Махму Кашкари

Реферат Тақырыбы: Махмұд Қашқари Орындаған: 8 «Г» сынып оқушысы Нұртаева Қымбат Тексеруші: Шыңғыс Гауһар Алматы 2012 – 2013 оқу жылы Жоспары: І. Кіріспе 1. Қазақ әдебиетінің даму кезеңдері

ІІ. Негізгі бөлім 1. Махмұд Қашқаридың өмірі мен шығармашылығы 2. Араб тілінде жазған алғаш шығармасы ІІІ. Қорытынды Басқа ғылымдарға қосқан үлестері IV. Пайдаланылған әдебиеттер І. Кіріспе Қазақ әдебиетінің даму кезеңдері

Түркі қағанаттары құлағаннан соңғы жерде түркі әлеміндегі әдеби өмір орталығы тікелей Қазақстан жеріне – Жетісу мен Сыр бойына ауысады. Өзіндік сипатқа ие дала мәдениетімен қоса қала мәдениеті де өркендейді.

Осы кезеңде бірталай түркі тайпаларының ислам дінін қабылда- уына байланысты, бұған дейін кеңінен қолданылып келген руна жазуын және ғылымда ұйғыр жазуы деп аталатын екін-ші бір көне түркі жазуын араб жазуы алмастыра бастайды. Өлкенің әкімшілік, экономикалық және мәдени орталық-тарына айналған

ірі қалаларда маңына оқымыстылар, діндар ғұламалар топтасқан үлкен мешіттер салынады, мек-тептер, медреселер ашылады. Дәл осы кезеңде қазіргі қа-зақ жерінен мұсылман әлемінде «мұғалім әс-сани» - мәш-һүр Аристотельден соңғы екінші ұстаз атанған Әбунасыр

әл- Фарабидің өсіп шығуы кездейсоқ емес еді. Және Отырардан қанаттанған ұлы ғалым жапанда өнген жалғыз бәйтерек болып қалған жоқ. Сол көне күндерде жасаған, шығыста кеңінен танылған Аббас Жауһари, Ысқақ әл-

Фараби, Жанақ әл-Қимақи сияқты оқымыстылар отандық білім мен мәде-ниеттің биік өресін танытады. Бұдан соңғы ғасырларда жасаған, қазақ әдебиеті тарихына белгілі мөлшерде қатысы бар ақын-жазушылар-дың ішінен Хакім-Ата мен Ғали,

Дүрбек пен Сейф Сарайи есімдерін атауға болады. Махмұд Қашқари жазған түркі тілдерінің сөздігі «Диуани лұғат ат-түрік» және қыпшақ тілінің сөздігі «Кодекс куманикус» сияқты ескерткіштер де көне дәуірдегі қазақ поэзиясы, қазақ фольклоры

туралы мол мағлұмат, құнды деректер береді. Қазақ әдебиеті қазіргі Қазақстан жерін жайлаған тайпа-лар туғызған бай рухани қазынаның заңды мұрагері еді. Ол өзіне дейін ғасырлар бойы жасалған мол мұрадан нәр алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру,

соны соқпақ-сораптар қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. ІІ. Негізгі бөлім 1. Махмұд Қашқаридың өмірі мен шығармашылығы Махмұд Қашқари (то¬лық аты-жөні Махмұд ибн Әл Құсайын ибн Мұхам¬мед) (1029–1101) – түркі тілдерінің тұң&

#1171;ыш сөздігін құрас¬ты¬рушы, эн¬цикло¬педист-ғалым, атақты «Ди¬уани луғат-ат-түрік» еңбегінің ав¬то¬ры. Қашғар¬да ту¬ып, Ба¬ласағұн қала¬сын¬да өмір сүрген. Қара¬хан¬дар ақсүйек¬тері ор¬та¬сынан шыққан. Әкесі Құсайын Мұхам¬мед

Ма¬урен¬нахр-ды жа¬улаушы Боғыр¬ханның не¬мересі. Ол Қашғар¬да білім алып, Бұха¬ра мен Бағдад¬та оқуын жалғас¬тырған. Түркі ха-лықта¬рын түгел¬ге жуық ара¬лап, заң ілімі, ариф¬ме¬тика, Құран, ша¬риғ¬ат пен ха¬дис бойын¬ша білім ал¬ды.

Араб-пар¬сы тілдерін, әде¬би¬еті мен мәде¬ни¬етін меңгерді. XI ғасыр¬да «Ди-уани лұғат ат-түрік» еңбегін жа¬зып, түркі тілдерінің мәрте-бесін көтерді. Кітап¬та тек түркі сөздерін теріп жа¬зып, өзге тілден ен¬ген сөздерді қол¬данбаған. Ғалым бұл кітап¬та

Бағдад оқымыс¬ты¬сы Әбдірах¬ман әл-Бас¬ри¬дың (VI¬II ғ.) «Ки-табул ай¬ни» ат¬ты еңбегі негізінде түзген. 1. Араб тілінде жазған алғаш шығармасы XI ғасыр¬да «Ди¬уани луғат-ат-түрік» еңбегін жа-зып, түркі тілдерінің мәрте¬бесін көтерді.

