--PAGE_BREAK--ашқы деп делінеді. Материалистік ағымды білдіретін бұл көзқарасты ұстанушылар — номиналистер (латынша потіпіз — «алау» деген сөз) деп аталады.
Реалистердіңкөрнекті өкілдерініңбірі — Италияда (1033-1109 ж.ж.) өмір сүрген архиепископ Ансельм Кентерберский болды.Оныңойынша жақсылық, әділеттілік, ақиқат ұғымдары адамныңіс-әрекетінен тыс шынайы өмір сүреді. Ол құдайдыңбар екендігін дәлелдеуге тырысады. «Егер құдай жоқболса, құдай туралы ұғым да пайда болмас еді. Ал, құдай туралы ұғымныңбар екені ырас болса, демек құдайдыңда бар болғаны»-дейді Ансельм.Бұны Ансельм «Құдай болмысын онтологиялықжолмен дәлелдеу» деп атаған.
Христиандықдіни ілімді Аристотельдіңфилософиясымен байланыстырған, шіркеудіңалғашқы схоластикалықұстазы, ал 1879 жылдан бастап католик шіркеуініңшешімімен осы шіркеудіңресми теолог-философы деп жарияланады.
Фома Аквинский 1225-1226 жылы туылып 1274 жылы қайтыс болады. Негізгі еңбегі: «Теологияныңжиынтығы» т.б. Аристотельдіңіліміне сүене отырып, белсенді форма (реттілік принципі) мен тұрақсыз және қалыптаспаған материяның(болмыстыңәлсіз түрі) арасындағы байланысты түсіндіру арқылы Иисус Хритостыңбойындағы құдайлық(идеялдық) және адамдық(материалдық) қасиеттерін теориялықжолмен негіздеуге тырысады. Құдайдыңарқасында қосылған алғашқы бастамалар — форма мен материя — жеке заттар әлемін тудырады. Ол Платонныңидеализмі мен Аристотельдіңфилософиялықидеалистік жақтарынпайдалана отырып, діни-идеалистік томизм философиясын жасады.
Оныңілімінше, материя формадан бөлек өмір сүре алады. Бұл, Фоманыңайтуынша, ешбір материалдықдене жоғары формадан, яғни жаратушы құдайдан тәуелсіз өмір сүре алмайды, содай-аққұдай — таза рухани жан деген сөз. Тек табиғат дүниесіндегі заттар үшін ғана форма мен материяныңбірлігі қажет.
Фома Аквинскийдіңілімінше, жалпы идеялар универсалийлер үш түрлі өмір сүреді:
1. Зат пайда болғанға дейін — құдайдыңойында ;
2. Заттардыңөзінде — олардыңмәні ретінде ;
3. Заттардан кейін, адамдардыңақыл-ойында — сол заттардыңұғымы, абстракциялықойдыңнәтижесі ретінде.
Аквинскийдіңпікірінше, құдайдыңтабиғатын түсіндіретін ілім, сондықтан шіркеу оны уағыздаушы ретінде азаматтыққоғамнан жоғары тұрады. Демек, өкімет билігі құдайдан жердегі тіршілік о дүниедегі болашақрухани (діни) билікке бағынуы керек. Рухани билікті жүргізетін, аспанда -Христос, жерде — Рим папасы. Аквинскийдіңілімі ХГХ ғасырдыңаяғында қалыптасқан қазіргі кездегі философияда өзіндік орын алып отырған неотомизмніңтеориялықжәне идеологиялықарқауы болып отыр.
Роджер Бэкон (1214-1249) философияны, табиғаттану ғылымдарын теологиядан бөлу керектігін уағыздап, ғылымдар ғимаратыныңіргетасы — тәжірибе, эксперимент, математика деп есептеген. Білімніңқайнар көзі — тәжірибе, логикалықпікір, ғылыми бедел. Себебі тәжірибе — тәжірибе болғандықтан құндылыққа ие. Ал қалғаны осы тәжірибе арқылы дәлелденуі керек. Кейде тәжірибе де ақиқатқа жеткізе алмайды. Мұндай жағдайдаоған философия мен дін көмектеседі. Сөйтіп, Бэкон философияныңміндеті — дінді қорғау деген тұжырым жасайды.
Уильям Оккам (1300-1349 ж.ж.) — номиналистік бағыттыңнегізгі өкілі, ағылшын ғұламасы. Оныңпікірінше, әлем жеке заттар мен мәндерден тұрады. Мәнділіктердіңнегізгі анықтамаларыныңқасиеттері (трансценденталилері) өзінен бөлінбейді және қажеттіліктердіңарқасында оныңмәнінен тікелей туындайды. Трансценденталилер категориялардан да, біртектес заттарды қамтитын жалпы ұғымдардан да жоғары тұрады. Ал категориялармен жалпы ұғымдар заттардыңтаңбасы, белгілері ғана олар жеке дара өмір сүре алмайды, тек қана адам ақыл-ойында болады. Ақыл-ойдан тыс өмір сүретін тек жалқылар. Оккамныңпікірінше, философиялықақиқат пен діни ақиқат екі түрлі құбылыс. Ғылым үшін философия үшін еңмаңызды нәрсе — интуиция мен білім арқылы ақиқаттығы дәлелденетін фактілер. Ақыл-ой күшімен құдайды, оныңбар екендігін бұлжытпай білдіретін фактілер болғандықтан, оған сену ғана керек.
