Реферат по предмету "Разное"


1. /не ям т\пек\

1./не ям т\пек\.Кунта \л\к выль=х масар\ пулн=. Ёак выр=н Кив Ъсел\нчен Ё\н\ Ъселне кайн= ё\рте, в=рман х\рринче. Халь унта ям\ ёук, йыв=ё пусса илн\, выр=н\ тик\сленн\. Апла пулсан та яч\ юлн=.Захаров П. А. 1950 м\ш ёул ёуралн=.Кашаман пусси.Кашаман пусси Кив Ъселтен пухтелне кайн= ё\рте, Т\пек патнерех. Ёак пусса п\р ик\ \м\р каяллах Кашаман ятл= ёын чавн=. Ё\р уй=рн= чух =на пай тухманнипе ялтан тухса кайн= та, ёав выр=нта пур=нн=. Халь ёав пусс=н пурине бетонран тун=, кивъселсем =на й\ркелесе, тирпейлесе т=раёё\. Иртен-ёъренсем, шывс=р типсе ёитсен, ёав пус=ран шыв \ёеёё\.Захаров П.А. 1950 м\ш ёул ёуралн=.^ Тик\т пусси ёерем\.Тик\т пусси ёерем\ Кив Ъсел\нчен ёур ёухр=м к=нт=р х\вел ан=ё енче. /л\к ёак=нта хур=н хуппинчен тик\т тун= пулн=. Ёав=нпа ёак выр=на «Тик\т пусси ёерем\» теёё\.Захаров П.А. 1950 м\ш ёул ёуралн=.2.К=мака ё=л\./л\к авал к=мака ё=л\ т\л\нче пыс=к хула пулн=. Ёав хула ёине т=шмансем тап=нса килсен хула ёыннисем =на патт=рр=н хът\лен\, анчах т=шман в\сене ё\нтерн\. Хула патшин ёич\ х\р пулн=. Т=шмана пар=нас мар тесе в\сем шур= ак=шсем пулн= та в\ёсе кайн=. Хула иш\лч\к\ выр=н\нчен вара ё=л тапса тухн=. +на К=мака ё=л\ тесе ят пан=. В=л святтуй ё=л. Ун шыв\пе ё=в=нсан, е =на \ёсен чирл\ ёын ч\р\лет теёё\.Захаров П.А. 1950 ёул ёуралн=.Ул=п т\м\.Ул=п т\м\ в=л Ул=п х=й\н ё=патинчен т=прине т=кса х=варнипе пулса кайн= тет. Ёак т\м ёинчен Кив Ъсел ял\ ал лаппи ёинчи пек кур=нать. Ул=п т\м\ в=л С\нчен сылт=м ёыран\нче, Меречен енче.Захаров П.А. 1950-м\ш ёул ёуралн=.^ Кат\р ёырми.Кив Ъсел ёыннине салтака илн\ пулн=. В=л салтакран тавр=нн= ё\ре ун=н х\р\, К\терне ятл=скер, качча тухн=. Салтак К\тернене ёиленн\ пирки, =на ёырма х\ррине илсе кайн= та ёав=нта револьверпа персе в\лерн\. Унта халь аташтаракан выр=н. Кат\р ёырми Катерин ятран пулн=. Захаров П.А. 1950 ёул ёуралн=.3.Хура ту (Хула ту).Ку выр=нта \л\к хула пулн=. Унтан пир\н кукамайсем й\ке валли й\р\лчесем тем чухл\ тупа-тупа килн\. Т\рл\ сав=т-сапа кат=к\сем те ёак ту ёинче нумай. Хулан чиккине й\ри-тавра лупашка чавса тун=. Ват=рах ёынсем ёак выр=на «хула ту» теёё\. Хула ту лупашкин тар=нн=ш\ ик\ пърт ёълл\ш. Ёак=нта чул плита пур, ун=н т=р=шш\ 1,5 метр. Ун ёинче м\н ёырнине никам та п\лмест. /л\к кунта в=рё= пулн= тесе калаёаёё\. Ендерюков Вячеслав Федорович, 1959 ёул ёуралн=.Чулкаё.С\нчери чулл= выр=н (бутовый камень). Таврари ялсенчен кунтан пърт ник\с\ тума \л\кренех чул илеёё\, ёав=нпа та ятне те, выр=н\ чулл= пулн=ран, «Чулкаё» теёё\.Ендерюков Вячеслав Федорович, 1959 ёул ёуралн=.+й=р кълли./л\к ку къл\ре юман с\т\рн\ чух лаша путса вилн\. Ёав=нпа =на +й=р кълли теёё\.Христофорова Анастасия Андрияновна, 1893 ёул ёуралн=.4.Х=ва.Ку выр=н Къшъпе КИМ хушшинчи ё\м\ртл\ в=рман. Эпир, ача-п=часем, унта кайма х=ратт=м=р.Х=вара шыв мукри пур=нать тетч\ё. Шыв мукри к=-шк=рнине ял ёыннисем яланах илтн\, ача чухне хам=р та ёав=нтан тем\нле сас=сем илткелен\.Федоров Валерий Владимирович, 1957 ёул ёуралн=.^ Ё\н\ масар./л\к-авал ёак=нта пъкле вил\мпе вилнисене пытармалли масар пулн=. Хал\ масар\ ёук, хир. Яч\ юлн=.Федоров Валерий Владимирович, 1957 ёул ёуралн=.^ Михала лупашки.Ку лупашка Ё\н\ Аксупа Къшъ хушшинче, в=рмана ёитеспе. Ёак выр=нта в=рман турттарса килн\ чухне Михала ятл= ёын вут= айне пулса вилн\ тенине эп\ ялти ват ёынсенчен илтн\.Федоров Валерий Владимирович, 1957 ёул ёуралн=. 5.Ял выр=н\.Чи малтан С\нчел ч=ваш\сем килсе ларн= айл=мри выр=н. Кунта в\сем Христос т\нне йыш=ниччен пур=нн=. Айл=ма ёулсерен шыв илнипе в\сем ёъл\рех выр=на куён=. Кив ял выр=н\нче ХХ \м\р\н 50-м\ш ёул\сенче те ёурт выр=н\сем палл=чч\-ха. Унта ёарансемчч\, ут= лай=х пулатч\. Кайран тракторсемпе сухалама тыт=нсан п\т\мпех тик\сленч\. Хал\рех к=на й=мрал=х пусса илч\.Колпаков Петр Дмитриевич, 1927 ёул ёуралн=.^ Энтри шур\.Энтри шур\нче Энтри ятл= христиан т\н\пе пур=накан ман=н м=н кукаёей утар тытн=. Ав=н ёапма каякан ял йыша яланах пылпа с=йлан=, пыл к=вас\ \ётерн\. Ёав=нтах ут= ёулса хат\рлен\. Ун=н ят\нчен пур=на киле Асл= С\нчелте Андреев хушамат пулса кайн=.Крюков Александр Данилович(1960 ёулта ёуралн=) аслам=ш\ каласа па- нине илтн\.^ Т\пс\р къл.Т\пс\р къл тар=нн=шне виёес текенсем унта 40 тилхепе ярса ёитереймен. .Ку къл\ К\ё\н С\нчел пат\нче. Матюков Николай Николаевич, 1936 ёул ёуралн=.^ 6.Тарлав ёырми.Тарлав ёырми К\ё\н С\нчел т\л\нчи П=лхав=р в=рман\нчен аякра мар. Унта \л\к тарк=нсем нумай=н пур=нн=. Ёав=нпа унта ёын пырса к\ме х=ран=, хал\ те именеёё\. Тарлавра шур= лашапала, ылт=н й\нерпеле кашни каё п\р ёын туха-туха ёърет теёё\.