Кітап¬та тек түркі сөздерін теріп жа¬зып, өзге тілден ен¬ген сөздерді қол¬данбаған. Сөздіктің түпнұсқасы жоғалған. А. Абул¬фатх¬тың 1266 жы¬лы жа¬саған көшірмесі 1915 жы¬лы Ыс¬тамбұл ба¬зарын¬да ескі зат¬тарды са¬тушы¬ның ар¬ба¬сынан та¬былған. Қазір Ыс¬тамбұлдағы

Фа¬тих кітап¬ха¬насын¬да сақта¬улы тұр. 3 том¬нан, 8 кітап¬тан тұра¬тын еңбек¬те 6800 түркі сөзі ғылы¬ми жүйеге түсірілген. Ғалым¬ның бұл кіта¬бы ер¬те ор¬та ғасыр¬лық түркі халқының эн¬цикло¬педи¬ясы сияқты. Ол түркіта¬ну та¬рихын¬да тұңғыш рет та¬рихи-

са¬лыс¬тырма¬лы әдісті қол¬да¬нып, ди¬алек¬то¬логия ғылы¬мының негізін сал¬ды. Түркі тай¬па¬лары¬ның ерек-шеліктерін сақтай оты¬рып, тіл бай¬лығын зер¬де¬леу, ай¬ты¬лу, жа¬зылу, заңды¬лықта¬рын, қол¬да¬ну аясы¬на қатыс¬ты айырым белгілерін зерт¬теу ғалым¬ның бас¬ты ұста¬нымы бол¬ды. Сөздер¬ге түсінік бе¬руде 242 бәйіт пен 262 мақал-м&

#1241;телді пай¬да¬лан¬ды. Ауыз әде¬би-етінің жоқтау («Алып Ер Тоңға өлді ме?»), ай¬тыс («Жаз бен қыс¬тың ай¬ты¬сы») үлгілерін де қам¬ты¬ды. Кітап¬та ерлік істерді ма¬дақтаған, та¬биғат көріністері мен ғашықтықты жыр¬лаған жыр шу¬мақта¬ры кез¬де-седі.

Түркі то¬пырағын¬да Яс¬са¬уиден бас¬та¬лады деп та-нылып кел¬ген со¬пылық по¬эзия үлгілерін Махмұд Қашқаридің сөздігінен та¬буға бо¬лады. Ғалым өз сөздігінде 29 тай¬па¬ның эт¬но¬ним, то¬поним¬дерін, ту-ыс¬тық ата¬ула¬ры мен киім-ке¬шек, тағам ат¬та¬рын, салт-дәстүр ерек¬шеліктерін атап көрсетіп, ұсақ ру-

лар¬дың таңба¬лары¬на дейін си¬пат¬тай¬ды. Сол кез¬дегі түркі ха¬лықта¬рының дүни¬ені қабыл¬да¬уы, эт¬ни¬калық нор¬ма¬лары мен құнды¬лықт а¬ры, өзін-өзі ұстау әдеті тілге ти¬ек етіледі. Әртүрлі тай¬па¬лар ара¬сын¬дағы та-рихи-мәде¬ни бай¬ла¬ныс¬тар, Қазақстан мен

Ор¬та Азия аумағын¬да болған кейбір та¬рихи оқиғалар жайын¬да (Мәсе¬лен, Ес¬кендір Зұлқар¬найын жо¬рығы ту¬ралы) құнды мәлімет¬тер келтіріледі. ІІІ. Қорытынды Басқа ғылымдарға қосқан үлестері Ғалым¬ның дөңге¬лек кар¬та¬сы ең ежелгі түркі кар¬та-сы ретінде

белгілі. Мұнда ол түркі ха¬лықта¬рының та-ралым ай¬мағын көрсе¬теді. Кітап¬ты түзу¬де бірне¬ше жы¬лын сарп етіп, 1072–1078 жыл¬да¬ры Бағдад қала-сын¬да жа¬зып бітірген. Бұл кітап 1997–1998 жыл¬да¬ры қазақ тілінде жа¬рық көрді. Ауда¬рып, бас¬паға әзірле-ген

А. Еге¬убаев. Махмұт Қашқари¬дың ; «Түркі сөздігінен» басқа «Ки¬тап-и-джа¬вахир ан-нахв фи луғат ат-түрік» («Түркі тілдері син¬таксисінің құнды қаси¬ет¬тері ту¬ралы») ат¬ты еңбегі болған, бірақ кітап біздің за¬маны¬мызға жет¬пе¬ген. Ғалым өзінің кіта¬бы ту¬ралы «Түркі тілін үй¬ре¬нуді&

#1187; қажеттілігін өмір та-лабы мен ақыл та¬разы¬сы әбден дәлел¬дейді. IV. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Тарихи тұлғалар (Алматыкітап 2006ж.) 2. Бес ғасыр жырлайды (Алматы «Жазушы» 1989ж.) 3. Әбсаттар Дербісалиев Қазақ даласының жұлдыздары (Алматы «Рауан» 1995ж)