© Качкыналы Сыдыгалиев, 2010. Бардык укуктар корголгон Чыгарма автордун жазуу түрүндөгү уруксаты менен жайгаштырылганТекст же анын үзүндүлөрүн коммерциялык максатта пайдалануу жана нускасын чыгаруу уруксат эмесwww.literatura.kg сайтында жайгаштыруу күнү: 2011-жылдын 23-мартыКачкыналы СыдыгалиевАманат(Аңгемелер)Жазуучу бул аңгемелер жыйнагында өзүнүн турмушунан алынган кызыктуу жана тарбиялык мааниге ээ окуяларды көркөмдүү маанайда баяндап берген. Бишкек – 2010МАЗМУНУАманатКарт бойдокӨкүмБекмаматКудайчыАяз атаЫймансыз аялСүрөтүң ай. сүрөтүңКүн тийген жердин күкүгүАйланпалуу арман күнТуруксуз махабатШашылыш катКайып болгон күйөө, кечирилгиз күнөөАҢГЕМЕЛЕРАМАНАТТагдырга айла жок тура… Адам өмүрүндө күтпөгөнгө кездешип, көрбөйм дегенди көрөт экен. Мен онунчу классты бүтүп институтка кирем деп ойлогом, бирок айыл чарба институтуна экзамен тапшырып конкурстан өтпөй калдым. Колунан нанын алдырган балага окшоп сумсайып үйгө келсем атам жарыктык: – Институтка өтпөй калдым деп кайгырба. Эчнерсе эмес. «Бирде жигит төө минет, бирде жигит жөө жүрүт» дейт. Быйыл өтпөсөң эмдиги жылы өтөсүң. Ал жылы өтпөсөң кийинки жылы өтөсүң. Андан көрөкчө жылыңды бекер өткөрбөй шопурдун окуусун окуп ал, кийин пайдасы тийет. Кудай кулум десе, пайгамбар үммөтүм десе биз да машиналуу болобуз. Ошондо мени машина менен той-топурга, конокко алпарып турасың, – деди. «Карынын сөзүн капка сал» болуп атамдын айтканы менен шофердун курсуна кирдим. Аны ийгиликтүү аяктап үйгө келсем атам жарыктык бапыраңдап: – Азаматсың уулум, азаматсың! Адам болот деген ушул. Эми иште. Тиги участкалык оорукананын башкы врачты Айымкан эжең санитарлык машинасына шопур таппай жүрөт. Келирки жылга чейин шопур болуп иште. Анан экзамен тапшырып институтка кетесиң. Ойноп кетпей оку, институтка кирүү экзамеге даярдан. Окууну бүтүп ветврач болуп келсең мен пенсияга чыгам, – деди. Атамдын жетинчи класс билими бар. Кичинесинен баштап мал менен өсүп, мал менен чоңойду. Кийин бой жетип үйлөнгөндө койчу болуп иштеп баштаптыр. Ошо күндөн ушу күнгө чейин чабан болуп иштейт. Ал мал менен киндиктеш болгондонбу же башка адистикти каалабайбы ким билсин мени зоотехниктин же ветврачтын окуусун окуйсуң дейт. Мен макулмун, бирок ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңип кетпедиби… Мен атамдын айтуусу боюнча санитарлык машинага шофер болуп иштеп калдым. «Ана-мына дегенче, ачып көздү жумганча», – деп Манас эпосунда айткандай мен бутум жерде, көкүрөгүм көктө болуп боз уландын «делбетап» оорусу менен ооруп жүргөндө тез эле жыл которулуп май айы келип калды. Эртерээк аскердик парсыман кутулайын деп атама айтпай өз каалом менен аскерге кеттим. Ал жерде шоферлук милдетти аткардым. Андан келгенден кийин кайра айылдагы ооруканага шофер болуп орноштум. Сыртта жүрүп, эл менен болуп аскердин тартибин көрүп келгенден кийин мен өзүмдү жигит сезип «мастык, жаштык, макоолук» башымдан алыстагансыды. Ишке да жоопкерчилик менен мамле кылам. Айымкан эже айылдык он беш койкалык ооруканада жалгыз врач. Эртең менен ооруканада жаткандарды карап, көрсөтмө берип, анан амбулаторияга отуруп оорулуларды кабыл алат. Аны бүткөндөн кийин чакырган ооруларга барат. Үйдөгү тура албаган, температура болгон оорулударды машинага отуруп алып кыдырып карайт. Ичарада чарбалык ишке чабагандап жөнөйбүз. Айыл жеринде эжени түнкүсүн да эл жөн жаткызпайт. Бири ооруп чакырып келсе, бири төрөп чакырып келет. Айтор Айымкан эже да тынчыбайт, мени да тынчытпайт. Күндүз го күндүз. Иш учуру. Кечте жаштар менен чогулганда ичкилик да ичпейм, анткени күтүлбөгөн чакырыктар болуп калышы мүмкүн… Бир сапар тогузунчу майда жолдошумдун туулган күнү болуп калды. Классташтарды бүт чакырыптыр. Айылдаш эмес ар тараптагылардын баары чогулуптур. Ойноп күлдүк. Ашык ичип көзүм тунарып үргүлөп отурганда Айымкан эже шашып кирип келип: «Асыке, бир киши бычак жеп катуу жарадар болуп келиптир. Райондук ооруканага тез жеткириш керек», – деди. – Аскербек машина эмес бутуна туралбай отурат, – деди жолдошум кычап. – Оо, кокуй Асыке, ушинтмек белең. Оорулу өлүп калса убал, сообу мойнубузга жүктөлөт го… Кантчимүн эми, – деп чыгып кетти. Айымкан эже машина издеп таппаптыр. Санитарлык машинага отургузайын десе майрам күнү шофер да жок. Ат арабаны коштуруп, оорулуну чөп төшөгөн арабага жаткырып алып районго алып жөнөптүр. Чоң жолго чыкканда жолдо келаткан машинаны кармап алып ооруканага жеткиргенде операциялык