--PAGE_BREAK--
Нарық конъюнктүрасы.Нарық инфрақұрылымының тиімділігі көбінесеәкономикалык конъюнктүраға байланысты, яғни нарыктың белгілімерзімдегі уакытша жағдайы. Конъюнктүра түралы теменде көрсетілген көрсеткіштер жуйесі мәлімдейді:
Ø өндіріс пен кұрылыс дииамикасы, тауар запастарының мөлшері,
баға, процент, бағалы кағаздар курсының козғалысы;
Ø пайда, еңбек акы және ендіріс шығындары дәрежесінің өзгеруі;
Ø еңбектегі және жұмыссыздар саны арасындағы қарым-қатынас;
Экономикалык конъюнктүраға «циклдық», «циклдық емес». «кездейсоқ» факторлар әсері бар;
а) циклдык факторлар әдетте негізгі капиталдың (өндірістік құ-рал-жабдықтардың) кезекті жаппай жаңаруына байланысты;
Ь) циклдық емес факторлар әкономикаға тұрақты түрде әсер етеді (оған ең, алдымен ғылыми-техникалык прогресс жатады);
с) Кездейсок (уакытша, тез өтетін) құрғақшылық, аурулар, мода.әкономикалык конъюнктүраны жақсартудың әдістері:
а) Инвестициялык ахуалды қалыптастыру;
Ь) Фирмаларға мемлекеттік заказдардың берілуі мен көлемінің езгеруі;
С) Салык және процент ставкаларыныңдәрежесін кайтақарау;
б.
Халықтыңақшалай жинақтарыныңмөлшерін реттеу.
Қазірбарша кәсіпорындарнемесе жекелеген нарықтар конъюнктүраныңөзгеруінзерттейді, оныңболашағын болжайды.
Нарықәкономикасы әрекеттерініңмеханизміүш басты принңиптерге негізделеді:
• Маржиналдык (шекті) талдауға;
• Балама таңдау шығындарына;
• әкономикалықрационалдыққа.
Маржиналдык талдау прииңиптерінегізінде нарықсубъектілерінің іс-кимылы журіп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес, шектішамалар болады. Осыныңнәтижесінде нарыкты тауарлармен толык қамту, нарықтықбағаның өзгеруі, нарык әкономикасыныңбір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-бірте жүріп отырады. Жаңа, шектісубъектінің, пайда болуы, нарықәкономикасына, ондағы сұраыыс пен ұсынысқа мәнді әсер етпейді. Жетілген нарықжағдайында, яғни үлкен және үнеміболатын ұсыныскезінде, шаруашылык жүргізушілерөте көп болғанда, олардыңәркайсысының нарықтағы жеке үлес салмағы шексіз аз шамада болады. Маржиналдықбағыт нарыктықортаның, үзілмей кызмет етуш камтиды деуге болады; сұраныс пен ұсыныстыңкүрт тербелуіне жол бермейді; тауар ендірушілер мен тұтынушылар тепе-теңдікболмысын қамтамасыз етіп отырады.
Балама тандау шығындарыныңпринциптеріБалама таңдау шығындарына тІкелей шығындар және ресурстарды пайдаланудыңнемесе кәсіпкерлік әрекеттердің осыдан баска, өзгеше әдістеріненбас тартудың салдарынан түспеген табыстыңжәне -тікелей шығындардыңжиынтығы жатады. Нарық әкономикасыныңерекшелігімынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердіңварианттарыныңішіен еңұнамсыз болса да әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетінвариянты таңдап алынады. Балама таңдау шығындары принципіөндірушілердібар ресурстарды тиімдіқолдануға ынталандырады.
