Rusça gramer.Ders 1. Alfabe, okunuş kuralları ve vurgu. Vurgu. Vurgu – bir hecenin sesle uzatmasıdır. Rusçada sözcük tanımak için çok önemli. Rusçada vurgunun bir kuralı yok, sözcüğü vurgusuyla beraber ezberlemek gerekiyor. Bazen aynı sözcükte bile çekinlenme sürecinde vurgu değişebilir. Sonraları için bir heceden fazla içeren rus sözcüklerinde vurguyu uykarıda tırnak işareti olarak göstereceğim. Aynı işaretle (okunuşta) ünsüzün yumuşamasını göstereceğim, dikkat edin, vurgu işareti ünlüden sonra (ve demek ki önceki ünlü vurgulu), yumuşama işareti ünsüzden sonra olur. Not: bir sözcükte “Ё” harfi varsa, vurgu her zaman onun üstünde.Rus alfabesi. Harf Okunuşu Türkçeden benzer ses örneği Rusçadan örnek ve çevirisi А A Ada АПТЕКА eczane Б B Belge БЕЛЫЙ beyaz В V Varlık ВЕТЕР rüzgar Г G Gemi ГОРОД şehir Д D Dede ДОМ ev Е Ye Yemek НЕТ hayır Ё Yo Yok ЖЁЛТЫЙ sarı Ж J Jandarma ЖИЗНЬ yaşam З Z Zorluk ЗАКОН kanun И İ İnek ИГРА oyun Й Y Altay КРАЙ kenar К K Kalem КАМЕНЬ taş Л L (sert) Liman ЛЕС orman М M Memleket МАМА anne Н N Nar НАРОД millet О O Okul ОЧЕНЬ çok П P Patates ПЕСНЯ şarkı Р R Rakam РАДОСТЬ sevinç С S Sevgi СЫР peynir Т T Turna ТЕМА konu У U Urfa УХО kulak Ф F Fındık ФОНАРЬ fener Х H Haram ‘h’ belirgin ХОРОШО iyi Ц Ts - ЦАРЬ çar Ч Ç Çimen ЧЁРНЫЙ siyah Ш Ş ( Sert Ş) Şapka ШАПКА şapka Щ Ş’ (Yumuşak Ş) Şimşek ЩЕКА yanak Ь Yumuşatma işareti Antal’ya КАЛЬЯН nargile Ы I Irmak РЫНОК pazar Ъ Sertlik işareti - ОБЪЯВЛЕНИЕ ilan Э E Eylem ЭРА çağ Ю Yu Yusuf ИЗЮМ kuru üzüm Я Ya Yaya ЯСНО belli ^ Okuma kuralları. Açıklama 1. “Я”, “Ю”, “Е”, “Ё” harfleri, sertlik ve yumuşatma işaretleri. Rus alfabesinin içinde 33 harf var. Onların ikisi sertlik ve yumuşatma işaretleri, tek başına bunların bir sesi yok, önceki ünsüz harfin yumuşak ya da sert olduğunu gösteriyor. 10 ünlü ve 21 ünsüz harf var. Ünlülerden (А, О, И, Э, Ы, У, Я, Ю, Е, Ё) 4 harf çift seslidir: Я, Ю, Е, Ё. Onların ilk sesi “Y”. Sözün başında, ünlüden, yumuşatma ve sertlik işaretlerinden sonra onlar iki ses olarak okunuyor. Sözün içinde ya da bitiminde ünsüzden sonra “Я” yumuşak bir “A” olarak okunur, “istiklal” sözcüğündeki gibi. Ünsüz ve “Я” arasında hiç ara yoktur.(Mesela, “Antalya” sözcüğü içinde “L”den sonra, ünsüzün yumuşaması yüzünden bahsettiğim ara var, ama imla kurallarına göre aranın olduğu göstermek gerekiyorsa “ЬЯ” yoksa “ИЯ” yazarız). Diğer üç harf aynı, böyle durumlarda bitişik hiç aralıksız okunur. Ünsüzden sonra “Е” ve “Ё” ruşcanın özgün harfleri. “Ё” harfi türkçedaki “Ö” harfine hiç benzemiyor, tellafuzunda asla dudak hareketi yok. “Е” biraz kürtçedeki şapkalı e’ye benziyor, türkçeden en yakın örnek – “yemek” sözcüğünde birinci ve ikinci “e”, ya da “söyle”deki “e” . “Ю” harfi de “Ü” harfinden farklı olarak dudaksız söylenir. Örnekler: ЯБЛОКО (ya’blako) - elma, ЯСНО (ya’sna) – belli, ИСТОРИЯ (isto’riya) - tarih, КАЛЬЯН (kalya’n) – nargile. Burada “Я” tam iki harf olarak söylenir: “Y” ve “A”. МЯСО (mya’so) – et, KАТЯ (ka’tya) – bir kız ismi. Burada “Я” yumuşak bir “A” şeklinde söylenir.