваюцца ў трактаце слыннага прафесара Віленскай акадэміі, украінца з паходжання, езуіта Марціна Сміглецкага. У прадмове да эканамічнага трактату “Аб ліхве...” (O lichwie..., 1596) Сміглецкі прызнаваў працэнты за пазыкі для капітальных укладанняў (ratio capitalis), а працэнты ад спажывецкага крэдыту (ratio mutui) лічыў неабгрунтаванымі. Спасылаючыся ў якасці прыкладу на гандаль збожжам, Сміглецкі тлумачыў, у якім выпадку працэнт бывае ліхвярскім. Ліхва прысутнічае тады, калі пазычаецца пэўная колькасць дрэннага зерня, з мэтай, каб было вернута столькі ж добрага, але ж добрае зерне каштуе больш за дрэннае. Аднак калі зерне адзычваецца тады, калі яно з'яўлялася больш танным, а вяртаецца, калі яно падаражэе, усё роўна трэба вярнуць тую ж колькасць. У гэтым выпадку Сміглецкі трымаўся аўтарытэту Фамы Аквінскага: паколькі час не належыць чалавеку, то чалавек і не можа прадаць таго, чым не валодае [4] .
Цікавасць шляхты ВКЛ да крэдыту яскрава бачная ў яе просьбе да манарху аб заснаванні пазыковага банку з прыбыткаў манетнага двара (1584 г.): люди, потробуючи пенезей, великую интересу, – до цалого гроша, а некоторыи и большей, дають от копы на тыдзень (больш за 87% ў год – І.М.) за чим сынове земские ку убоству приходят. Разам з гэтым, хадайнічаючы аб заснаванні банку, шляхта прасіла, каб пасля яго адкрыцця ніхто не наважваўся даваць грошы ў “ліхву”, бо не толькі купцы, пакінуўшы гандаль, займаюцца ліхвярствам, але і некоторые з стану рицерского, покинувши господарство пристойное, на лифу пенязи дают [5] .
Сміглецкі імкнуўся таксама абумовіць шэраг выпадкаў, калі атрыманне працэнту апраўдваецца і не лічыцца грэшным. Такімі выпадкамі ён лічыў рэнту з уласнай маёмасці, удзел у аперацыях купцоў, сам гандаль ды на гэта падобнае. Калі б крэдытор мог з прыбыткам скарыстацца з грошай, але сябар ці хто-небудзь іншы просіць пазычыць, тады спагнанне працэнту апраўданаe, незалежна ад мэты скарыстанай пазыкі. Сміглецкі рашуча апраўдвае і банкаўскі прыбытак. Апошні ён ахарактарызаваў як кампенсацыю банкіру за працу, як узнагароджанне пры пераводзе грошай з адной краіны ў іншую, бо ў такім выпадку купцу не трэба рызыкаваць і клапаціцца аб перавозе грошай. Езуіцкі прафесар нават прызнаваў прыбытак ад абмену грошай! “Гэта не ёсць ліхвой, бо ліхва з’яўляецца, калі пазычаюць, а не абменьваюць” [6] .
Знаны гэбрайскі гісторык Бершадскі вельмі пераканаўча паказаў, што занятак гандлем і даванне грошай у “рост” у шляхоцкім асяродзі ў XVI ст. быў звычайнай з’явай. Ліхвярства ўжо настолькі не супярэчыць шляхоцкай годнасці, што нават Статут 1588 г. не забараняе шляхце займацца гэтым заняткам! Гэтае права выразна сфармулявана ў 24-м артыкуле 3-га раздзелу Статуту “О шляхте, которые, именья свои попрадавши, лифою се бавять”. Уставуем: естлибы который шляхтич именье свое продавши, в месте мешкаючи, з лифы жил, уникаючи службы земское военное, таковые предсе з сумы своее пенежное винни службу земскую служити водле уфалы на он час соймовое, под утраченьем всего добра своего[7] . Як бачым, занятак шляхцічам ліхвярствам не цягне за сабою страты прыналежнасці да шляхоцкага стану. Ён толькі абавязаны, як і раней з маёнтку, несці земскую ваенную службу.