Экономикалык рационалдықпринцип табыс пен шығындарды салыстырып отыруға негізделедіРаңионалдықталдау өзгеріп тұратын варианттардан жасалады. Осы варианттардыңішінен мүмкінболатын пайда ең аз көлемде болса да, күмәнсіз табысты қамтамасыз ететінвариант алынады. Рационалдыктыңкритериі— табыс төтенше құқұқтың болуымен байланысты. Фирма неғұрлым өзініңпайдасын көбейтудікөздейді, ал тұтұнушылар— капиталды шектеп пайдалана отырып, барынша ездерініңхал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарык әкономикасын осы аталған принциптер негізінде құрутепе-теңдік болмысына жетуді қамтамасыз етеді. Осы болмыс — нарык механизімініңорталықпроблемасы. Бул жағдай екіқарама-қарсы куштердіколдануға негізделеді: бір жактан сұраныс пен ұсынысты, екіншіжақтан нарықтағы бағаны.
Сирек кездесулік мәселесінарык әкономикасыныңөте маңызды шарты болып табылады. «Сиректік
»деген тусінік — әкономистер үшінөте маңызды методологиялықкұрал, әсіресе, тауардыңпайдалылығын дәлелдеуде колданылатын кұрал. Демек, шектіпайдалылықтеориясында «сиректік'' деген негізгіжәне ешқандай тусіндірме тілемейтін, физикалык ақиқат болып табылады. Сиректік мәселелерін зерттеу, белгілібір тұрғыда кейбір игіліктердің тапшылығын дәлелдеуғе мумкіндік береді.
КлассикалықмектептіңөкілдеріД.Рикардо, А.Смит „сиректік“ тусінігін күнмен байланыстырады. Олардыңайтуынша, сиректік еңбектіңсанымен катар, тауардыңқұнынбелгілейтінмаңызды факторларға жатады. Осы замандағы нарықтыққатынастар теориясында „сиректіктік“ түсінігі белгілі трансформацияға ұшырап отыр. Егер бұрын сиректік табиғи және әлеуметтік факторлармен баланыстырылған болса, казір сиректік нарықтыңқызмет өту мерзімімен байланыстырып отыр. Сұранысы мол жана игілік бір мезетте және толығымен кажеттіліктердіқамтамасыз ете алмайды. Бұл үшін белгілі бір уақыт мерзімі қажет. Осыдан тұжырым: сиректік мол болғансайын, осы игіліктің кажет санын ендіруге соншама мол уакыт керек.
2. 3. НАРЫ
Қ
ТЫ
Ң
,
ҚҰ
РЫЛЫМЫ, ТҮРЛЕРі Ж
Ә
НЕ
СЕГМЕНТАЦИЯСЫ
Нарыққұрылымы өте күрделіболады және ол әкономиканыңбарлық сферасында өз әрекетін жүргізеді. Нарыктыңәкономикалық құрылымы мынадай жағдайлармен белгіленеді:
§ меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, ужымдык, аралас);
§ шаруашылық субьектілерінің әр түрлі формаларының әкономикадағы үлес салмағымен белгіленетін, тауар өндірушілердің құрылымымен (мемлекеттік, арендалық, кооперативтік, жеке меншік кәсіпорындары т.б.);
§ тауар айналымы сферасының ерекшеліктерімен;
§ шаруашылықтың құрылымдық бөлімдерінің мемлекет иелігінен алыну және жекешелендіру дәрежесімен;
§ осы елде пайдаланылатын сауданың түрлерімен;
Осы жағдайлар нарық жүйесіне ерекше қасиеттер береді.
Құрылымы жағынан нарықты мынадай криитерилер арқылы бөлуғе болады:
1. Нарық қатынастары обьектілерінің атқаратын әкономикалық қызметі бойынша:
§ Иіліктермен қызметтер нарығы;
§ өндіріс құралдарының нарығы;
§ ғылыми- техникалық жұмыстар нарығы;
§ құнды қағаздар нарығы; жұмыс күші нарығы.