НЕТ (nyet) – hayır, yok, ЛЕС (lyes) – orman, CООБЩЕНИЕ (saapşe’niye) – mesaj (birinci “e” tek sesli, ikinci çift sesli).ЁЖ (yoş) – kirpi, БЬЁТ (byot) – vuruyor. Burda “Ё” iki sesli. МЁРЗНУТЬ (myo’rznut’) – üşümek. Burada bitişik ve tek sesli söylenir. ВЬЮГА (vyu’ga) – tipi, ЮГ (yuk) – güney. КАТЮША (katyu’şa) – füze ismi, aynı zamanda kız isminin kısaltması.^ Açıklama 2. “Ж”, “Ш”, “Ц”, “Ч”, “Щ” harfleri. Rusçada “Ж”, “Ш”, “Ц” harfleri her zaman sert. “И”, “Е”, “Ё” harfleri onlarla beraber gelirse “Ы”, “Э”, “О” olarak okunur. “Ж”, “Ч” ve “Ш”den sonra “Ы” harfinin yazılması yasaktır, “И” yazmak gerekiyor. “Ш” ve “ШЬ” aynı okunur (sert). “Ч” harfi, “Щ” harfi gibi her zaman yumuşaktır. “ЧЭ”, “ЧЫ”, “ЩЭ”, “ЩЫ” gibi yazmasını asla göremezsiniz. “ЧА” ve “ЩА” “A” ile yazılır, ama “Я” var gibi okunur (“Я” ile yazması yasak). Örnekler: ЖИЗНЬ (jızn’) – yaşam, ШИРОКИЙ (şıro’kiy) – geniş, ЦИРК (tsırk) – sirk, ЖЕЛАНИЕ (jela’niye) – istek, ШЕЯ (şe’ya) – boyun, ЦЕРКОВЬ (tse’rkaf’) – kilise, ЖЁЛТЫЙ (jo’ltıy) – sarı, ПРИШЁЛ (prişo’l) – geldi, ЧИСТЫЙ (çi’stıy) – temiz.^ Açıklama 3. Tonlu ve tonsuz harfleri. Rusçada 6 çift tonlu-tonsuz ünsüz var. Bunlar: В – Ф, Д – Т, Г – К, Ж – Ш, Б – П, З – С. Yazılış ve okunuşta bir birinin yerine gelebilir. Mesela, “C” yazılıyor, “З” okunuyor, ya da tersine “З” yazılıyor, “C” okunuyor. Okunuş şekli, harfin sözün içinde zayıf ya da güçlü durumunda olduğuna bağlı. Ünsüz için güçlü durum: İki sesli arasında. 2. Sessizden sonra sesli harf geliyorsa. Ünsüz için zayıf durum: 1. Ünlüden sonra ünsüzden önce. Sözün başlangıcında ünsüzden önce. Sözün bitiminde.Güçlü durumda iken sessiz olduğu gibi okunur. Zayıf durumda iken değişebilir. En çok karşılaşılan olay – zayıf durunda olan tonlu tonsuz oluyor. Tabi ki tersine de olabilir. Şimdi en sık gürünen olaylara bakalım.1. Sözcük bitiminde tonlu ünsüzün sağır olması. Örnek: ГОРОД – go’rat (şehir), ЗУБ – zup (diş). Türkçede aynı olay çok geniştir ve imlaya bile girmiş: arap – arabı, Ahmet – Ahmed’e. Rusçanın farkı ki ünsüz yazıda tonlu kalıyor, sadece okunuşta değişiyor. Sertlik ya da yumuşatma işaretleri bu olaya hiç etkilemiyor. Örnek: ЦЕРКОВЬ – tserkaf’. Tek farklı değişen sözcük – “БОГ” (tanrı), “boh” olarak okunur.2. İki ya da daha çok ünsüz ard arda geldiğinde. Birinci harf tonlu ya da tonsuz olarak okunur, ikinci harfe bağlıdır. O tonlu ise ilk harf tonsuzken tonlu olarak okunur. O tonsuz ise önceki tonlu sağırlaşıyor. Örnekler: СДЕЛАТЬ – zdelat’ (yapmak), ВСТАТЬ - fstat’ (kalkmak), СКАЗКА – skaska (masal), ОШИБКА – aşipka (hata), УЛЬЯНОВСК – ul’yanafsk (bir şehrin adı).Bu olay bazi ön ekler ve öntakılar okunuşuna ve yazılımına etkiliyor. Mesela, “БЕЗ-” (-sız), “РАЗ-” ve “ИЗ-” (-dan) ön eklerinin son “З” harfi sözcüğün ilk harfine göre “C” harfine dönüşebilir. БЕЗЗАКОНИЕ – bezzakoniye (yolsuzluk), БЕСПОРЯДОК – besparyadak (düzensizlik), ИЗДАЛЕКА – izdaleka (uzaktan), ИСПРАВИТЬ – ispravit’ (düzeltmek), РАССТАТЬСЯ – rasstat’sya (ayrılmak), РАЗГОВОР – razgavor (konuşma). Bu iki ön ek değişiklikleri imlada iz bıraktı. Diğer bir ek, “C-” (fiillerin tamamlanmış şeklinin işareti) yazıda değişmez, ama hem “z” hem “s” olarak telaffuz edilebilir. Örnek: СДЕЛАТЬ – zdelat’ (yapmak), СХОДИТЬ – shadit’ (gidip gelmek).