Тыя самыя змены выразна прасочваюцца і ў бюргерскім асяроддзі. Паказальны прыклад Магілёва. Васіль Мялешка грунтоўна прааналізаваў умовы, на якіх выдаваліся грашовыя крэдыты для правядзення гандлёвых аперацыяў магілёўскім мяшчанам у XVI – першай палове XVII ст. Умовы крэдыту былі надзвычай разнастайныя. Большасць дакументаў сведчыць, што грошы браліся ў крэдыт не пад працэнты, але такія ўмовы крэдыту распаўсюджваліся не на вялікія сумы, яны выдаваліся на непрацяглы час. Зрэшты, нават у такіх выпадках абавязкова абумоўлівалася, што, калі грошы не вярталіся ў дамоўлены тэрмін, крэдытор меў права забраць тавар у вінаватага на гэтую суму за 50% яго кошту. Такі варыянт са “схаванай працэнтнай стаўкай” фармальна не канфліктаваў з традыцыйнай праваслаўнай і каталіцкай дактрынамі. Але не былі рэдкімі і выпадкі, калі грошы даваліся пад працэнты. Мінімальная стаўка складала 6%, але ў большасці выпадкаў даходзіла да 10–20%. Асабліва высокі працэнт выплочваўся пры кароткатэрміновых крэдытах. Сярод ліхвяроў мы сустракаем не толькі гэбраяў, але і мяшчанаў–хрысціянаў і нават… праваслаўных святароў! Першая згадка пра ліхвярскую аперацыю паміж хрысціянамі датаваная 1578 г. Заможны магілёўскі праваслаўны святар-ліхвяр (!) Павел Пашкоўскі ў кошт кампенсацыі за пазычаныя ім 6 коп грошай літоўскіх магілёўцу Юрку Апанасавічу забраў у апошняга книгу Апостола …кгды гроши позычал, от каждое копы на тыден по шести грош мел ми дават, за которые гроши мне тую книгу дал, а истизны и тепер еще не оддал[8] . Магілёвец Юрка Апанасавіч абавязаўся плаціць папу Пашкоўскаму за ўзятыя ў таго 6 коп грошай літоўскіх па 6 грошай у тыдзень. Працэнт у дадзеным выпадку велізарны, памеры яго дасягалі кошту пазыкі. Яшчэ большы працэнт, які значна перавышаў памеры пазыкі, атрымаў поп Узнясенскай царквы з магілёўскіх гандляроў мясам Івана і Тараса Крывошыных. Яны ўзялі ў яго крэдыт 26 коп грошай літоўскіх, за што абавязаліся штотыднёва ўносіць па 5 пенязяў у выглядзе працэнту. Аднак паколькі на працягу сямі гадоў яны не выконвалі сваіх абавязкаў, то святар-крэдытор патрабаваў праз суд выплаты ўсёй сумы ў памеры 116 коп і 24 грошаў літоўскіх[9] . Прыклады паказальныя і кажуць самі за сябе. Не толькі цывільныя, але і святары ў гэты час не грэбавалі даваць грошы ў “ліхву”.
На пачатку XVIII ст. уніяцкая царква паспрабавала знайсці своеасаблівы кампраміс паміж катэгарычнай забаронай ліхвярства і натуральным імкненнем уласніка грошай атрымаць нейкую выгаду ад пазычаных сродкаў. У новай кадыфікацыі царкоўнага права ўніяцкай царквы, выдадзенай у 1722 г., адразу пасля Замойскага сабору, прапаноўвалася наступнае рашэнне праблемы: Что належит сохранити в пожичаню? Ответ: Кто пожичает, не может лихвы брати, может еднак от ста золотых пожичоных, золотых седм, взяти на рок, бо хотяй бы не пожичив, может себе человек заробити през Гандель, седм золотых, от ста золотых. Кто зась важил быся, больше брати, такий называется Лихвяром, не повинен быти припущоный до Причастия, до Споведы, не может никто быти, при его Тестаменте, и не повинен быти, ани в церкви, ани на цментаре погребенный[10] .