Матюков Николай Николаевич, 1936 ёул ёуралн=.^ Часси ёерем\.ХХ \м\р\н 20-30 ёул\сенче ку выр=н Асл= С\нчелте пур=накан Орешников Иван пахчичч\. В=л сехетсем търлететч\. Ёав=нпа =на Часси Иван\ тетч\ё. Каярахпа в\сен ёурч\ ёунса кайр\ те, ёука юлч\ё, ялсем т=р=х ыйткаласа ёъретч\ё. Ур=х ёурт лартаймар\ё в\сем. Иван пичче ват=лас кун\нче с\м сукк=р юлч\. В=л 60-м\ш ёулсенче Пълеркъл чирк\в\н стурушкинче вилн\.Христофорова Анастасия Андрияновна, 1893 ёул ёуралн=.^ Тимакка т=в\.Ку т\меске Асл= С\нчел\н к=нт=р – х\вел ан=ё\нче. /л\к ёак ту ё\р хапхи пулн=. Выль=х-ч\рл\хе. Ёынсене мур ан ерт\р тесе ё\р вит\р к=лармалли выр=н пулн=. +на ятарласа ал= в\ёё\н 7.т=пра купаласа тун=. Каярахпа, й=ла-й\рке п=рах=ёа тухсан, т\меске й\ри-таврашне Тимакка ятл= ёынна ё\р уй=рса пан=.Львов Евгений Макарович, 1915 ёул ёуралн=.Савр=шпуё.Савр=шпуё ялне ник\слекенсем авалхи ч=ваш т\н\пе пур=накансем В=рмантейпе ун=н ар=м\ пулн=. Ёак=нта в\сем Х1Х \м\р варринче килсе вырнаён= та ёемье ёав=рн=. Ачисем ъссе ёит\нн\ май в\сем х=йсен ё\р\сене в=рман касса анл=латн=. В=х=т иртсен ку выр=нта самаях пыс=к ял пулса кайн=. Хура пъртсемл\ яла ытти ё\рти ёынсем В=рмантей тен\. Перепись в=х=т\нче вара п\р выр=с ёак яла «Урмандеево» тесе ёырса хун= та, официалл= ят ёапла ёир\пленн\. Ч=вашсем =на Савр=ш ёырми пуё\нче вырнаён=ран «Савр=шпуё» теёё\.Леонтьева Наталья Сергеевна, Савгачево ял\.^ П=лхав=р в=рман\.Н=рлат ёыв=х\нчи Ёар=мсан юхан шыв\н сылт=м енчи с=ртл=хра П=лхав=р в=рман\ кашлать. Кунта \л\к патша куёса ёърекен эшкерсенчен чик\сене хураллама сыхч=сем тытн=. Хаяр ёап=ёусемП=лхав=рта яланах пула-пула иртн\. Пугачев п=лхав\ те ёитн\ Ёар=мсан х\ррине. Ёак с\м в=рман ч=тл=х\сенче пуянсенчен т=п=лтарса илн\ ылт=н-8.к\м\л пытарн= выр=н пулмалла, анчах =на халиччен никам та тупайман-ха. В=рё= в=х=т\нче П=лхав=рта тарк=нсем пытанса пур=нн=.Сулбаев Пантелеймон Григорьевич, 1920 ёул ёуралн=.Т\пс\р ё=л.Ку ё=лтан Савр=ш ятл= ёырма пуёланать. /л\к-авал унтан сив\ шыв фонтан ев\р п\р\хн\ тет. Ун=н х=вач\ пит\ пыс=к пулн=, ёав=нпа та шыв ёыв=хри шырлансене туллиех тултарн=, Савр=ш ёырми те х\л\н-ё=в\н тулли т=н=. П\ррехинче кунта пур=накан хал=х патне в\сене кан=ёс=рлантаракан сас-хура ёитн\. Ё=л патне килсе п\р улпут арман лартасш=н им\ш. Ёынсем ку пуёар=ва хир\ё пулн=, м\нш\н тесен пур=на киле ёав улпут хал=х ё\рне те туртса илесрен шикленн\. Ёав=нпа та савр=шпуёсем тем\н хул=нн=ш юмансем касса ярса свайсем тун= та ё=ла ёапса к\ртсе ёиелтен ё\рпе хупласа хун=. Пур=на киле ёак пыс=к ё=л выр=нне т\рл\ ё\рте п\ч\к ё=лсем тапса тухн=. Улпут арман лартассине п=рах=ёлан=. Т\пс\р ё=ла ур=хла Хура ё=л та теёё\, м\нш\н тесен ун=н т\п\ них=ёан та кур=нман. Ё=л тар=нн=шне п\лес тесе к=с=кланакансем т=р=шш\пех в=т=р юман антарса п=хн=, анчах т\пне ёитереймен тет.Леонтьева Наталья Сергеевна.9.М=кл= шур.Эп аст=васса М=кл= шурта \л\кренпех пърт-ёурт лартма асл= с\нчелсем м=к ё=латч\ё. М=к\ ё=ра, нумайчч\. Хал\ унта м=к ъсмест, п\тн\.Кирчанова Мария Александровна, 1920 ёул ёуралн=. ^ Мунчала кълли.Колхоз в=х=т\нче, лесник хушнипе в=рман касатч\ё. Ё=ка хуппине ъкерсе търех ёав=нти къл\ре мунчала хутатч\ё. Ёак \ёе кашни ёулах т=ватч\ё. Ё=кал=х в=рман та ёав=нтахч\. Хал\ \нт\ унта в\тл\х те ч=тл=х к=на, шултра йыв=ёсем ъсмеёё\.Кирчанова Мария Александровна, 1920 ёул ёуралн=Кук=ркъл.Ч=н малтан ку таврари выр=на ёынсем п\р кук=р къл патне килсе вырнаён= пулн=. Ял яч\ те ёав къл\рен пулса кайн=. Каярах, т\рл\ с=лтавсене пула, ёынсем С\нче х\ррине куёа пуёлан=. Юхан шыв х\рринче в\сене авантарах пулн=. Пур=на киле кълли типн\, ял яч\ к=на халь ёав кълле аса илтеретВолков Василий Иванович, 1927 ёул ёуралн=.10.^ Лява ёырми.Ел\к С\нчел тавраш\нче п\р Лява ятл= в=р=-хурах ёын пурл=хне ёаратса пур=нн=. Ёав=нпа =на таврари ялсенчи ёынсем курайман, м\нле те пулсан т\п т=вас \м\т-шух=шпа ёърен\. П\ррехинче Ул=хра, ёырма х\рринче, =на вут хурса х=йне валли апат п\ёерсе ларнине п\р сунарё= курать те: «Лява, эс\-и ку? Т=р, п\тр\ сан=н пурн=ёу!»-тесе к=шк=рать. Леш\ пуёне ё\клет ёеё- п=шал к\р\слетсе те каять. Лявана т\п туни ёинчен сунарё= яла килсен каласа парать, анчах та ял хал=х\ ёак \ё ёинчен п\ри те търе-шарана евитлемест. Лявана персе п=рахн= ё\рти ёырмана хал\ Лява ёырми теёё\. С\нчелсем п\ри те ун хыёё=н х=йсен ачисене Лява ят хумаёё\. Христофорова Анастасия Андрияновна, 1893 ёул ёуралн=.^ Кив Ъсел, С\нчел, М=кшел.