“Р”, “М”, “Н”, “Л” harfleri tonlu olmakla beraber ne yazılım ne okunuş şekline etkiliyor. Mesela, bu harflerin birinden önce tonlu geliyorsa tonlu kalır, tonsuz geliyorsa tonsuz kalır.Sözcüğün ilk harfinin tonlu/tonsuz olması ön takıya da etkilir. В ДОМ – v dom (ev içine), В ТЮРЬМУ – f tyur’mu (hapishaneye), ИЗ ДОМА – iz doma (evden), ИЗ ТЮРЬМЫ – is tyur’mı (hapishanaden).^ Açıklama 4. Vurgusuz ünlüler. Rusçada üstüne vurgu olmayan “O”, “E”, “Я” harflerinin telaffuzu net değildir. Vurgusuz durumda “O” harfi “a” ve “o” arasında kısa belirsiz bir sese dönüşüyor. Okunuş yazarken bu sesi “a” olarak yazacağım, ama “O”dan farklıdır. Moskovalılar bu sesi tam bir “a” olarak söyler, Ural ve Volga bölgesindeki insanlar onu “o”ya daha yakın telaffuz eder. Ama kurallara göre vurgusuz “O” sadece sözcüğün ilk harfi iken tam “a” olarak okunur. Örnekler: ОКНО’– akno (pencere), СОБА’КА – sabaka (köpek), ГО’РОД – gorat (şehir).Vurgusuz “Я” harfi “i” olarak telaffuz edilir. Vurgusuz “E” harfi “i” ve “e” arasında bir ses, ama “i”den farklıdır. Onu “i” olarak yazacağım. Örnekler: РЕКА’ – rika (nehir), ТЫ’СЯЧА – tısiça (bin).Ama sözcüğün son harfi olarak “Я” olduğu gibi okunur. КА’ТЯ – katya (kız ismi), ВСТРЕЧА’ТЬСЯ – fstriçatsya (buluşmak).“У”, “Ы”, “Э”, “Ю”, “А”, “И” harflerin okunuşuna vurgu etkilemiyor. ^ Açıklama 5. Bazı harflerin ve harf bileşimlerin okuması. “Л” harfi rusçada sert ve yumuşak olur. Sözcüğün sonunda tek başına her zaman sert okunması şarttır (örneğin, “mal”, “al”, “kaldırmak” sözcüğündeki gibi), ondan önce “И”, “Е”, “Ё”, “Я” gibi yumuşak harfleri geliyorsa bile “Л” sert kalır. Rusçadan örnekler: ВСТАЛ – fstal (kalktı), ХОДИЛ – hadi’l (yürüyordu), СЕЛ – sel (oturdu), ПРИШЁЛ – prişo’l (geldi). “Л”nin yumuşak olduğunu göstermek lazımsa peşine yumuşatma işaretini koyuyorlar: ШАЛЬ – şal’ (şal), ЦЕЛЬ – tsel’ (amaç), СЕЛЬ – sel’ (sel). “Л”den sonra “И”, “Е”, “Ё”, “Я”, “Ю” harfleri geliyorsa yumuşuyor. ПОЛЯ – palya’ (tarlalar), ama САЛАТ – sala’t (salata); ЛЮБЛЮ – lyublu’ (seviyorum), ama ЛУЧШЕ – lu’çşe (daha iyi); МИЛИЦИЯ – mili’tsıya (milis), ama ЛЫЖИ – lı’jı (kayak).Rus dilinde türkçedeki “C” sesi yok, onun yerine peşpeşe “Д” ve “Ж” harflerini yazarlar.“X” harfi cok belirgin bir nefes gibi, ama içinde hırıltı yok. Onu yutmak olmaz.Bazı harf bileşimlerinin okuması: ЧН [şn] – КОНЕЧНО (kane’şna – tabi ki), СКУЧНО (sku’şna - sıkıcı), ama bütün benzer sözcükler için bu geçerli değil, mesela, “МОЛОЧНЫЙ” (sütlü) sözcüğündeki “çn” olarak okunur. ЧТ [şt] – “ЧТО” (şto? – ne?) sözcüğündeki ve ondan türemiş sözcüklerde, “НЕЧТО” (ne’çta - tanımadık bir şey) hariç. СШ, ЗШ [şş] – ВЫСШИЙ (vı’şşıy – (en)yüksek), НИЗШИЙ (ni’şşıy – (en)aşağıdaki). СЖ, ЗЖ [jj] – СЖАТЬ (jjat’ – kısmak, sıkmak), РАЗЖАТЬ (rajja’t’ – açmak, bırakmak). СЧ, ЗЧ [ş’ş’] – СЧИТАТЬ (ş’ita’t’ – saymak, zannetmek), СЧАСТЬЕ (ş’as’t’ye - mutluluk). ГК [hk] – ЛЁГКИЙ (lyo’hkiy) ve ЛЕГКО (lehko’)(hafif, kolay) sözcüklerde.