Актавыя кнігі XVII ст. фіксуюць яшчэ адну даволі нечаканую з’яву – манаскую уласнасць. Не царкоўную, а менавіта прыватную ўласнасць законнікаў і законніц. Ім належалі землі, крамы, яны праводзілі гандлёвыя аперацыі. Вельмі паказальны тастамант 1662 г. ігумена магілёўскага брацкага манастыра Іосіфа Гаўрылавіча Азаровіча. Азаровічы былі адным з найбагацейшых магілёўскіх мяшчанскіх родаў XVII ст. Сярод ягоных прадстаўнікоў шмат хто звязаў свой лёс з царкоўнай кар’ерай. Іосіф Гаўрылавіч, яго дзядзька Арсен і брат Філарэт, – усе сталі манахамі. Але да самае смерці, не складаючы сану, захоўвалі ў прыватнай уласнасці нерухомасць, мелі крамы, давалі грошы ў крэдыт і атрымоўвалі прыбытак з гандлю[11] .
Надзвычай важным фінансавым дакументам выглядае і тастамант уніяцкага мітрапаліта Антонія Сялявы, датаваны 1670 г. Як вынікае з гэтай крыніцы, мітрапаліт не грэбаваў крэдытнымі аперацыямі. Прычым, ізноў-такі, грошы гэтыя былі не манастырскія, а яго ўласныя, прыватныя сродкі. Сялява завяшчае па двух сваіх векселях на Лазару Майсеевічу віленскім гэбраю, “фактары Яго каралеўскай Вялікасці, трыццаць тысяч злотых польскіх”, на царкоўныя патрэбы. 20 тысячаў ён ахвяраваў менскаму жаночаму манастыру пры царкве Св. Духа, а таксама загадаў, каб “чынш” ад гэтай сумы памерам у 2 тысячы (пад гэтым эўфемізмам хаваюцца тыя самыя працэнты-ліхва) гэбраі ў пэўны тэрмін выплочвалі на жаночы манастыр. Рэшту сумы – 10 тыс. залатых, ён аддаваў на Святую Сафію Полацкую. Па другім векселі мітрапаліту быў вінен 10 тысячаў Стэфан Беліковіч, падваявода Віленскі. З гэтай сумы Сялява падараваў тры тысячы пляменнікам Фёдару, Данілу і Івану, а 2 тысячы – пляменніцы Гальшцы, на пасаг. Яшчэ 2000 залатых было выдаткавана другой пляменніцы мітрапаліта, Тарэсе Дубянецкай, у полацкі жаночы манастыр пры царкве Святой Сафіі. Прычым грошы гэтыя мусілі быць адданыя “ў жыдоўскую сінагогу, каб штогадовы прыбытак з іх ішоў у манастыр”(!), на ўтрыманне яго пляменніцы да канца яе жыцця, а пасля яе смерці на тую ж суму павінна была быць прынята на яе месца, у манастыр, адна дзеўчына з яго сваякоў. Яшчэ дзве тысячы пайшло на ўнучак, “сірот пасля смерці шурына яго”, нябожчыка Віславуха. Тысячу – брату Івану Сяляву і яго жонцы. Архіепіскапу полацкаму, у кошт кампенсацыі за свае пазыкі “на царкоўных полацкіх маетнасцях”, на выкуп гэтых царкоўных маёнткаў, Антоні Сялява пакінуў “ дзве тысячы злотых з “пажыткам” (працэнтамі), пазычаных у яго Янушам Кішкам, ваяводам полацкім, які не аддаваў доўг і працэнты за 10 гадоў. “Чацвёртую суму маю, чатыры тысячы злотых, вінную мне па пазыцы (na oblig winn?), панам Марцыянам Валовічам, пісарам земскім Віленскім” мітрапаліт ахвяраваў “на царкву мінскую Святога Духа, дзе буду пахаваны”[12] .