Услышанное мною предание о возникновении трех деревень Сунчелеево, Мокшино, Узеево (С\нчел, М=кшел, Ъсел) от своего деда Ефима Игнатьевича (1856 года рождения) повествует о том, что основателями этих деревень были три ьрата Сенчек, Мукша, Узи.Михейкин Федор Антонович, 1907 ёул ёуралн=.^ 11.К\ё\н С\нчел.К\ё\н С\нчел ялне Асл= С\нчелтен тухн= христос т\нне йыш=нман ч=вашсем ник\слен\. Малтанах пур\ т=ват= семье пулн=. В\сем ё\р пъртсенче пур=нн=. Каярах ытти ё\ртен те ч=вашсем киле-киле вырнаён=.Михейкин Федор Антонович, 1907 ёул ёуралн=.^ Имкки шур\.Имкки шур\ яч\ Импике ч=ваш х\р\н ят\нчен пулн=. /л\к С\нчел ял\ пуёланн= в=х=тра в=л ёак=нта пур=нма пултарн= е м\нле те пулсан сар=мс=р вил\мпе вилн\.Христофорова Анастасия Андрияновна, 1893 ёул ёуралн=.^ Кант=р кукри./л\хи в=х=тра ул=хра, С\нче кукринче Асл= С\нчел ёыннисем ёак выр=нта кант=р акса тун=. Ёав=нпа ун=н яч\ те ёаплах.Кирчанова Мария Александровна, 1920 ёул ёуралн=.12.Енрусьел.Виё\ п\р т=ван Аксупай, Илтерек,Енрус ёинчен легенда пур. Ёак ёынсен яч\сепе Аксу, Илтрекьел, Енрусьел яч\сем пулса кайн=. Енрус в\сенчен чи к\ё\нни пулн=. В=л С\нче юхан шыв\ т=р=х ёулелле х=парса вырнаён=.Волков Василий Иванович, 1927 ёул ёуралн=.Илтрекьел.Илтркьел ялне виё\ п\р т=ван Аксупай, Илтерек, Енрус ятл= ч=вашсенчен п\ри ник\слен\. Илтерек в=тал=ххи пулн=.Волков Василий Иванович, 1927 ёул ёуралн=.Аксу./л\к Аксу вырнаён= ё\рте п\т\мпех в=рман пулн=. С\нче юхан шыв\ х\ррипеле уёланк=сем пулн=. Ёак выр=нсене патша пан= ярлыкпа п\р ч=ваш килн\. Ун=н виё\ ыв=л пулн=. П\р ыв=л\, Аксупай ятл=скер, хальхи Аксу выр=н\нче х=й\н юлташ\семпе к=м=лласа ёуртсем лартса пур=нма тыт=нн=. Ч=н малтан Аксупай ял\ ик\ касл= анчах пулн=.Волков Василий Иванович, 1927 ёул ёуралн=.13.^ Анатри Паланн=.Авалтан килекен легенда т=р=х Тури Паланн= т\л\нче \л\к паланл=х пулн=. Кунта \л\кренех ч=вашсем пур=нн=. Х=йсем пур=накан выр=на в\сем «паланл= ял» тен\.Борисова Елизавета Александровна, 1918 ёул ёуралн=.Алмушар.Алмушар кълли Асл= С\нчел ёум\нчи кив\ ял выр=н\нче. Ёак=нта ял пулн= чух Алмушар ятл= ч=ваш пур=нн= пулн=.1893 м\ш ёул ёуралн=Христофорова Анастасия Андрияновна каласа панинчен.Асл= С\нчел, Аксу район\, Тутарстан.^ Ахмат кълли.Легенда т=р=х ёак къл\ре авалхи т\нпе пур=накан Ахмат ятл= тутар шыва кайса вилн\. Ёав=нпа къл\ ятне ёапла калан=. Хал\ в=л къл\ ёук, типн\. 1945 м\ш ёул ёуралн= Сорокин Петр Иванович, Ахматка ял\, Аксу район\, Тутарстан.^ 14.Ак=ш кълли.Ку къл\ \л\к-авал пит\ таса пулн=. Ёак=нта ёуркунне кашни ёулах ак=шсем килсе ларса ч\п\сем к=ларн=. Хал\ къл\ типн\.Крюков Александр Данилович (1960 ёул ёуралн=) аслам=ш\ каласа панине илтн\.^ С\нчел пулса кайни.Хаяр Иван патша в=х=т\нче ку выр=нсенче с\м в=рман кашлан=. П\рисем пусм=ра, куланайсене, т\не ирекс\р к\ртнине ч=таймас=р ура пусман ч=тл=хсене тарса пытанн=. Теприсене ё\р сахалли х=валаса пын=. Ёав с=лтавсене пула с\м в=рман варринчи юхан шыв х\рринчи самай пыс=к уёланка п=лхар ёынни, С\нч\к килсе тухать. Ах=ртнех в=л т\не к\ртесрен тарса ёърен\. К=м=лне кайн= ёак выр=н: выль=х-ч\рл\х \рчетме – ёаран пур, юхан шыв юнашарах, ёурт-й\р ёав=рма – в=рман ал ай\нче. Х=й\н й=х-нес\л\семпе килсе вырнаёать в=л ёак=нта. Пыра-киле, ку выр=на ч=вашсем, унтан выр=ссем к=м=лаёё\.Темиёе ёул хушшинче пыс=к ялах ъссе ларать. Анчах ёынсене п\р нуша тертлентерет: айл=мра ёуркунне ё\н\ яла талккиш\пех шыв илет, ёуртсене, хуралт=сене юхтарса каять. Ёынсем пъртсене ёълл\ юпасем ёине лартма тыт=наёё\. Ку та инкекрен ё=лмасть. П\р ёулхине шыв ытла капланса килет. Ёав=н чухне С\нч\к шывпа юхса каять. Хал=х =на сума суса юхан шыва та, яла та С\нч\к яч\пех Сенч-ел, С\нчел теме тыт=нать им\ш.15.Пурн=ё п\р выр=нта т=масть. С\нчел\нче Христос т\нне йыш=ннисем йышланаёё\. Ёапах та м=с=льмансем те, т\не к\мен ч=вашсем те, Христоса \ненекеннисем те п\р – п\ринпе кил\штереёё\. В\сене шыв-шур терч\ тач= п\т\ётерсе т=рать. Ёулсерен унпа к\решесси тар=хтарсах ёитерет. П\р пухура шур сухаллисем с=ртарах куёма с\неёё\. Ёак т\ллевпе в=рман=н пыс=к лапт=кне к=класа тасатаёё\. Ё\н\ выр=нта, ял варрине, чиркъ ник\сне чи малтан хываёё\. Ёак=н хыёё=н ёеё ёынсем ёуртсем лартма тыт=наёё\. Т\н й\рки ял хал=хне икке пайлать. Тутарсемпе т\не к\мен ч=вашсем Христос чирк\вне к=м=лласах каймаёё\. В\сем С\нчел\нчен виё\ ёухр=мра юхан шыв х\рринчех мелл\ выр=н тупса ё\н\ ял пуёараёё\. С\нч\ке хисеплесе =на Тутар С\нчел\ теёё\. Анчах кунта, тутарсемс\р пуёне, т\не к\мен ч=вашсем те ник\сленеёё\. Ч=вашсен теп\р ушк=н\, с=ртра ё\р ёител\кс\ррипе, С\нчел шыв\пе анатарах анса, в=рманти уёланк=ра теп\р ял пуёарать. Ку в=л – хальхи К\ё\н С\нчел. Т\п яла Асл= С\нчел теме тыт=наёё\. Асл= С\нчел\нчен п\т\м тутар куёса каймасть. В\сем айл=мран с=рта куён= чух п\р каса ларса тухаёё\, выр=ссем теп\р кас=ра ёуртсем лартаёё\. Ытти урамсенче й=лтах ч=вашсем вырнаёаёё\. Елтов Виталий Филимонович (1940 ёул ёуралн=) х=й\н м=накк=ш\ каласа панине ёырса илн\.