столго жетпей оорулу жан тазилим болуптур. Мына ушундан кийин мен ичкиликтен кагылдым. Менин ичкеним жалаң гана өзүмө эмес, көп элге зыяны тийерин түшүндүм. Чогулган жерде чочоюп отурам, ичпейм. Жоро жолдош да түшүнүп кысташпайт. Бир сапар түн ортосунда санитарка чакырып келди. Барсам Айымкан эже шаша сүйлөдү: – Тез жүргүз машинаңды, Асыке, аркы айылда бир аял кечетен бери толготуп төрөй албай жатыптыр. Айтышпаптыр. Чыкырган кишинин айтуусуна караганда өтө кыйналып эсинен танып атат дейт. Уккандырсың төрөгөн аял эсинен танса аны кыргыздар «карабасты» дешет. Айтуусуна караганда ахвалы оор көрүнөт… Учуп жөнөдүк. Барсак эл чогулуп, аялдар ичте, эркектер сыртта топурап турушуптур. Бираздан кийин: – Асыке, тарт машинаңды бери! Алып чык носилканы! – деп буйрук берди. Мен насилканы көтөрүп киргенде төрөгөн аял алка-шалка тердеп кыңылдап араң эле үнү чыгат. Носылкага жаткырып алып жөнөдүк. Айымкан эже жанында. Мен өңгүл-дөңгүдөн этият айдап түз жолдон машинаны учуруп баратам. Бир окумда: «Токтот, машинаны!» деген буйрук катуу чыкты. Мен машинаны токтотор замат «кел бери!», – деди. Барсам аял төрөп баштаптыр. Экөөлөп төрөтүп алдык. Эркек экен. Аялдын астына салган шейшеп, эженин белкурчоосунан төмөн кан. Ал канга чөмүлгөнүнө карабай аялдын аман төрөгөнүнө кубанып жүзү жарык. Биз аялды ооруканага жеткирип керебетке жаткырганда артыбыздан туугандары башка машинага түшүп жетип келишти. Кубанганды айтпа, аялдын күйөөсү дүкөнчүнү түнкүсү барып ойготуп, дүкөнүн ачтырып бир яшик шампан алып келишти. Шампан жалпыбызга куюлду. Айымкан эже наристеге, энесине ден соолук, узак өмүр, жакшылык тилеп: – Туугандар, бул аялдын аман эсен төрөп алышына себепкер алдакы шофер жигит. Асыкем убагында мени жеткирбесе, жолдон токтотуп жардамдашпаса иш чатак болмок. Мен Асыкемдин ак эмгегине ыраачылыгым билгизем, – деди. Таң куланөөк тартып жакшылыктын жышааны кошул-ташыл болуп күн да жаркырап нурун чачып, тоо артынан чыгып келаткан экен. Мен бир аялды ажалдан алып калбай, дагы бир адамды жарык дүнөйгө келгенине көмөктөш болгонума кубанып турдум, бирок ананкыны ойлоп шампанды албай тарткынчыктаганда: – Колдогу насипти алып жибер, Асыке. Биз бүгүн ичүүгө татыктуубуз. Бир бокал шампан экөөбүздү бузбайт. Алып жибер, алтыным, – деди. Эл да жаалап жиберди. Таңдын атышы менен таттуу шампанды ырхаттанып жуттум. Бүгүнкү кубаныч менин келечек жашоомо чыйыр жол салганын байкабай дагы бир чыны шампан ичтим… Айымкан эженин адамкерчилиги, боорукерлиги, өзү ооруп турса да эл үчүн эмгектенгени таасирин тийгизбей койгон жок. Баарыдан да өткөндө мен мас болуп кирпигим көтөрө албай отурганда, «алкоголик, пьянкеч, ары жок акмак» деп тилдештин ордуна сен деп үн катпаганы мени катуу уяткарды. Мен алымды билбей ичип алып бир адамдын өмүрү өчкөнүнө себепкер болгонум жети өмүрүмдү жерге киргизип ичкиликтен баш тартууга аргасыз кылды. Мен институтка барбай ошол бойдон шофер болуп иштеп калдым. Эженин кичүү кызы, Назгүл беш жашта эле. Апасы аны Нази деп эркелетчү. Иштен кийин чакырык болсо үйдө карар кишиси жок кызын алып алчу. Ал оорулуну көрүп чыкканча Нази ойноп жанымда отурар эле. Айрым учурда, машина оорукананын жанында турганда «Аскербек байке, кататься эткизчи» деп келип калчу. Мен аны машинага отургузуп бир аз ойнотуп келчүмүн. Эрки менен болуп эркелеткенге мени ал жакшы көрчү. Жанымдан чыкчуу эмес. Айымкан эже менен биртоп жыл бирге иштешип, кийин шаарга кеттим. Мурун автобуз айдап, кийин таксиге өттүм. Шаардан үй сатып алып иштеп жүрдүм. Табылга жакшы, атам москвич машина сатып берди. Анан кырсык болуп капысынан капталдан чуркап чыккан тентек баладан качам деп жолдун жээгинде келаткан аялды уруп кеттим. Жамбашы сынып, өзү аман калды. Мени сот үч жылга кезип жиберди. Мен түрмөдө отуруп чыкканча Айымкан эже а дүйнө өтүп кетиптир. Анын аманаты менин мойнумда калды. Ошол учурда Айымкан эженин кызы Нази турмушка чыгып нике тою кафеде өткөрүлмөк болуптур. Мен эженин аманатын көтөрүп ошол тойго барып, улуу баласын таап: – Арадан көп жыл өтсө да сен мени унута элек чыгарсың, – дедим өзүмдү тааныштырып, – мен апаңдын кол астында шофер болуп иштегем. «Чакырылбаган конок душмандан жаман» деген кеп бар. Ошентсе да апаңдын аманатын тапшырайын деп бүгүн Назинин тоюна келдим. – Тааныйм байке, кантип сизди тааныбай коёюн. Машинаңызга нечен түшүп ойнободумбу. Сиз үчүн орун табылат. Айтыңызчы, ал эмне аманат? – Аны качан мага тост