Як бачым, рэальныя паводзіны ў штодзённым жыцці і царкоўныя максімы па гэтым пытанні выразна канфліктавалі паміж сабой. У смяротны грэх упадалі і люд цывільны і святарства…
Асобна варта сказаць пра крэдытныя аперацыі беларускіх праваслаўных, рыма-каталіцкіх ды ўніяцкіх манастыроў – сапраўдных іпатэчных банкаў таго часу! Яны паспяхова канкуравалі з гэбрайскімі ліхвярамі ў барацьбе за крэдытаванне шляхты ды магнатаў. Манастырскія крэдыты даваліся звычайна на ўмовах закладу маёнтку за выдаткаваную суму. Такім чынам фармальна знікалі прыкметы ліхвярства – працэнт “хаваўся”. Але ў выпадку нявыплаты ў тэрмін часткі сумы з даўжніка спаганялі працэнты да сумы ў якасці кампенсацыі. Сярод усходнебеларускіх праваслаўных манастыроў вылучаўся размахам сваіх крэдытных аперацыяў Куцеінскі праваслаўны брацкі манастыр. У 1637 г. куцеінскія манахі звярнуліся са скаргай на ўладальніцу маёнтку Аболле, шляхцянку Швяйкоўскую, якой яны пазычылі 15 тысячаў залатых. Апошняя абавязалася штогод выплочваць манастыру працэнты (!). Чарняцы скардзіліся на неотданье за рок пожитку и самое истизны полтораста золотых польских ды патрабавалі ад уладальніцы, каб и пожиток, от тое сумы приходячий, по шестидесят коп грошей литовских в каждый рок яна аддавала без прамаруджвання[13] . Манастыры паўстаюць са старонак судовых кніг як жорсткія, бязлітасныя крэдыторы, для якіх самае галоўнае – атрымаць максімальны прыбытак за ўкладзеныя грошы. У іх не выклікала сантыментаў разбурэнне ды галеча ўладанняў шляхты падчас крывавага “Патопу” XVII стагоддзя. Пра гэта красамоўна сведчыць судовая справа 1655 г. паміж законнікамі Кронскага манастыру ды спадкаемцамі Уладзіслава Францавіча Радзімінскага. Манастыр пазычыў апошнім 10 тыс. залатых польскіх. Яны павінны былі штогод певную квоту, то есть по тысечу золотых польских их милостям отцом законником кронским отдавать и платить; а гды бы в которм року тот термин похибили тою пожитку не отдали и не заплатили, теды заразом скоро по оминенью того термину так самую тую ориинальную суму заплаціць. Манахі скардзіліся, што почавши в року прошлом 1654 […] они належитое от десяти тысячей золотых польских квоты, тысяча золотых, ани самое тое капитальное сумы, также ани того особливого тысеча золотых на лист обликг винного, не отдали и не заплатили. Спадкаемцы пратэставалі супраць няслушнасці крэдытораў, апелюючы да той акалічнасці, што манахі не хочуць звяртаць увагі на спусташэнне ды вынішчэнне іх зямлі праз Маскву[14] .