^ 16.Пыс=к С\нче – Ч=ваш с=пки.Темиёе ё\р ёул \л\к ч=вашсем ку ё\рсем пур=нма юр=хл=-ши тесе п=хма килн\ пулать. Кураёё\ хайхискерсем, пуян та илемл\ кунти выр=нсем, тур= х=й пехиллен\ пуль в\сене.Каялла кил\сене тавр=наёё\ те каласа к=тартаёё\ ял хал=хне м\н курнине. Унта пире т\л\нмелле ыр= пурнё к\тет, теёё\ в\сем ёынсене, ё\н\ ё\ре куёса кайма хистесе. Ёаранл=х\сем ай сарлака, в=рман\сем ай асл=. С\нчере пул=сене ал=пах тытма пулать. Ул=хри уёланк=сенче, \шнесенче кур=к\ пил\к таран ъсет, в\сенче хур=н ёыли шутс=р нумай х\релсе пиёет, =на п\рер\н-п\рер\н мар, търех ыв=ёласа тататп=р. Выль=хсене ул=ха ир\ке к=ларса яратп=р – к\тъё\ кирл\ мар унта. /несем киле, ёиллисене кар=нтарса тавр=н\ё. Енчен те в\сен м=йракисене ленкес ёакса ярсан, \нисем кур=к ёисе пыр\ё, ёав в=х=тра сав=тсене хур=н ёырли тулса т\р\. Т\л\нет хал=х. Ак= =ёта иккен ч=н ё=тмах. Кап=р к=на пуётар=наёё\ те куёса килеёё\ вара ё\н\ ё\ре пулас С\нчел ч=ваш\сем. Анчах ё=м=л пурн=ё к\тмен в\сене. Ёерем уёса суха тумалла, в=рман к=кламалла, пур=нмал=х ёурт-й\р х=партмалла-ёке. Ёитменнине ёурхи шыв яла тапса к\рет. Йыв=р пулсан та тъсет \ёчен ч=ваш. Ёав хуш=ра \л\кхи х=йсен ялне тунс=хлакансем те пулн= иккен. Ларать ёапла п\ррехинче п\р кинемей чърече ум\нче урамалла п=хса, куёёуль юхтарать те хъхлет: - Эй Кант=к=м, Кант=к=м, =ёта эс\ т=ван ял=м? /не м=йракине ленкес ёакса ярсан, \ни кур=к ёисе пыр\, сав=тне хур=н ёырли тулса т=р\, тер\ё пире. Ёук, улталар\ё иккен, суеётерч\ё… Ленкесе 17.тулма мар, п\рер\н-п\рер\н татса ёимел\х те туп=нмасть ёырли.»Ч=н та, таёта аякка т=рса юлн= ялне тунс=хлан= кинемей куёне ёак пуян таврал=х та кур=нман-т=р ёав. Кант=к ятл= ялтан куёса килн\ пулать пир\н с\нчелсем.Карягин Илья Кириллович, 1926 ёул ёуралн=. Х\р ту.Тутар С\нчел\ т\л\нчи С\нчен сылт=м ёыран\ самаях аякран кур=накан с=рт. Унта авалхи хула выр=н\. Ч=вашсем =на «Х\р ту», тутарсем «Кыз тау» теёё\. Ёак ят м\нле майпа пулса кайни ёинчен ч=вашсен те, тутарсен те авалтанах килекен легенда пур. П\р пуян ёын х\рне х=й\н пекех пуяна качча парасш=н пулн=, анчах х\р\ юратман ёынна качча тухас темен. Ашш\ вара =на ир\кс\рлесех пама шут тытн=. Ёакна п\лсен х\р\ кил\нчен тухса тарн= та с\м в=рмансенче пытанса ёърен\. П\ррехинче в=л С\нче х\ррине килсе тухн=, кунти выр=нсене к=м=ллан=. Кил\нчен тухса тарн= чухне унран х\р-тарёисем те юлман. Ёак=нта в\сем пурте п\рле п\р ёемье пек пур=на пуёлан=. М\н пуррине п\р пек уй=рн= х=йсен хушшинче. Каярах таврари телейс\р х\рсем татах та хутш=нн= ёак ушк=на. Ыр= ёынсем в\сене яланах пул=шн=, кураймансемпе =мсанакансем те пулн=. Х=ш\сем тап=нма та х=тланн=, анчах х=юлл= х\рсем т=шмансене хир\ё т=рса х=вала-х=вала ян=. Т=н=ёл=хш=н \м\тленсе 18.в\сем х=йсем пур=накан выр=на хъме тытса ёав=рн=, тар=н канав чавса вал тун=. Пур=на киле ёак=нта никам пырса к\рейми ёир\п т\р\к пулса т=н=.Перрехинче ашш\ х\рне х=й ир\к\пе п=х=нма хушн=, анчах леш\ кил\шмен. Ёак=н хыёё=н ашш\ т\рек й\ри-тавра ёар т=ратн= та тап=нса к\рсе в=йпах пар=нтарма хушн=. Х\рсем х=йсен хулине х=юлл=н хът\лен\ пулсан та, хисепс\р нумай арёын ёарне хир\ё т=райман. Арёынсем х\рсене тытк=на илн\. Ашш\ хушнипе в\сене пурне те в\лерсе хула иш\лч\к\сем айне чавса чикн\. Темиёе ёултан хула выр=нне кур=кпа чечек пусса илн\. В=х=т иртсен ёак ту патне ёулсерен, ёут ёантал=к ешере пуёласан, таврари ялсенчен х\рсем пуётар=насси й=лана к\н\. В\сем патт=р х\р-пикесене ас=нн=, карталанса юр=сем юрлан=, в=й=сем вылян=. Унтанпа темиёе \м\р иртн\, анчах с=рт ёинчи хула иш\лч\к\ выр=нне халиччен «х\р ту» теёё\. Чижиков Геннадий Михайлович, 1927 м\ш ёул ёуралн=.П=лхарл=х.П=лхав=р в=рман\нчи вар. П=лхав=р. Киремет выр=н\сем. П=лхав=р ёинче. Н. А. Ашмарин. «Ч=ваш с=мах\сен к\неки». 9, 10 том, 112 м\ш стр.П=лхарл=х название оврага. П=лхарл=х С\нчел т\л\нче (против с. Сунчелеева), в=рманта, вун=-вун ик\ ёухр=м, вар. П=лхарл=хран пит с\ре инёе мар – 19.лашапала, ылт=н й\нерпеле кашни каё п\р ёын туха-туха ёърет, тетч\ё. Н. А. Ашмарин, «Ч=ваш с=махсен к\неки». 9, 10 том, 113 м\ш стр.Менч\.