бергенде айтып, ошондо ошол аманатты Назинин колуна тапшырам. Ал кайтып сураган жок. Суроого оозу батпады. Той башталып бир орун табылып мени эл арасына отургузду. Музыка ойноп, ырлар төгүлүп, тостор айтылып жатты. Кечээки мойнума асылып эркелеген кыз эрге чыгып күйөөсүнүн жанында отурат. Түйтөйгөн кыз баралына жетип ачылган гүлдөй бажырайган сулуу кыз болуптур. Апасына окшоштугун айтпа… Аны көрүп айылдагы өткөн күндөр эсиме түшүп өрттөнүп отурганда микрофон аркылуу тамаданын бакылдаган сөзү чыкты: – Азыр, учурунда Назинин апасы Айымкан апа менен бирге иштешкен, Аскербек байкеге сөз берилет! Бул тосту канчалык күтүп отурсам да «Назинин апасы менен бирге иштешкен» деген сөздү укканда жүрөгүм сыздап чыкты. Эжем башкы врач болуп туруп бир жолу да атымдан толук айтчу эмес. Ар дайым өз уулундай «Асыке», – деп эркелетчү. Атын укканда мээримдүү, жарокөр мүнөзү көзүмө элестей түштү. Мен микрофонго баратканда Нази урматтап тийген жары экөө орундарынан туруп турушту. Өмүрүмдө мынчалык толкунданган эмесмин. Тамада сунган микрофонду калтаарый алып: – Урматтуу куда, кудагыйлар, урматтуу туугандар, урматтуу коноктор, урматтуу кыз, күйөө каало тост айтардын алдында бир тарыхый окуяга кичине көңүлүздөрдү бурууга уруксат этиңиздер. Мен шаарда таксиз болуп иштеп жүрүп айылга келип калсам Айымкан эже жолугуп «Асыке эрим баш кошкондо ушул алтын саатты белекке берди эле. Жүрбөй калганда мастерге оңдотсом кайра токтоп калды. Сен шаардагы жакшы мастерге оңдотуп, дагы бир атаңкына келгенде алакел» деп мобул алтын саатты берди эле, – деп саатты жогору көтөрдүм. Ичкиликке гүүлдөп калган эл тынчый түштү. Мен сөзүмдү уладым, – саатты оңдотуп биртоп убакыттан кийин келсем эже отпускада экен. Кийин бир келсем ооруканага жатып калыптыр. Аманатты бирөө аркылуу бергенден ишенбей саатты гаражка катып коюп иштеп жүрүп, кокустук болуп киши койгузуп алып түрмөгө кезилип кеттим. Мөөнөтүн бүтүп келсем эжем каза болуптур. Саат ордунда экен. Алтын саатты өзүнө бере албасам да кызына берейин деп тойдун болоорун угуп атайы келдим. Алтыным Нази, кичинеңде көтөрүп нечен ойноттум эле, анда бала элең, эми апаңдын ордун басып үй бүлөнүн очогун куруп жатасың. Куттуктайм. Бактылуу болгула. Кармаган колуңар ажырашпасын. Учурунда апаңа бере албаган алтын саатын сага берип коюга уруксат эт, – деп саатты колуна тагып бетинен өптүм. Нази мойнуман кучактап, айкалышкан колун жазбай токтоп калды. Анын көзүнөн аккан жылуу жашы мойнумдан ылдый агып койнума кирди. Эл туруп дүркүрөтө кол чаап жатышты… ^ КАРТ БОЙДОКТагдыр адамды кандай гана калчабайт. Бирде айкүр тургузуп, бирде чик түшүрөт эмеспи. Тагдырдын тартибине көнбөскө айлаң да жок, баш ийбеске чамаң да жетпейт. Мен медициналык институтту бүтүп «шашылыш хирургияда» хирург болуп иштеп калдым. «Отурган кыз ордун табат» болуп такай ошол жерде иштеп келем. Кудайга шүкүр, иш жаман эмес. Он беш жылдын ичинде күндөп-түндөп операция жазап көз көнүгүп, кол жатыгып калган. Ар күнү бир тажырбалуу врач, үч — төрт жаш адистер иштешет. Дем алышта, өзгөчө майрам күндөрү иш көп. Оору да, кырсык да көп кездешет. Ага жараша дежур врачтардын саны да көбөйөт. Бейшемби күн болчу. Мен кабинеттеги диванда эс алып жаткам. Түнкү саат он эки ченде оорулуну кабыл алып аткан жаш хирург чуркап келип: – Агай, медициналык тез жардам «аппендицит» менен ооруган бир оорулуну алып келди. Сизди тааныйт экен. Аты Муктар. Сизди келсин деп сурап атат, – деди шашкалактап. Айлыбыз ар башка болсо да Муктар менен мектепте чогуу окуганбыз. Ал бала чагында шок, тамашакөй болчу. Кыздардын артына отуруп калса чачтарын байлаштырып чырылдатып, балдарды күлдүрүп жатчу. «Тентек бала тез токтолот» деп кийин зыңкыйган токтоо жигит болду. ВУЗга да бир жылда кирдик. Мен мединститутка, ал пединститутка. Ал институтту бир жыл мурун бүтүп, аспирантурага кирип философиядан кандидаттыгын жактап, доцент болуп өзү бүтүргөн институтта иштейт. Балдарга сабак берет. Кыркка чамалап калса да ушу убакытка чейин үйлөнө элек. Жолдоштор менен чогуу болуп калганда биз аны «карт бойдок» деп тамашалайбыз. Ал ага көнүп калган. Кабагым-кашым дебейт. Мен халатымды кийинип барганда Муктар кабыл алуу бөлмөдө кушеткада жатыптыр. Бозогону аттай берип: – Ассолому алейкум, карт бойдок. Кайдан? – деп тамашаладым. Муктар «жатабер» дегенге болбой ордунан туруп учурашты. Ичи ооруп, эти ысып, температурасы көтөрүлүп, алдан кетип калыптыр. Тамаша сөз