Не ўсялякая пазыка з лёгкасцю і ў акрэслены тэрмін вярталася да крэдытора – нават калі была належным чынам юрыдычна аформленая. Часам пазыка не вярталася цэлае стагоддзе. У 1691 г. гетман ВКЛ Казімір Сапега, як гаспадар Дуброўны, атрымаў ад магілёўскага радцы Малчановіча старую пазыку Магілёва у 8 тыс. польскіх залатых. У свой час, пасля нападу Налівайкі у 1596 г. (!), магілёўцы пазычылі гэтыя грошы ў дубровенцаў для адбудовы гораду, але ў тэрмін іх не аддалі. А аддаць грошы яны былі павінныя ў 1597 г…
Крыніцы сведчаць, што пазыкі сваякоў адзін аднаму, як правіла, натарыяльна афармляліся. Гэта характэрна і для шляхты, і для беларускіх месцічаў. Аднак былі выпадкі, калі даверлівыя бацькі, каб дапамагчы дзецям, без усялякіх папераў давалі ім грошы ў пазыку. На жаль, асобных з іх чакала чорная няўдзячнасць. У такую сітуацыю патрапіла і магілёўская мяшчанка Марына Васільева, якая пайшла ў 1673 г. скардзіцца ў магістрацкі суд на свайго сына Рыгора Васілевіча. У сына дрэнна ішоў гандаль, не хапала грошай, каб развярнуцца. І вось ён прыходзіць да маці, якая з прыроджнанай міласці сваёй як маці да сына свайго, дае яму 100 коп грошаў літоўскіх. Але шчасце не ўсміхаецца яму – і сын ізноў звяртаецца за пазыкай да маці. Яна як маці сыну свайму ў чэраве яе быўшаму…сабе сама збыўшы астатнія лахманы і запазычыўшы ў іншых людзей, дала яшчэ 70 коп грошаў літоўскіх. Грошы гэтыя былі шчаслівымі – справы ў сына хутка пайшлі на лад, ён пачаў добра зарабляць, але пра маці ды пра яе даўгі, у якія яна патрапіла праз яго, ён і чуць не хацеў. Спроба маці ў прысутнасці намесніка Спаскага манастыру айца Клімовіча прымусіць сына вярнуць грошы скончылася для яе надзвычай сумна. Сын яе лжыў, сарамаціў словамі непрыстойнымі, не раз, не два збіў, змардаваў[15] . Усё гэта і прымусіла маці шукаць праўду ў магістраце.
Якія высновы напрошваюцца з прыведзеных тут фактаў? Для беларускага месціча ды шляхціца XVI—XVII стст. у значна большай ступені, чым для паспалітых беларусаў нашага часу, была характэрная рынкавая псіхалогія, псіхалогія людзей Новага Часу. Выдаткаванне грошай “напавер” у той час выглядала хутчэй анамаліяй, чым правілам. Гэта быў час трыюмфу пісанага права і дакументу. Дакументальны крэдыт не толькі стымуляваў эканоміку, але і выхоўваў чалавека новай, гарадской, еўрапейскай цывілізацыі – ашчаднага, з накіраванасцю да максімальнай выгады, а значыцца, і арыентаванага на эфектыўную эканоміку, прататыпа ўпэўненага ў сабе “сярэдняга класа”. Прывід гуляў па Беларусі, прывід капіталізму, але, на жаль, так і застаўся прывідам…
Список литературы
[1] Мильков В. В. Древнерусские апокрифы. Санкт-Петербург. 1999. С. 589.
[2] Евангелие учителна албо казане на каждую неделю и свята урочистыи. Евье. 1616. Арк.23.
[3] Диоптра. Евье, 1612. Арк.103 адв, 104, 104 адв.
[4] Egidija Laumenskait?. Pinigai ir kainos // Lietuvos Did?iosios Kunigaik?tijos kult?ra. Tyrin?jimai ir vaizdai. Vilnius, 2001. P. 483–484.
[5] Бершадскій С.А. Литовские евреи. История их юридического и общественного положения в Литве от Витовта до Люблинской уніи. Спб., 1883. С. 290
[6] Egidija Laumenskait?. Pinigai ir kainos P. 484—485.
[7] Статут Вялікага княства Літоўскага. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мн., 1989. C.123.
[8] Мелешко В. И. Могилев в XVI — середине XVII в. Мн., 1988. C.136—137
[9] Тамсама.
[10] Собрание припадков краткое, и духовным особам потребное. Супрасль, 18.I.1722. С.125.
[11] НГАРБ. Ф. 1817. воп.1, адз. зах. 24. Актавая кніга Магілёўскага магістрата. 1662 г. Арк.652—654 адв.
[12] ИЮМ. Витебск, Вып.2. С.259—271.
[13] АВАК. Вильна, 1888. Т.15. С.2—3.
[14] Тамсама, С.84—88.
[15] НГАРБ. Ф. 1817, воп.1, адз. зах. 29. Актавая кніга Магілёўскага магістрата. 1673 г. Арк. 507.