Выр=с Менчи, Ч=ваш Менчи. Ч=ваш Менчи тесе ак м\нш\н калан=: унта пирваях т\не к\мен ч=вашсем пур=нн=. Ёав Ч=ваш Менчинчен \л\к тутарсене х\рсем качча кайн=. В\сем вара тутарах тухса кайн=. Ёав Ч=ваш Менчинче юм=ё пит\ нумай. Менчет ур=хла венчет, выр=сла венчание. Н. А. Ашмарин. « Ч=ваш с=мах\сен к\неки» 7,8 том. 225, 226 стр.^ К=татти ёул\.К=татти ёул\ Ё\н\ Ъсел пат\нче пулн=, в=л ёулпа К=татти ятл= х\ре качча в=рласа кайн=. Н. А. Ашмарин «Ч=ваш с=мах\сен к\неки» 7,8 том, 196 м\ш стр.Хал\ ёак ёул ятне ас т=вакансем ёук.Элекке. Элекке в=л Кив Ъсел\нчи ёырма яч\. В=л Тик\т ёырмипе Хурама ёырми п\рлешн\ хыёё=н ёапла ятл=. Кунта \л\к ёуркунне шыв тулсан Элексей ятл= ёын путса вилн\, ёав=нпа ун яч\ Элекке ятл=. Капитонова Р. реферат\нчен. 20.^ Кала ёырми.Ё\н\ Ъселпе Кив\ Ъсел хушшинчи ёырма. /л\к ёак ёырмара п\р пуян тим\р арчара ылт=н-к\м\л пытарса усран=. Ял ёыннисем =на сисн\ те арчине шыраса тупса пуянран т=п=лтарса илн\, х=йне в\лерн\. Капитонова Р, реферат\нчен.Ч=ваш Шупашкар\ (Чувашская Чебоксарка).Давным-давно у самаго дремучего леса в закамском захолустье остановились на ночлег волжкие посадские беглецы, бежавшие от крепостной неволи. Как только наступило утро и лучи восходящего солнца осветили опушку леса, дружно застучали топоры. Далеко раздавалось эхо, предвещая жизнь на одном из истоков Малого Черемшана, расположенном на древней Закамской земле. И вскоре в прекрасной долине, протянувшейся вдоль берега реки, появились первые дома, образуя улицу, своими очертаниями напоминавшую кочергу. (Эту форму улица сохраняет и по сей день.) Вожак первопоселенцев чуваш Иван, претерпевший тяжелый гнет крепостников, но горячо любивший свой народ посадский Чебоксар на Волге, властно заявил: «Быть и здесь Чебоксару!» Так, согласно легенде, в середине ХУ11 века зародилась деревня и ее название. П.К. Охотников, В.К.Скворцов. Первый ученик Ленина. Казань,1988.^ 21.Хула ёырми.Хула ёырми М=кшел пат\нче. Кунта \л\к ёап=ёусем пулн=. Хула ёырминчи варта ёълл\ ту пур, ун т=рри търем выр=н. Ёав=нта халь п\ч\к пърт, х\рес лартн=. Хула ёырмине килекенсем вилнисене ас=наёё\. Хула ёырминче, ту ай\нче ё=л пур. Унта м=кшелсем шыв =сма ёъреёё\. Ё=л\ С\нчене юхса тухать. Ипполитова Ольга Иосифовна, 1977 ёул ёуралн=.^ Арман касси.М=кшел\нчи урам яч\. Ёак=нта \л\к шыв арман\ пулн=, унта Исмаил ятл= мельник \ёлен\ пулн=. Хал\ арман\ ёук, анчах та кас= яч\ ёаплипех юлн=. Ипполитова Ольга Иосифовна, 1977 ёул ёуралн=.Ав=р.Кив Ъсел т\л\нче С\нчере чи тар=н выр=н пулн=. /л\к в=л Ав=рта машина анса кайн= пулн=. +на шырама водолазсем ч\нтерн\. Ав=ра 10-15 мет=рл= в\рен ярса ёитереймен. Хал\ ёав выр=на п\т\мпех юшк=н тулн= та =ш=хланса юлн=. Тар=н мар пулин те пурп\рех Ав=р теёё\. Захаров Петр Андреевич, 1950 ёул ёуралн=.22.^ Аслурам (Асл= урам).Кив Ъсел\нчи ч=н пыс=к урам яч\. /л\к ёак=нта уявсем иртн\, каёхи уявсем те ёак=нтах пуёлан=, таканкки лартн=, п\р с=махпа, ялти м\нпур палл= та явапл= \ёсем ёак урампа ёых=нн=. Захаров Петр Андреевич, 1950 ёул ёуралн=.^ Шапа касси.Кив Ъсел\нчи урам яч\. Кунта ёырма-ёатралл= айл=м выр=н. Ёуркунне Кив Ъсел\нче шапа к=шк=ракан выр=н ёав=нта к=на, ёав=нпа кас= яч\ те шапа касси. Захаров Петр Андреевич, 1950 ёул ёуралн=.^ К=ттьа айкки.Кив Ъсел\нчи выр=н яч\. Кунта \л\к К=ттьа ятл= карч=к пур=нн=. Ун=н пахча карти х\ррипе ёул пулн=. Ёав=нтан лашасемпе те ёуран та иртсе ёърен\. Халь ёав ёула шыв ёисе кайн=, ёъреме май ёук. К=ттьа пърч\ те тахёантанпах ёук \нт\, ёапах та выр=н яч\ ёаплипех юлн=. Захаров Петр Андреевич, 1950 ёул ёуралн=.^ 23.Макар ар=мне ёакн= выр=н.Ёак выр=н Т\пекрен Сталин поселккине кайн= ё\рте, в=рман х\рринче. Кунта пилеш йыв=ёёинчен Макар ятл= Кив Ъсел ёынни х=й\н ар=мне ёакса в\лерн\ тет. Ёав арёын пит\ хаяр этем пулн=, х\рар=мсене м=шк=лласа пур=нн=, вунн= ытла та авланн=. Захаров Петр Андреевич, 1950 ёул ёуралн=.^ Кив Ъсел, Ё\н\ Ъсел, Беловка.Кив Ъсел ялне, унта халь ч=вашсем анчах пур=нсан та УЗИ бабай тутар ник\слен\ тет. Унти ч=вашсем С\нче т=р=х ёълелле х=парса ё\н\ ял й\ркелен\. +на Ё\н\ Ъсел тесе ят пан=. Каярахпа в\сем патне тутарсем пырса ларн=. 20- м\ш \м\р пуёлам=ш\нче Ё\н\ Ъсел ч=ваш\сем унтан куёса кайн= та ур=х ял тун=. Ёав ял яч\ Беловка. Белов хушаматл= ёын малтан пырса ларнипе пулн=. Захаров Петр Андреевич, 1950 ёул ёуралн=.Емелькино. Емелькино ялне XVIII \м\р в\ё\нче ник\слен\. Ёак=нта чи малтан килсе вырнаёакан ёын христиан т\нне йыш=нн= Емельян ятл= ч=ваш пулн=. Кунта куёса киличчен в\сем пыс=к юхан шыв урл= каён=. 24.В=л в=х=тра ир\кл\н ур=х ё\рсем ёине куёса кайма чарн=, ёав=нпа та шыв урл= каён= чух арёынсем х\рар=мсемпе ачасене м=й=хсене к\ртсе лартса тавар сутма каякансем пек каён=. Теп\р енне каёмас=р мих\сене салтман.