эмес, сиркеси суу көтөрбөй турган учур экен. Эмне болгонун сураштырганда: – Жайлоого эс алайын деп баргам, – деди Муктар, – ал жерде кымыс ичип, эт жеп, ууга чыгып жакшы эле жүргөм. Кечээ жүрөгүм айланып, ичим өтүп ооруй баштады. Мен саамал кымыз ичкенден көрүп көп анча маани берген жокмун. Эртеси ооруганы тарабады. Чочулап тамак да, кымыз да ичпедим. Кечте ичим катуу ооруп чыдатпай койгондуктан талаага түшүүгө аргасыз болдум. Жылкычы тууганга айтсам жакшы атын токуп мингизип, бир кишини кошуп берип талаага жөнөттү. Мен шаарга келип «шашылыш хирургияга» телефон чалсам сени операцияда деди. Көктөн издеген дарыгерим жерден табылып медициналык тез жардам чакырып ушинтип келип калдым. Досумду жаткырып көрдүм. Ичи катуу ооругандан ичтин булчуң эттери чыңалып, таштай болуп кол тийгизбейт. Өтүшүп кеткен аппендицит экен. Шаша жуунуп киргенде жардамчы хирург Муктарды энеден туума кылып жылаңачтап, столго жаткырып, операцияга даярдап жатыптыр. Мен Муктардын аяк жагында туруп колумду спирт менен тазалап, сестра берген стерилдүү резина мээлейди кийдим. Көзүмдүн кареги Муктардын чатындагы операция болгон жерине илине түшкөндө анын азаптуу жашоосу көз алдыма тартылып жүрөгүм зырр дей түштү. Түшүндүм. Үн катпадым. Операция жазадык. Аппендицити ириңдеп жарылып кетиптир. Аппендицин кесип таштап, ириң болгон жерин жууп тазалап, антибиотикти ошол жерге арбын төгүп ириң чыкканга резина түтүк коюп тигип таштадык. Операция көпкө созулду. Мен кескен жердин терисин тигип бүтүп: – Муке, бактың бар экен, дагы жарым күн кечиксең сенден ажырап калмак экенбиз. Эми айыгасың, бирок анча-мынча ооруганга чыдаш керек, – деп чыгып кеттим. Палатага которуп жанынан чыкпай дарыладым. «Жетим улакка кайыр шыбак» деп аракет кылган акыбетибиз кайтты. Жакшы болуп көңүлү ачылып калды. Кечки дежурда кабинетке чакырып, өзүм жазап келген тамакты астына койдум. Тооктун этинен жеп, сорпосунан ичип бетине кызыл жүгүрдү. Сөздөн сөз чыгып, балачакты, студенттик турмушту эстеп: – Муке, сен менден сыр жашырчуу эмес элең, бир суроо берсем тарынбай, тайсалдабай жооп бересиңби? – дедим. Ал кандай суроо береримди сезди окшойт алгыр бүркүттөй тирмие тиктеп калды. – Ал эмне суроо? – Жөнөкөй эле жолдоштук суроо. Макул десең, тарынбасаң айтам. – Айтабер, доктурдан жашыра турган эч нерсе деле калбады окшойт… – Аның чын, Муке, мен баарын көрдүм. Аял албаганыңдын сырына да түшүнгөнсүп турам. Илгерки чала чарпып уккан ушак чын окшойт. Айып көрбөсөң ошол ушактын чыны, калпын айтып берсең. Доктурдун оозу дайыма кулпулануу, айткан секрет ошол жерде калат, – деп калдым. Муктардын кызарган өңү кубарып чыкты. Мага тик карай албай, жерди, дубалдагы анатомиялык сүрөттөрдү тиктеп көпкө унчукпады. Анан терең улутунуп алды да: – Мага окшогон акмакка сооп жок, – деп кейип баштады сөздү, – айтса айтып берейин. Сот бирөгө күнөө коюп түрмөгө кессе берген жылын отуруп чыгат, ал эми менин күнөөм кечирилгиз күнөө. Өмүр бою, өлгөнчө эстен чыкпаган күнөө. Менин күнөөм жаштыктын-мастыктын күнөөсү. Алабарман алды-артымды карабай жашагандын күнөөсү. «Шибегени капка каталбайсың» дегендей жылаңачтаганда жалаалу жарамды көрүп калганыңды сезип турам, Ырыспек дос, – деди. Дагы жүрөктү эскен тынчтык өкүм сүрдү. Табалагандай болбоюн деп мен да досумдун көзүнө тик карай албадым. – Бул окуя студент кезекте болгон, – деп Муктар сөзүн улады, – анын чет жакасын сен деле билесиң. Силер менен бирге окуган Канымкүл деген сулууча келген кыз бар эле, аны курсташтары Катя дешчү. Мен ошол кыз менен таанышып калдым. Ата-энеси эрте каза болуп, каралашар туугандары жок балдар үйүндө чоңоюптур. Согуш учуру. Каатчылык. Кокусунан мага үйдөн акча келип киного барбасак, айына бир гана жолу стипендия алганда гана барабыз. Жашообуз оор болсо да сүйүүбүз жеңил болду. Төртүнчү курска барганда мен аны алам деп, ал мага тийем деп макулдаштык. Эрди катындай болуп эркин жашап жүргөндө силер менен чогуу окуган Назира деген кызга ашык болуп калдым. Бир кыздын этегин кармап жүрсөң ошол кыз мыкты, сулуу деп ойлойт экенсиң, ал эми башка кыздын торуна чалынганда мурунку менен кийинкини пендечилик кылып салыштырат экенсиң. Мен да ошол обужок ооруга кабылдым. Катяны Назира менен салыштырганда Катя шооно эшпей калды. Катя балдар үйүндө тарбиялагандыктанбы же кудай берген өзүнүн мүнөзүбү ким билсин бетке айтма, орой сүйлөгөн адаты бар эле. Ал эми Назира сулулугу жагынан да, мүнөзүнөн да, кылыгынан