Нарықтың көп түрліліғі кәсіпорындардың өзара әсер етуінің барлық жүйесіне күрделі өзғерістер енғізуді талап етеді, тауардың өткізілуін тікелей байланыс неғізінде жүрғізуді, сатұсатып алудағы бейнелеп –есептеу сипатын нақты сатұсатып алумен алмастыруды, шаруашылық байланыстарындағы серіктестерді еркін таңдауды талап етеді. Осындай нарықтың құралдарына тауар және қор биржалары, маманданған қоймалар, коммерңиялық орталықтар, көтерме сауда орындары, т.б. жатады.
2. Нарықтарды тауарлық топтар бойынша классификаңиялауға болады:
§ өндірістік қызметке бағытталған тауарлар нарығы;
§ халық тұтұнатын тауарлар, азық-түлік тауарлар нарығы ;
§ шикізат пен материалдар және т.б. нарықтары.
Ауыл шаруашылық шикізаттарына қажеттіліктерді қамтамасыз ететін, ауыл шаруашылық өнімдер қоры қалыптасады. Тұтұну тауарлары нарығының қалыптасуы осы тауарлардың өндірілу көлемінің елеулі дәрежеде өсуін тілейді, сатып алушылық сұранысты қанағаттандыру үшін бәсекелестің кең пайдалануын, фирмалық дүкендердің көбеюін тілейді.
3. Кеңістік (территориялық) критериі бойынша мынадай нарықтары болады:
§ аймақтық ішіндегі ;
§ аймақаралық;
§ республикалық;
§ республикааралық;
§ халықаралық (әлемдік) нарықтар.
Осындай нарықтардың қалыптасуы республиканың мемлекеттік еғемендіғін қамтамасыз етеді.
4. Бәсекенің шектеулі дәрежесі бойынша мынадай нарықтар болады:
Ø монополиялык;
Ø олиғополиялык;
Ø салааралык нарыктар;
5. Нарық қатынастарының субьектілері бойынша мынадай нарықтар болады.
§ Көтерме сауда нарыктары. Бұнда сатып алушылар мен сатушылар болыпкәсіпорындар және ұйымдар әрекет етеді.
§ Бөлшек сауда нарықтары. Бұнда сатып алушылар-жеке азаматтар.
§ Ауылшаруашалықөнімдерінмемлекеттік сатып алу нарықтары.
Бунда сатып алуш -мемлекет, сатушылар-ауыл шаруашылыкенімдерін тіелей өндірушілер: совхоздар, колхоздар, фермерлер,ағрокешендер т.б.
Кетерме сауданың екі түр: болады. Біріншітүрі-жабдыктаушы (жеткізуші) мен тұтынушылар арасында тікелей байланыс жасау. Бұл түр енбек коопераңиясының тұрақты байланыста болғанда пайдаланылады (тоқыма және тігін комбинаттары, автомобиль жзне шина жасайтын заводтар). Бұндай байланыстарда келісім шарт нарыкты калыптастырудың басты және белсенді кұралы болады. Кетерме сауданың екшші түрі-коммерциялык орталыктар, биржалар. Бұл түр өніммен амтамасыз етушшерді көптеген ұсак; тұтынушылар пайдаланғанда орын алады. Кетерме сауда тек белгіліэкономикалык және әлеуметтік жағдайларда мүмкінболады.
6. әкономикада заңдылықты сақтау жағынан мынадайнарыктар болады:
§ занды, ресми нарыктар;
§ занды емес, көлеңкеленген нарыктар т.б.
Нарыктардын құрылымын зерттеу оларды негізгі түрге бөлуге мумкіндік береді.
Тауарлар мен кызметтер нарығы. Бұл топка жататын нарыктар:
тұтыну тауарларының нарытары-азык-тулж және азың-тулік емес тауарлар нарығы;
Ø кызметтер нарығы — трмыстың, келік, коммуналдык кызметтер;
Ø тұрғын уй және ендірістік емес ғимараттардың нарығы.
Өндіріс факторларыныңнарығы.Бұған жататындар:
o жылжымайтын муліктер нарығы;
o еңбек құралдарының нарығы;
o шикізат пен материалдардың;
o куат ресурстарының;
o пайдалы казбалардыңнарықтар
--PAGE_BREAK--
3.1. Нарықтық экономикалық қалыптасу Қазақстандақ моделі
.