Осипов Филипп Петрович, Емелькин=ра пур=накан ват=сенчен ёырса илн\. ^ Кив\ Ч=ваш Этемшыв\.Ёак яла Емелькино ёыннисемпе килн\ ч=вашсем ник\слен\. Ёул ёинче в\сем кая-кая лашисем ыв=нса ёитн\ те п\р кив\ хула иш\лч\к\ т\л\нче канма чар=нн=. Търех хускалса кайма май килмен: лашисем уксахлама тыт=нн=, ураписем те ё\мр\лсе п\тн\. Темиёе каё ё\р выртсан ёак=нтах юлма шут тытн=, м\нш\н тесен выр=н\ ир\к пулн=, ё\рсем нумай, в=рман пур, шыв\ те юнашарах. Ёапла в\сем канма чар=нн= выр=нта юлсах кайн= та ял ник\слен\. Ял ятне Ч=ваш Этемшыв\ тесе параёё\.Портнов Дмитрий каласа панинчен.Шеме.Эпир п\ч\к чух анне пире ёапла каласа паратч\. Пъл\ртен х\вел тух=ё еннелле ёич ёухр=мра вырнаён= Шеме ялне кърш\ ял х\р\сем качча кайма 25.шикленн\ те, х=ран= та, кил\шмен те. М\нш\н тесен унта тухатм=шсем нумай пур=нн= тетч\.Ё\н\ Аксура пур=накан 82 ёулхи Охотников С.Н. каласа панинчен.Илтрекьел.Асл= хуёан виё\ ыв=л пулн=. Ёит\нсе ёитсен виёё\ш\ те м=ш=рланаёё\. Асли Ипрай, в=т=л=ххи Илтерек, к\ё\нни Чент\р\к ятл= пулн=. Ашш\ в\сене ё\н\ ё\рсене ш=па яртарса уй=рса парать. Хальхи 900 кил –ёуртл= Ипрел ял выр=н\ асл= ыв=л\, Илтерекьел ял\ вырнаён= выр=на в=тал=ххи, Чентрел (700 киле ях=н) ял вырнаён= ё\рпе шывсем т\лне к\ё\нни килсе йыш=нн=. Вара ёав выр=нсенче каярах пулса кайн= ял яч\сене те асл= хуёан ыв=л\сен яч\семпе калан= хал=хра. Хал\ те ёак ё\рсем ёинче вырнаён= ялсене \л\кхи ятпах калаёё\.Хайпулла мучи каласа панине Валерий Мартынов таврап\лъё\ ёырса илн\.^ Пълер, Валем – хуёа т=в\.Пълер ё=л\. Название старинного города Билярска.По рассказу одного чувашина там была чувашская улица (Ч=ваш касси). Каменные строения Билярска провалились в землю. Около Билярска есть поле, которое все было покрыто костями. Какой-то русский царь велел собрать их. Интересно место, где находится исто^ Ч=ваш ч\лхи кафедрин пуёл=х\: Ю.М.Виноградов профессорТупмалли.Кърт\м 1 Топонимика тата ун=н пай\сем 1 Топонимика пай\сен аталан=в\ 3^ Микротопонимика тата ойконимика 5 Ёар=мсан юхан шыв=н т=р=х\ 7Аксу т=р=х\нчи ойконимсем 11Аксу т=р=х\нчи микротопонимсем 30В=рман уёланк= яч\сем 30С=рт-ту яч\сем 33Шыв-шур, ёырма-ёатра яч\сем 37Ёул яч\сем 41С\нче т=р=х\нчи микротопонимсем 43Ё=лсемпе пус=сен яч\сем 48Асл= С\нчелти кас= яч\сем 49В\ёлев 51 Ойконимсемпе микротопонимсен список\ 53Ус= курн= литература 631.^ Кърт\м Топонимика тата ун=н пай\сем. Ё\р ёинче т\рл\рен ял-хуласем, в=рмансем, шыв-шурсем, с=рт-тусем, уй-хирсем, ёырма-ёатрасем, ёул-й\рсем тата ытти географи обьекч\сем шутс=р нумай. В\сен кашнин тен\ пекех х=йсен яч\сем пур. Яч\сене, паллах, ёав=нта пур=нн= е пур=накан хал=х х=й ч\лхипе пан=. Ёав=нпа та в\сене т\пчес \ё пит\ пыс=к п\лтер\шл\, м\нш\н тесен ёав ятсем х=ш\сем \л\к-авалах ёир\пленсе юлса фонетика т\л\ш\нчен улш=нман. Ку в=л ч\лхе наукиш\н пыс=к пуянл=х. Тахёанах калаён= ч\лхесем ёинчен п\лме май парать, ч\лхе аталан=вне й\рлеме те пул=шать. Кунс=р пуёне выр=н яч\сене т\пчес \ё историпе географи наукисемш\н те ус=лл=. Ёав=нпа та п\р-п\р обьект ятне т\пчес \ёе ч\лхеё\сем те, историксем те, географсем те п\рле хутш=нса \ёлемелле. Ку к=на та мар: обьекта п\р ч\лхе урл= т\пчени ёител\кс\р. П\р енчен авалхи ч\лхесенчи с=махсене чухламалла, ют ч\лхесене п\лмелле е ур=х хал=х учен=й\сене яв=ётарса \ёлемелле. Ёак условисене пурн=ёласан к=на \ё результач\ обьективл= та тух=ёл= пулма пултарать2.Географи обьекч\сен яч\сене наук=ра топонимсем теёё\. «Топоним» с=мах грек ч\лхинчен тухн=. В=л ик\ с=махран т=рать: topos-выр=н, onoma-ят тенине п\лтереёё\.Выр=н яч\сене т\пчекен наука вара топонимика пулать. Топонимика науки ёич\ пайран т=рать: 1.Ойконимика- ял яч\сене т\пчекен пай. 2.Урбонимика- хула яч\сем. 3.Хоронимика- область яч\сем, 4.Дромонимика- ёул яч\сем, 5.Оронимика- с=рт-ту яч\сем, 6.Микротопонимика- ё\р ёинчи п\ч\к выр=н яч\сем, 7.Гидронимика- шыв-шур яч\сем. Шыв-шур яч\сене т\пчекен пай х=йне 4 ушк=на пайланать: 1.Потамонимика- юхан шыв яч\сем, 2.Мемнонимика- къл\ яч\сем, 3.Пелагонимика- тин\с яч\сем, 4.Геланимика- шур, лачака яч\сем. «Топонимика» термин пир\н ё\ршыври литератур=ра п\ррем\ш хут ХХ \м\р\н 20-м\ш ёул\сенче т\л пулма пуёлан=. Ёак с=мах=н синоним\ «топономастика». Ку термин наук=на каярах к\н\. Х=шп\р учен=йсем топономастика с=махпа «ономастика» термин выр=нне те ус= кураёё\. Мускаври =славё= Н.В.Подольская шутлан= т=р=х, «топономастика» с=мах наук=ра кирл\ термин мар. 3.^ Топонимика пай\сен аталан=в\.