да Катядан алдаканча артык эле. Акыркы курста Назирага үйлөнмөк болдум. Катя менен Назира экөө жолдош экенин билбей, бирин бирине көрсөтпөй экөө менен кездешип жүрдүм. Экөөнүн тең боюна бүтүп калды. Катяныкы мурунурак, Назираныкы кийинирек. Экөө сырдашып, келечек күйөөлөрүн айтышканда экөөнүн тең күйөөсү мен болуп чыгыптырмын. Катя менен Назира урушуп, кекетип-мокотуп сотко беребиз дешти. Эмне кыларымды билбей айлам кетти. Качып жүрөм. Студенттик жатаканадан чыгып, бир кишинин времянкасында жашап калдым. Бир күнү Назира жолугуп менин квартирама күндүз сүйлөшкөнү келмек болду. Мен макул болуп колдо болгон тыйынга нан, кант алып даярдап койдум. Түшкө жакын Назира келди. Чай кайнатып чай ичип отурганда Катя чакыртпай келип калды. Ал мурункудай ызырынбай, урушпай деле жайдары. «Эми кимбизге үйлөнөсүң?» деп Катя суроону кабаргасынан койду. Чайнаган наным тамагымдан өтпөй кыңк-мыңк этип эч нерсе айта албадым. Чайдан кийин экөөнөн оолактап керебетте отурганда Назира келип кучактап «Коркпо, экөөбүз тең сага күйөөгө чыкпайбыз. Бизди алдабаган, чындап сүйгөн жигитибиз бар» деди. Ишенер ишенбесим билбей делдейип отурганда экөө темир керебетке басып колумду керип байлап таштады. Жүрөгүм жамандыкты сезип: – Чечкиле колумду, кыйкырам-деп тыбырчыладым эле Катя сүлгүнү оозума тыгып таштады. Бир оокумда Назира маска апкелип оозумду, мурдумду жаап бир ачуу нерсени маскага тамчылатканын билем, калганын билбей калыптырмын. Көзүмдү ачсам керебетте кийимчен жатам. Колум бош. Чатым эле какшатып ооруйт. Сыйпалап кармаласам бычып ташташыптыр. Тамак ичкен эски үстөлдүн үстүндө кагаз жатат. Алып окусам: «сен биздин турмушубузду буздуң, бактыбыздан ажыраттың. Биз ага жооп кайтарууга аргасыз болдук. Кокус милицияга арызданып барсаң анда сени сөзсүз өлтүрөбүз. Ал колубуздан келет. Биз камалып кетсек да биздин артыбызда дос, туугандар бар. Бизге эми баары бир. Эркектик кылбай иттик кылганыңды мойнуңа алып, тынч отур. Биз эчкимге айтпайбыз» деп жазышыптыр. Отуруп алып ыйладым. Асынып өлгүм келди, бирок өлөлбадым. Окууну бүтүп аспирнтурага калдым. Кадидаттыкты жактадым. Келечек болбогон соң жашоо мен үчүн супсак, кызыксыз. Жашаш үчүн айласыз тамак ичип жеш керек экен. Малга окшоп башыма тамактан башка ой келбейт. Келин, кыздар тийшсе, тамашаласа эркектик кылып эдиреңдемиш этем. Жалтак болуп турмуштан тажап эмне кыларымды билбей, иштегим келбей, ичкиликке жеңдирип жүдөп жүргөндө бир аял келип, аты жөнүмдү сурап алып: – Сиз Катяны билесизби? – деп провакциялык суроо берип калды. – Кайсы Катяны? – Кайсы Катяны! Кайсы Катяны! дейсиз. Студенттик турмушта боозутуп таштап кеткен Катяны эмне унутуп калдыңызбы. Ошол Катя сизди чакырып жатат. Ал азыр ооруканада. Ахвалы оор. Мен анын дарылаган доктурумун. Мен түшүндүм, бирок Катя эмнеге чакырганын түшүнбөдүм. – Болуптур, – дедим тааныбаган аялдан кутулууга аракет кылып, – эртең барам. – Кечиресиз, – деди врач. – Эртең кеч болуп калат. Эртең аны таппай калышыңыз мүмкүн. Ал мени сизди колунан жетелеп кел деген. Жүрүңүз! Кежирленсеңиз милиция чакырып айдатып барам. Албуут, өжөр аял экен. Айласыз ээрчип жөнөдүм. Клиникага барсам Катя кандын «лейкоз» оорусу менен ооруп жууган чүпөрөктөй купкуу болуп жаткан экен. Алы жок. Мени көрүп көзүнөн жаш акты. Жанакы мени зордоп айдап келген врач башына кош жаздык коюп, бийиктете отургузуп чыгып кетти. – Ат баспайм деген жерин үч басат дейт, мен сени көрөйүн деген көзүм жок эле, бирок оору аргасыз кылды. Сенден боюма бүткөнүн жакшы билесиң. Бала чоңоюп аборт жазоого болбой калганын да билесиң. Бирок жолдош кыздын айлына качып барып төрөгөнүмдү билбейсиң. Мен эркек төрөгөм. Баркы жок уул болду деп атын «Барыктабас» койгом. Фамилиясы өзүмдүн фамилиямда. Ошол уул азыр он экиде. Сага окшош. Акыл эстүү болуп чоңойду. Окуусу жакшы. Мени көрүп турасың, бүгүн же эртең тиги дүйнөгө жол тартам. Менин көзүм жумулса ага жардам берер киши жок. Көзүм тирүүсүндө сени уулуң менен тааныштырайын, кийин менин көзүм өткөндө өз колуңа алып тарбиялап алсын деп чакыртып отурам. Ал эми Назиранын турмушу да мактанарлык эмес. Учурунда аборт жазаткан. Казак жигитке күйөөгө чыккан. Азыр Алматыда жашайт, бирок төрөбөй калып, төрөт үйүнөн бала алып багып алды деп уктум, – деди Катя көзүнөн жашы жамгырдай агып. Анын авалын көргөндө, уулумдун атын укканда баарлык кордук-зордук эсимден чыгып мен да жашып отурдум. Палатадагылар биздин ыкы-чыкыбызга