Жалпы нарықтық экономикалық жүйе – шаруашылық шешімдерді әрбір экономиканың қатысушысы жеке дара қабылдайтын, оларға заңды мәртебе берілу қажеттілігіне, жекеменшік құқығының анықталынуына, келісім-шарт кепілдігінің сақталынуына орай жеке меншікке, экономикалық және құқықтық еркіндікке, кәсіпкерлікке, бәсекелікке негізделген жүйе. Бұл жүйеде нарықтық қатынасқа қатысушылардың «ойын ережесін» заңды түрде бекітетін құқықтық негізді қамтамасыз ету мәселесін мемлекет өз мойнына алады. Экономикалық қызмет саласында мемлекет заңнама негізінде сот міндетін атқарады. Жеке шешімдер нарықтық бәсеке жағдайында үйлестіріледі. Нәтижесінде мемлекеттің экономикалық араласуы кең өріс алады. Нарықтық жүйе ресурстарды тиімді пайдалануға және экономикалық тез көтерілуге ықпал етеді, алайда оның жағымсыз жақтары да болады. Мысалы, рынок табыс жөнінен әлеуметтік топтарды жіктеуге алып келеді
АлҚазақстан ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған институционалдық, құрылымдық реформалардың кешенді бағдарламасын жүзеге асырды. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жүзеге асырыла бастаған Қазақстандағы экономикалық реформа тәуелсіздік жарияланғаннан кейін қарқынды түрде жүргізілді. Тәуелсіздік жарияланған сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық өзгерістер: 1992ж. 7 қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау) басталды. 1993ж. қабылданған Ата заңда жеке меншік құқығын мойындайтын бап еңгізілді, жеке меншік институтын қалыптастыратын реформа жүргізіле басталды және ол төрт кезеңді қамтыды. Жекешелендіру— азаматтардың немесе олардың барлық бірлестіктерінің немесе акционерлік қоғамдарының, серіктестіктерінің акциялар (пай) бөлігін жекеменшікке алу болып табылады. Меншікті мемлекет иелігінен алу дегенді мемлекеттік кәсіпорындарды меншіктің басқа түрлеріне (мемлекеттік емес) негіздеп қайта құру деп анықтауға болады.
1993ж. 15 қарашада Ұлттық валюта — теңге айналымға енгізілді; 1993 1994 ж.ж. экономикалық дағдарысқа қарсы бағдарлама қабылданып, оны іске асыру басталды; 1994-1996 ж.ж. қатаң ақша-несие саясаты жүргізілді; 1997-2000 ж.ж. аралығында реформалар ары қарай жүргізілді. Түбегейлі жүргізілген реформалардың нәтижесінде елімізде нарықтық экономиканың негізі қаланды және ол қазіргі кезеңде нәтижелі жұмыс істеп жатыр.
3.2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканы жетілдірудің үрдістері.
Еліміздің нарыққа өткен кездегі бастан кешкен қиыншылықтарды да ескермеуге болмайды. Ол: жекеменшік сектордың жоқ болуы, өндіріс ауқымындағы мемлекеттік кәсіпорыннан бастап, сауда ауқымындағы монополиялар және т.б. Сонымен, аталған осынау кедергілердің тізбесінің өзі-ақ Қазақстан басшылығының экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және имандылық түсініктер жағынан елдің стратегиялық дамуына кешенді жағдайда келіп отырғандығын күмәнсіз куәлендіре алады. Мұның өзінде табыс шарты болып — дұрыс таңдалынған Стратегия аталынады. Мәселен, белгіленген бағытты жүзеге асыру үшін мықты басшының, жақсы ұйымдасқан адамдар тобының, саяси тұрақтылық және қоғамды нығайтудың, заңның үстемдігі болуы шарт. Мұның сыртында, экономикалық қызметке қатысушылар жұмыс істеуге мәжбүр болған жағдайдағы бағалар құрылымы әлемдік рынокпен байланыста емес еді, халықтың психологиялық дайындығы, адамдардың рыноктік қатынастарға тән ойлау жүйесі болмаған.