Өркениет, философия, мәдениет шығыста да батыстағыдай әрқилы жылдармен жүріп дамып келеді. Бұл шығыстыңқоғам дамуыныңерекшелігінен көрінеді, яғни бұл мәдениеті мен философиясындағы ерекше өз көрінісін тапқан, қайталанбас өз тарихы, салт-дәстүрі бар дербес Шығыс қоғамын көрсетеді.Шығыс философиясына үңіле зер салсақ, оныңешқашан жалпы болмағанын көреміз. Шығыс философиясыныңөзіндік бір дербес ерекшелігі бар, ешқандай бұлжымай қатып қалған философия түрлерініңболмауы. Қайта бағыттардыңәртүрлі қалыптарына өміршеңдігіне, даналығына көз жеткіземіз. Философиялықғылыми ойдыңдаму орталығы ортағасырлық, мұсылмандықшығысқа ойысты да, сонау XV ғасырға дейін мәдени өркендеудіңнегізгі ошағы сонда болды. Ортағасырлықшығыста ^Ш-ГХ ғ. Батыс Европаныңмәдениеттілік даму деңгейі төмен дәрежеде қалып қойған кезде араб-тілді философия араб мәдениеті кеңөркен жайды. Бұл арабтардыңұлттықсана-сезімініңоянуы, мәдениеттіңкеңөркен жаюы, VII ғ. Арабстанда жаңа ислам дінініңпайда болуымен де байланысты болды. Араб тілі ортақтілге айналды. Араб халифатыныңқолөнері, шаруашылығы, суармалы жерді пайдалану мәдениеті мен техникасы, саудасы мен өндірісі Европаға қарағанда анағұрлым жоғары дәрежеде еді. Осы себептердіңбәрі ортағасырлықғылым мен философияныңкүрт дамып, өркендеуіне игі ықпал жасады. Араб мәдениеті көпұлтты болды. Оныңдамуына арабтармен бірге түріктер, берберлер, парсылар мен египеттіктер де ат салысты. Бағдад қаласында Платонның, Аристотельдің, Гиппократ пен Галеннің, Эвклид, Архимед, Платомейдіңшығармалары араб тіліне аударылып, мұсылман жеріне кеңінен танымал болды. Аристотелизм ағымыныңықпалы философияда өте күшті болды.Сөйтіп мұсылман перипатизмніңнегізі қаланды. Ол негізггі екі бағытқа бөлінді:
1. Аль-Кинди, Әл-Фараби, Ибн-Синаныңатымен байланысты шығармашылық
аристотелизм.
2. Ибн-Туфецль, Ибн-Руштың(Аверроис атымен байланысты испан аристотелизмі).
Аль-Кинди (800-870 ж.ж.) — мұсылмандықшығыс припатыныңалғашқы өкілі,
аристотелизмге алғашқы жол ашқан «араб философы». Ол табиғат құбылыстарын детерменистік тұрғыдан түсіндіруге басты назар аударған. Оныңсептілік байланыс, танымныңүш сатысы туралы ілімі араб философиясы үшін сараптаудыңүлгісі болып есептелетін болды. Аль-Киндидің пайымдауынша, танымныңбірінші сатысына — логика мен математика, екіншісіне жаратылыстану ғылымдары, үшіншісіне философияны жатқызады. Демек, философияныңнақты ғылымдарға өте жақын, олармен тығыз байланыста деп айтқан. Ақыл-ойдыңтөрт түрін атап көрсетеді: оларды мәңгі әрекетшіл, «белсенді ақыл-ой», «бейжай, енжар ақыл-ой», «жол — жөнекей қосылған ақыл-ой», «жарияшыл ақыл-ой» деп бөледі. Ол бес категорияны рухани түпнегіз етіп алуды ұсынады: материя, форма, қозғалыс, кеңістік пен уақыт.
Әл-Фараби (870-950 ж.ж.) Аристотельден кейінгі екінші ұстаз (Әбу Насыр Әл-Фараби) қазақжерінде, Отырар қаласында дүниеге келді. Оныңдүниеге көзқарасы шынайы болмысты танып білуге, адам бақытын о дүниеден емес, бұл дүниеден іздеп табуға мегзейтін еді. Өзінің«фусул-ал-мадани (мемлекет қайраткерлерініңмақұл сөздері) деген соңғы шығармаларында ол адам ғылымға түрліше тосқаул жасайтын мемлекеттен кетіп, ғылыми өркен жайған елде тұруға тиіс дейді. Әл-Фараби Аристотельге бас иген, ол Аристотельдіңфилософиясына түсініктемелер жаза отырып, өз тарапынан да «ғҒылымдардыңшығуы», «Ғылымдар энциклопедиясы», «Гзгі қала тұрғындарыныңкөзқарасы», «Мұздықтардыңү продолжение
--PAGE_BREAK--