түшүнбөй башка жаман ойду ойлошкону сезилип турат. – Сен сыртка чыгып күтүп тур, бираздан кийин Барыктабас келет ошондо чогуу сүйлөшөлүк, – деди Катя. Мен чыгып кеттим. Кокусунан козголгон окуянын баары түшүмдөгүдөй сезилет. Деги уктаган жокмунбу деп өзүмдү өзүм чымчып да көрдүм. Уктабапмын. Дүкөнгө барып тамак аш алып ооруканын астындагы скамейкада отурсам бир жаш бала келип палатага кирип кетти. Көптөн кийин ошол бала чыгып «апам сизди чакырып атат» деди. Көтөрүнүп кирип бардым. Уулу экөөбүз Катянын бетмаңдайына отурганда: – Балам, алтыным, Барыктабасым, атаң ушул киши. Сен ушул кишинин канынан жаралгансың. Менин көзүм өткөндө сен атаңдын колуна барасың. «Атам болсо ушуга чейин кайда жүргөн» деп өгөйлөбөй, тарынбай, тарынтпай атаңдын айтканы менен болуп бактылуу жаша, каралдым. Менин көзүм өтсө атаңдан башка каралашар кишиң жок, уулум. Турмушка туура түшүн. Мен жанымда отурган уулумду кучактап бетинен өбө албадым, көзүмдүн жашы көл болуп бир да сөз айталбадым. Барыктабас экөөбүз сыртка чыктык. Мен баланы ээрчип алардын үйүнө бардым. Бир бөлмөлү үйү бар экен. Апасы инвалидтикке өтүп өтө начар жашаганы көрүнүп турат. Ошол эле күнү Барыктабасты дүкөнгө ээрчитип барып бир сыйра жайкы кийим алып бердим. Иштен кийин келип Барыктабас экөөбүз Катяга барып, анан үйгө келип чогуу тамактанабыз. Көпчүлүк учурда уулумкуна түнөп калам. Дем алыш күндөрү ээрчитип барып эки бөлмөлүү үйүмдү көрсөттүм. Үч жуманын ичинде бала мага жакын болуп калды. Бир айга жетпей Катя каза болду. Аны баарлык шарты менен жерге тапшырдык. Барыктабастын окуусу аяктаганча экөөбүз анын үйүндө чогуу турдук. Анан биздин эки үйдү үч бөлмөлүү үйгө алмаштырып чогуу жашап калдык. Балам колума келгени мен өзүм үчүн эмес, балам үчүн жашашымды түшүнүп жаңы күч менен, келечек үмүт менен ишке кириштим. Баштап, таштап койгон докторлук диссертациянын үстүндө күнү-түнү эмгектенип аны бүттүм. Буюрса жакында жактайм. Жанакы мага келип жүргөн жигит менин уулум. Ал азыр айыл чарба институтнда окуйт. Бир сапар эзилип отуруп: ^ Кабаттап сүйгөн махабат, Кайгыга салды башымды. Картаң чалга тең кылды, Гүлдөгөн кырчын жашымды. – деп бир түрмөк ыр жазыптырмын. Качан, кара теке сүзгөн кайсы кайгылуу күндө жазганымды билбейм. Аны уулум таап алып: – Ата, бул кайгылуу ырды сен жаздың беле? – деп сурап калды. – Балам, бул ыр менин муң зарым. Арманым, – дедим. Кетирген каталыкты уулума айталбай жүрдүм эле, отургузуп алып болгон окуяны ийне жибине чейин жашырбай айтып берип, сенден суранарым мен кетирген каталыкты сен кетирбе, каралдым. Шашпай, тандап бирди сүй да түбөлүк ошо жарың менен жаша, – деп жаман акылымды айттым. Бала чакты, студенттик мезгилди эстеп шаңдуу башталган сөз көңүлдү кирдетип, ойго чөмүлтүп аяктады…ӨКҮМ!Күн түшкө жакын болуп калган. Врач оорулуларды кабыл алып поликлиникада отурганда ага тааныш киши кирди. Бирөө арпасын кам оруп койгонсуп нааразы болгон түрү бар. Ал отурбай атып адатынча омуроолой баштады. – Кирейин десем сырттагы кишилер киргизбейт. Суранып, тиленип жатып бир минутка араң кирдим, – деди Жумабек, – үстүңө киши кере албаган сен тим эле пайгамбар болуп калган турбайсыңбы… – Ананчы, – деп күлдү Касен, – пайгамбар болуп кишилердин тозоко же бейишке чыгарын билбесем да келгендердин эмне менен ооруганын билем. Бул жагынан пайгамбарлыгым бар. Жумабек кыркка такап калган киши, мектепте мугалим болуп иштейт. Тарыхтан сабак берет. Кийин директор болуп жогорку тепкичке көтөрүлгөн. Илгертеден тааныш. Теңтуштук, жолдоштук жагы бар. Айылдын шарты боюнча жамандык, жакшылыкта чогуу болуп калышат. Өзүн өзгөлөрдөн өйдө сезген кырс мүнөздүү адам. Ал мүнөзү директор болгондон бери өөрчүп кеткендигин бирге иштешкендер айтып жүрүшөт. Өткөн жумада көчөдөн жолугуп калып оорусун айтканда «поликлиникага кел, көрөйүн» деген. Келер замат эшик ачык болбогонго, эртеден бери дөөмөттө сарыгып турган оорулулар чуулдап киргизбегенге кекетип-мокотуп отурганы да ошондон. «Сырын билген байталдын сырт жагынан чыкпагын» деп сөздү алыстатып баштады: – Эмне иш менен келдиң эле, Жуке? – Поликлиникага жөн иш менен келмек беле. Ооруп келет. Сага көрүнөйүн деп келдим. Кел деп айтканыңды унутуп калдыңбы? – Билем аны, унута элекмин. Карточкаң барбы? – Кайдагы карточка… Бу поликлиникага биринчи келишим. Мен өмүрү ооруп көргөн эмесмин… – Токто, токто, Жуке, грипп менен да ооруган жок белең? Ооруганга справка алган жок белең? – Ооругам. Оорусам