Топонимик=н ёълерех ас=нн= пай\сем в=рё= хыёё=н ёир\пленн\. С=махран, «микротопонимика», «гидронимика» терминсемпе 1959-м\ш ёулхи Киеври ономастика конференций\нче анл=н ус= курн=. Ёав=нтах 1965-м\ш ёул иртн\ конференцире вара п\т\мпех гидронимика проблемисене анчах сътсе явн=. Топонимика ономастик=н п\р пай\. Ономастика- пай=р ятсем ёинчен в\рентекен наука. Ун=н шутне топонимик=с=р пуёне антропонимика (ёын яч\сем ёинчен в\рентенкен пай), этнонимика(т\рл\ хал=хсен яч\сем), теонимика (тур= яч\сем), астронимика (т\нче уёл=х\нчи обьект яч\сем), зоонимика (выль=х-ч\рл\х яч\сем), хрематонимика (хаёат-журналсен, кинофильмсен, пароходсен, к\некесен, т\рл\ учрежденисен, уявсен, ёак=н ев\р ытти ятсем ёинчен в\рентекен пай). Ономастик=н отраё\л\сенчен в=йл= аталанн= пай хальхи в=х=тра, паллах, топонимика шутланать. Топонимик=ра вара п\ррем\ш выр=нта шыв шур яч\сене т\пчес \ё малти выр=нта т=рать, ун хыёё=н микротопонимика, кайран ойконимика. Ку в=л терминологи т\л\ш\нчен п=хсан.4.Ономастик=ра ытларах грек ч\лхинчен к\н\ с=махсемпе ус= кураёё\, латин с=мах\сем те тър килеёё\. Микротопонимсем ё\р ёинче ытти пай=р ятсемпе танлаштарсан пит\ те нумай. В\сене пурне те шута илсе т\пчеме те май килмест. Ёав=нпа та топонимик=ра п\ч\к выр=н яч\сем ёинчен материал, п\т\м\шле илсен, сахал, в\сене т\пчес \ё те ёител\кс\р аталанн=-ха. Микротопонимсемпе материал пухса т\пчес, словарьсем й\ркелес \ё ёинчен 1896-м\ш ёултах И.П.Фалевич историк хускатн= пулн=. Ёак пуёару паянхи кун та х=й\н в=йне ёухатман. П\ч\к выр=н яч\сене пуётарасси ХХ \м\р варринче сар=ла пуёлан=. Ёак ёулсенче уйр=м регионсенче пуётарн= микротопонимсене ч\лхе т\л\ш\нчен тишкерн\ т\пчев \ё\сем туха пуёлан=. 60-м\ш ёулсенче урбонимсем ёинчен статьясем тухн=. С=махран, «Лингвинистическая терминология и прикладная топономастика». (М., «Наука», 1964г.) сборникри А.В. Суперанская ёырн= «Применение метода лингвинистической статистики к изучению топономастической системы г.Москвы» статья.5.^ Микротопонимика тата ойконимика.1964-м\ш ёулта Мускаври Патшал=х Университеч\пе п\рле Совет Союз\нчи географи обществин Мускаври филиал\ хат\рлесе микротопонимипе п\т\м Союзри канашлу ирттерн\. Ёак=нта микротопонимсем ёинчен п\ррем\ш хут ятарл= калаёу пулн=. Каярахпа микротопонимсем ёинчен докладсем т\рл\ регионсенчи ономастика конференций\сенче вулан=. В\сем 1967-м\ш ёулта Ч\мп\рте, 1969-м\ш ёулта Чулхулара, 1971-м\ш ёул /пхъре, 1973-м\ш ёул Саранскинче иртн\. Пур=на киле ёак=н ев\р конференцисем ирттересси й=лана к\рсе кайн=, в\сем т=т=шах иртме пуёлан=. С=мах май, 1997-м\ш ёулхи чък уй=х\н 13-14-м\ш\сенче «Ономастика и языки Урало-Поволжья» конференци Шупашкарта иртн\. Микротопонимсен шутне ё\р ёинчи ёак=н пек п\ч\к выр=н яч\сем к\реёё\: с=рт-ту, т\меске, шырлан, вар, ёырма, ё=л, къл\, ёыран, путл=х, шур, юхан шыв кукри, п\ве, пус=, утрав, ав=р, уй-хир, ё\р лапт=к\, ёаран, к\тъ к\текен выр=н, в=рман, уёланк=, уйр=м ларакан йыв=ё, урам, кас=, т=к=рл=к, ёул, ёул юппи, уйр=м ёурт, сукмак, ё\р х=в=л\, к\пер, каёма тата ытти те.6.П\р-п\р микротопонимпа ёав выр=нта, ёав обьект тавраш\нче пур=накан хал=х к=на ус= курать. Аяккарах пур=накансем ун ёинчен п\лмессе те пултараёё\. Ёав в=х=трах Пълер ё=л\, Валем хуёа т=в\, Лакрей в=рман\ тесен, ёак пай=р ятсене п\лмен ёын сахал. Топонимик=н п\р пай\ ойконимика. В=л ял яч\сем м\нле пулса кайни, аталан=в\, в\семпе м\нле ус= курни ёинчен в\рентекен наука пай\. Ойконимсене т\пчес \ё те микротопонимсенни ев\рех п\р в=х=тра аталанса пын=. Ойконимсене пуётарса классификацилес \ё ансатрах, анчах ят м\нрен тухнине т\пчесси микротопонимсен те, ойконимсен те п\решкел.^ 7.Ёар=мсан юхан шыв\н т=р=х\.Аксу район\ Тутарстан=н к=нт=р ен\нче, К\ё\н Ёар=мсанпа Асл= Ёар=мсан хутл=х\нче вырнаён=. Кунти хура т=пралл= ё\рсем ака-суха тума аван, ёав=нпа та тыр-пул акса т=васси ёак выр=нсенче Ат=л ёи П=лхар патшал=х\ в=х=т\нчех й=лана к\н\. Ёар=мсанпа ун=н юппи С\нче т=р=х\сем \л\кренех пит\ илемл\, ул=х\-ёаран\сене ытармалла мар пулн=. П=лхар патшал=хне тутар-монгол эшкер\сем килсе аркатса т=кн= хыёё=н темиёе \м\р хушши авалхи п=лхар-ч=вашсен ял\семпе хулисен выр=н\нче тал пиёенпе в\лт\рен кашлан=. ХУ1-ХУ11 \м\рсенче анчах ёак ё\рсем ёине ёынсем каялла килсе вырнаёа пуёлан=. Аякран килн\ в\сем кунта: Ат=л урл= каёса с\м в=рмансем, ёеёен хирсем урл=, каялла, х=йсен м=н аслашш\сен, п=лхар-ч=вашсен ё\р\сем ёине. Паллах, ёул\сем ё=мал пулман в\сен, ёав=нпа та чи хастаррисем ёеё ур=х выр=нсене куёма пултарн=. Ё\н ё\ре куёакансем ытларах в=рманл= Ёар=мсанпа С\нче юхан шыв\сен х\ррисене к=м=ллан=. Кунта в\сене, п\р енчен, т=шман куё\ търех ас=рхайман, теп\р енчен, в=рман\ те, шыв\ те ал ай\нчех.8.