Осы тұрғыдан алғанда 1996 ж. Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгіСтратегиялық бағдарламасын қабылдаудың маңызы өте зор болды. Бұл бағдарламада жеті басымдық бағыттар белгіленген: 1. Ұлттық қауіпсіздік және тәуелсіздік. 2. Ішкі саясаттағы тұрақтылық және қоғамдық бірлікті нығайту. 3. Нарықтық құрылымдарды жетілдіру, шетелдік инвестицияны және ішкі қаражатты мол тарту арқылы экономиканың ұзақ мерзімдік тұрақты өсуін қамтамасыз ету. 4. Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім алуы, жоғары және сапалы тұрмысы. 5. Энергетикалық ресурстар, инфрақұрылым (әсіресе көлік және байланыс). 6. Кәсіпқойлы тиімді үкімет. 7. Сыбайлас жемқорлықпен және қылмыспен аяусыз күрес.
Сонымен, аталған осынау басымдылық тізбесінің өзі-ақ Қазақстан басшылығының экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және имандылық түсініктер жағынан елдің стратегиялық дамуына кешенді жағдайда келіп отырғандығын күмәнсіз куәлендіре алады. «Қазақстан -2030»даму Стратегиясына орай Үкімет бірнеше бағдарламалар жасап, оларды іске асыру үшін жұмыс істеп жатыр. Жаңа ғасырдың басында Қазақстанда нарықтық жүйенің негізі қаланып, экономиканың өрлеу кезеңі басталды, оның нәтижесінде халықтың өмір сүру, тұрмыс деңгейі жақсара бастады.
Осылай дей тұра, тек қана бай табиғи ресурстарға иек артып және барлық қарқынды экономикалық реформаларды «сонан кейін» деп кейінге қалдыра берсек қателік болар еді, “голландық ауруға” немесе «семіздік» ауруына шалдығуымыз мүмкін. Экономикамызды ары қарай жемісті түрде ұзақ мерзімдік даму траекториясына көшіру үшін қазіргі кезеңде индустриалдық-инновациялық Стратегияны іске асыру керек.
Нарықтық экономиканы жетілдіру үрдістерінің бірі – Қазақстан Республиксының президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылы 1 наурыз күні Қазақстан халқына жолдауында— «Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында»: «Нарық қағидаттары негізінде мемлекет пен жеке меншік сектор арасындағы экономикалық өзара қатынастардың тиімділігін арттыру.
Біз экономикаға мемлекеттің қатысуын әкімшілік реформаның есебінен оңтайландаруымыз керек.
Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті.
Қоғамдағы келісім – шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет.
Келісім – шарттық міндеттемелерді орындамағаны үшін экономикалық, әкімшілік, керек десең, қылмыстық жауаупкершілік билік органдарының өкілдеріне де, сондай-ақ экономикалық өмірдің басқа барлық агнеттерін қолданылуға тиіс.
Біз үшін маниторлық акционерлер мен құрылтайшылардың құқықтарын қорғау жөніндегі бара – бар заңнаманың болуы өте – мөте маңызды. Сондай-ақ ұлт меншігінен қайтадан алуға қарсы заңнамалық кепілдіктер берілуін қарастыру қажет.
«Электрондық үкімет» жүйесін шұғыл енгізу қажеттігін әдейі баса көрсеткім келеді. Ол мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін арттырып, сыбайластық пен әкімшілік кедергілерді кемітуге қол жеткізеді» делінген.
Міне, Республикамыздың нарықтық экономиканы жетілдірудің үрдістері, яғни бағыттары жасалынуда. Бұл нарықтық экономика жүйесінің әрі қарай дамуында маңызды роль атқарады.
продолжение
--PAGE_BREAK--