да силерге келбей үйдөн эле дарыланып айыгып алчумун. – Деги эмнең ооруйт? – Аш казаным ооруйт. Тамак ичсем да, ичпесем да сыздап ооруйт. Апетит жок. Кийинки учурда жатарда ичкен тамагым сиңбей калчу болду. Касен Жумабек келгенде эле байкаган. Мурун бышкан боорсоктой тысырыйган толук болчу, азыр жаак эттери шылынып арыктай түшүптүр. Кыртышы эскирген арабадай кыйчылдаган жолдошун тыңшап, жаткырып көрүп: – Жуке, өнөкөт гастрит менен ооруп калыпсың, аны такташ үчүн анализге канды, заараны, карындын ширесин тапшырышың керек, – деп лобараторияга жолдомо жазып берди. Анализден каны азайып, заарасы түгөнүп калатургансып кыйылып атып араң макул болду. Жумабек экинчи ирет врачка келди. Касен анализдерди шашпай карап чыгып: – Жуке, анализдериң жакшы, бирок аш казандын, каныңдын анализинде саал өзгөрүш бар. Азырынча ушул дарыны дарыканадан алып ичип тур, эмки жумада кардыңды рентгентке көрсөтүп кел, – деп дарыга рецепт жазып берип, рентгенге жолдомону колуна карматты. Жумабек врач жазып берген суюк дарыны, таблетканы ичкенден кийин ооруган жери саал азайганы менен жакшы болалбады. Элдин айтуусу боюнча табыпка барып дарыланып жүрдү. Рентгенге барган жок. Барууну ойлоп да койгон жок. Оорулунун тагдырына тынчы кеткен врач эки жума өткөндөн кийин сестраны атайы үйүнө жиберип чакыртты. Келген жок. Бир жума өткөрүп дагы чакыртты. Мында да келбеди. Бир күнү көчөдөн кездешип калды. Кызуу экен. – Ээ, Жуке, эмне чакыртса келбей качып жүрөсүң. Рентгенден сөзсүз өтүшүң керек. Кел, өзүм ээрчитип барып рентгенологко дайындап коёюн. Дөөмөт күтпөйсүң… Касендин «эмне качып жүрөсүң?» – деген тамаша сөзү Жумабекке жакпай калды. Ал врачты жаман көзү менен тиктеп: – Сенин дарыңды да, рентгениңди да урдум, – деди опурула сүйлөп, – мен врачы жок эле айыгам. – Кантип? – Табыпка барып дарыланып жүрөм, – деди мактанч менен басмырлай сүйлөп, – ал ичеги кардың таптаза. Врачтар бок билбейт. Калжыраптыр. Тамакты ылгабай иче бер. Ичиң катуу ооруса элүү грамм таза спирт же жүз грамм арак ич деген. Ошонун чөптөн кайнатып жазаган дарысын ичкенден бери түзүк. Арасында ушинтип арак да ичем. Сага экинчи барбайм. Билип кой… – Эй, Жуке, антпе. «Ат баспайм деген үч басат» дейт. Келип калышың мүмкүн. Сага айтар кеңешим, сен ал табыпка барба. Алар эчнерсени билишбейт. Убакытты чоё берсең ооруңду күчөтүп алсың. Кечиктирбей тезинен рентгенге көрүнүп келгин. Тил ал, Жуке! Ушул учурда дагы бир тааныш кошулуп сөздүн нугу башкага бурулуп кетти. Кетерде Касендин айткан сөзүн Жумабек укмак түгүл ага көңүл да бөлбөй басып кетти. Арадан үч ай өттү. Ооруган жери басылбай, күч кубаты төмөндөп баратканын сезди. Каяша айткан доктуруна кайра баруудан намыстанды. Касен чыдабады. Сестра аркылуу чакыртып рентгенологко өзү апарып тапшырды. Рентгенден өтүп кабинетке келгенде врачтын жазганын окуп чыгып: – Жуке, ооруңду такташ үчүн дагы бир текшерүүдөн өтүшүң керек болуп калды, – деди. – Ал эмне текшерүү. – Гастроскопия. 1 Билесиңби Жуке, бул изилдөөнү райондук оорукананын шартында жазоого мүмкүн эмес. Бизде андай аппарат жок. Болсо да ага иштей турган адис да жок. Сен Бишкекке барып кардыңды көрсөтүп текшерилип кел. Бул сөзсүз керек. – Ушу сен ооруну дарылаганды билбейт окшойсуң го, – деди Жумабек сурданып, – келгенде эле анализ, рентгенге жибересиң. Же мени убара кылайын, кыйындыгыңды, врачтыгыңды көрсөтөйүн дейсиңби?! Касен терепевт болуп иштегенине он беш жыл болгон. Тажырыйбасы да кудайга шүгүр. Ушул арада республиканын жана Россиянын борборунда үч ирет билимин өркүндөтүп келген. Өзүнүн адистиги боюнча газет, журнал алып такай окуйт. Учурдагы медицинанын талабына толук жооп берет, бирок ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңет болуп райондук масштабда керектүү аппараттар жок. Он беш жыл оорулуларды дарылап жүрүп көптөгөн алкыштарды алды, көптөгөн өлүмдөрдү көрдү, көптөгөн кыйынчылыктарды башынан өткөрдү. Жаман, жакшы нааразы сөздөрдү уккан, бирок бир адамдан мынчалык шылдың, басмырлаган сөздү уккан эмес. Аны билимдүү, илимдүү педегог жолдошунан угуп отурат. – Кечиресиң, Жуке, – деди Касен аста сүйлөп, – өткөргөн анализдин баарлыгы өзүңдүн кызыкчылыгың үчүн жазалып атат. Тил алып барып кел. Барбай убакытты уттурсаң кеч болуп калат. Кеңеш бериш менин милдетим, аткарыш сенин милдетиң. Өзүң бил, Жуке. – Деги менин оорум эмне? Диагнозун айтчы? – Диагнозуң баягы эле гастрит. Карындын өнөкөт оорусу. Бирок рентгендин