Ёар=мсан юханшыв ятне 922-м\ш ёултах П=лхар патшал=хне килсе кайн= Ахмед ибн Фадлан ёул ёъревё\ тата элч\ х=й\н кунч=к\нче ас=нса х=варн=: «Эпир вара Пушк=ртсен ё\ршыв\нчен тухса кайр=м=р та Джарамсан шыв\ урл=, … каёр=м=р»,*- тен\ в=л унта. Апла пулсан, Ёар=мсан юхан шыв\н ятне 11 ем\р каярахах ёапларах калан= пулать. «Ёар=мсан» ят халь пир\н литература ч\лхи норминче ёир\пленн\. Тишкерсе п=хар-ха ёак юхан шыв тар=х\нчи ч=ваш ял\сенче, ытти ё\рте пур=накансем ахаль калаёура ёак ята епле каланине. Ёар=мсан район\нчи Кив Й\лмелпе Ё\н Й\лмел тавраш\нче «Ёар=мсам»** («Ёар=мсам=н, ай, кукр\нче маттур й\к\тсем ут= ёулаёё\»), П\к\лме тавраш\нче «Ёар=мсем»*** («Ёар=мсем юхать ёав ёав=р=нса, каять ёыран\ т=ршш\н»), Асл= С\нчел тавраш\нче «Ёар=мсен»**** («К\ё\н Ёар=мсен леш енче й\пк\н хура уч\ к\ёенет»), теп\р т\рл\ «Ёарм=ёан»***** («Ёарм=ёан т=р=х ёърен\ чух шур пул=чч\ ёим\ёл\х») теёё\. _________________________________________________________ * Революциченхи ч=ваш литератури. Ш., 1984. 1-м\ш том, 33 м\ш стр. ** Ашмарин Н.А.. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 11-12 м\ш том, 65 стр. *** Ёав=нтах. ***** Ёав=нтах. **** Ёав=нтах.9.Ёар=мсан яч\ выр=сла Черемшан. Кунашкал ятл= юхан шыв Тутарстанра тата та пур. В=л Апас район\нче, С\вене юхса к\рекен пыс=ках мар ёырма. Ч=вашсем =на Ёар=м теёё\. Т=х=рьял тавраш\нчи ч=ваш юррисенче ёак=н пек ёавр=м тър килет: «Ёар=м ёинче сар чечек, епле к\рсе татам-ши?»* Самар облаё\нче Клявлино ятл= ял пур. В=л Асл= Ёар=мсан пуёланакан выр=нта вырнаён=. Ун=н яч\ ч=вашла Ёар=мпуё. Апла пулсан, Ат=ла юхса к\рекен Ёар=мсан ятне те Ёар=м тен\. Ч=ваш юррисенче ёапла с=махсем илтме пулать: «К=вакал\ ула, м=й\ х=ла каёаймасть Ёар=м шыв урл=»**. Географи т\л\ш\нчен илсен Ёар=мсан т=р=х\нче в=рмансем сахал, ытларах ёаранл= выр=нсем. Эппин, ёак=н пек п\т\млетъ тума пулать. Ёар=мсан «Ёар=м шыв\» с=мах майлаш=в\нчен, «Ёар=м» с=мах «ёаран» (ёерем) с=махран пулн=. П=лхар патшал=х\нче ёак юхан шыв ятне ё=л шыв\, хир шыв\, в=рман шыв\, ёум=р шыв\ ев\р ёаран шыв(\) (ёерем шыв(\)) теме пултарн=. Ахмед ибн Фадлан элч\ те х=йне Пълер хулине ертсе пыракан п=лхар-ч=вашсенчен «Ёаран шыв» тесех илтн\ пуль ёак юхан шыв урл= каён= чух. В=х=т иртн\ май май ёак с=мах майлаш=в\ «река» п\лтер\шпе ёъреме пултарн=. Куна ёапла ёир\плетме пулать. П\р енчен, Асл= Ёар=мсанпа К\ё\н Ёар=мсан п\р п\ринчен 10.самаях аякра. Ытти ё\рсенче кун пек юхан шывсем с\м ур=х ятсемл\. П=лхар патшал=х\ в=х=т\нче ик\ юхан шыв хутл=х\нчи хал\ Асл= тата К\ё\н С\нче ятл= Ёар=мсан юппине те ёаран шыв\ теме пултарн=, м\нш\н тесен араб элчи х=й\н кунч=к\нче П=лхар ё\р\сенче м\нле юхан шывсем урл= каёнине пурне те ас=нн=, анчах та ун=н ёул\ С\нче урл= иртн\ пулсан та =на ас=нман. Теп\р енчен, хальхи т\сл\х. С\нче т=р=х\нче пур=накан ч=вашсемш\н С\нче юхан шыв яч\ пай=р мар ят. В\сен =нлав\пе «С\нче» с=мах юхан шыв п\лтер\шл\. Ёакна ХХ \м\р\н 30-м\ш ёул\сенчех Асл= С\нчелте ёуралса ъсн\ ч=ваш ёыравёи Еллиев Е.В., Ильин С.С. профессор пал=ртса х=варн=. Ку т=р=хри ч=вашсемш\н Ёар=мсан та, С\ве те Ат=л та, ытти юхан шывсем те «с\нчесем». С=махран, камран та пулсан: «Атал м\н в=л?»- тесе ыйтсан, в\сем: «Ат=л в=л пыс=к с\нче»,-тесе хуравлама пултараёё\. Паллах, ёакна ытти ё\рти ч=вашсем илтсен т\л\неёё\. П=лхар Патшал=хне аркатн= хыёё=н ч\р\ юлн= п=лхар-ч=вашсем Ат=л урл= каёса с\м в=рмансенче пур=на пуёласан С\вене юхса к\рекен п\ч\к ёырмана та «река» п\лтер\шл\ с=махпа «Ёар=м» тесе калан= пулмалла. * Ашмарин Н.А. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 11-12 м\ш том, 66 м\ш стр. ** Ёав=нтах.11.^ Аксу т=р=х\нчи ойкон


Не сдавайте скачаную работу преподавателю!
Данный реферат Вы можете использовать для подготовки курсовых проектов.

Поделись с друзьями, за репост + 100 мильонов к студенческой карме :

Пишем реферат самостоятельно:
! Как писать рефераты
Практические рекомендации по написанию студенческих рефератов.
! План реферата Краткий список разделов, отражающий структура и порядок работы над будующим рефератом.
! Введение реферата Вводная часть работы, в которой отражается цель и обозначается список задач.
! Заключение реферата В заключении подводятся итоги, описывается была ли достигнута поставленная цель, каковы результаты.
! Оформление рефератов Методические рекомендации по грамотному оформлению работы по ГОСТ.

Читайте также:
Виды рефератов Какими бывают рефераты по своему назначению и структуре.