көрсөтүүсү боюнча бир жерде жара бар. Ошону такташ үчүн сен борбордогу институттка барып көрүнүп келишиң керек. – Кайсы институтка. Ал жерде институт деген, клиника деген толтура. – Онко институтка. – Эмне меники ракбы? – Жок, Жуке, сеники рак оорусу эмес, айттымго кардыңда жара бар. Ошону тактап кандай жол менен дарылашты билишибиз керек. – Барбайм, – деди Жумабек ордунан жулкунуп туруп, – барсаң өзүң бар, – деп эшикти тарс жаап чыгып кетти. Касен отуруп калды. Медицинада оорулу адамдын нервин сакташ үчүн, көңүлүн бузбаш үчүн, келечек үмүтүн үзбөс үчүн айрым учурда калп айтууга туура келет. Өзгөчө ажал алкымдан алган ооруну. Бул гумандуу калп. Мындай гумандуу калпка Азирети Мухаммед пайгамбар да уруксат берген. Анткени өлөтурган оорулуү медиктердин сөзүнө ынанса калган кыска өмүрүндө даалдап жүрүп жарык дүйнө менен коштошот. Калп кеңештин ушундай жакшы жактары бар. Бирок айрым адамдар ишенбей сарсанаа болуп, кайышып, кыйналып жүрүп көз жумат. Адамды эриткен да тил, куураткан да тил эмеспи. Муну элдин баары билет. Медицинада бул өтө маанилүү маселе. «Ойлонбой айтсаң, онтоткон ооруга жолуктурасың» деген медиктердин арасында эске сактарлык канаттуу сөз бар. Бул чындык. Врач оорунунун анык-даныгын тактабай туруп болжол менен бир ооруну айтып койсо, ошол айткан оору жок болсо да ишенип, акыры нерв ооруга чалдыгып, ооруп калышы ыктымал. Муну медиктер «ятрогенный оору» дейт. Касен жолдошунун рак оорусун жашырып «өйдө тартса өгүз өлөт, ылдый тартса араба сынат» болуп кыйноодо калган учуру… 1. гастроскопия-лампачколуу шлангини жутукуруп карындын оорусун көрүү. Мезгил суудай агып токтобой өтүп жатты. Арбир өткөн күн райымсыз ажалдын пайдасына эсептелип жатканын Жумабек түшүнгөн жок. Ойлоп да койбоду. Касен жеме укса да «башың баш, байбалчагың кара таш» деп таштап койбой сестраны дагы жиберди. – Касен Тажыбаевич, – деди сестра врачка олуттуу тиктеп, – Жумабек шылдыңдап, басмырлап урушуп атса да сиз эмне эле ага жабышып калдыңыз. Сиздин кеңешиңизди укпаса, сиздин аракетти түшүнбөсө, баалабаса, сизге ишенбесе каалаган врачына барсын. Ишенген кишисине көрүнсүн. Мен барганда өтө жек көрүү менен кабыл алып: «Эмне келдиң? Сени дөөпөрөз доктуруң жибердиби? Айтып кой ага, барбайм! » деп кирет. Мен билген кеңешимди айтсам уккусу келбейт. Өткөндө короого итин агытып коюп чыккан жок. Айлам кетип кечте аялы иштен келгенде барып айттым. – Аялы эмне дейт? Ал менин көзүмчө: «Жуке, кайра-кайра чакыртпай барбайсыңбы. Аны врач катары баалабасаң да, сыйлабасаң да, жолдош катары сыйласаң боло. Ал сага жамандык ойлогон жокко акыры…» десе: «Убактым жок. Анын чакыргандан башка иши да жок» деп үйүнө кирип кетти. – Кежирлигиңден бирди көрөсүң го… – деп аялы артынан кейип-кепчип тим болду. – Эч нерсе эмес, – деди Касен сестрага мээримдүү карап, – азыр бизге түшүнбөсө кийин түшүнөт. Бүгүнкү чакырык акыркы болсун. Ачууңду келтирбей, капаланбай барып кел. Мында макул болбосо өзү билсин. Бала эмес. Кыйналса өзү кыйналат. Оорусу башкага жукпайт. Бирок биз аны өлүмгө сүйрөп бараткан ажалды көрүп, билип туруп унчукпай койсок абийир кечирбейт го… Бул сапар Жумабек аялы Сабираны ээрчитип келиптир. Баякыдай эле корсулдаган сөз, кырчылдаган мамле. Чогуу отуруп сүйлөшкөндөн кийин коштошуп чыгып баратканда: – Сабира, сен бир минутка калчы, – деди Касен. Эри жалт карап, жамандык ойлоп, эч сөз айтпай чыгып кеткенден кийин: – Сабира, эриң мага туура түшүнбөсө да сен мага туура түшүнүшүң керек. Жумабектин кардында шишик бар. Баарлык белгиси рак оорусуна шайкеш келип турат. Эгерде мен айткан диагноз туура чыкса тезинен операция жазаш керек. Башка жол жок. Каяктагы табыптарга барып оорусу создугуп кетти. Рак оорусу менен ооругандарга кеч операция жазалса анын баары «а дүйнө» кеткенин көрүп, билип, угуп, катташып жүрөсүң. Эриңди эртерээк онкого барганга көндүр… Ушул учурда эшик шарт ачылып Жумабек кубарып, кумсарып кирип келди. – Мага чыгарган «өкүмдү» аялыма угузтуңбу, ыя? Менин оорум жөнөкөй оору эмес эле рак экен да, ыя? Мен бүткөн киши экемин да…Мага чыгарган өкүм өлүм өкүмү экен да… Мен аялыма жебиреп айтканыңдын баарын сыртта туруп уктум. Айт ачыгын, менин оорум эмне оору? Ракбы же башкабы? – Ачууланба, – деди Касен кол салуучудай атырылган жолдошунун жүзүнө тигиле карап, – сүйлөшкөн сөздү аңдып уккан маданияттуулукка жатпайт. Бул бир. Экинчиден шыбыр сөздү бекер уктуң. Биздин жашыруун сөз сенин пайдаңа айтылга