ТОТАЛИТАРДЫК РЕЖИМДИН

ТОТАЛИТАРДЫК РЕЖИМДИН КҮЧӨШҮ. МАССАЛЫК ЖАЗАЛООЛОР 1. Административдик-командалык системанын калыптанышы. СССРде бул системанын өнүгүш& ;#1199;нө объективдүү жана субъективдүү мүнөздөг&a mp;#1199; көптөгөн факторлор себеп болгон.

Орусияда көп кылымдар бою падышалык бийликтин үстөмдүк кылышы, демократиялык башкаруу салтынын жоктугу бул системанын калыптанышын шарттаган. Маркстык окуу боюнча социалисттик революция өнүккөн Бир нече капиталисттик мамлекеттерде жеңмек. Бирок, революция экономикалык жактан артта калган

Орусияда гана женип, бөлөк өлкөлөрг&a mp;#1257; тараган эмес. Натыйжада Советтик Орусия капиталисттик мамлекеттердин курчоосунда калган. Ал ар социализмди жок кылыш үчүн ачык эле интервенция уюштурушкан. Революция экономикалык жактан артта калган мамлекетте жеңгендиктен социализмдин базисин жаңыдан түзүү милдети турган.

Башкаруу бийлигин чындамайынча, командалык системасы күчөтмөй&a mp;#1199;нчө бул милдетти чечүүгө мүмкүн эмес эле. Орусиянын экономикасы көп укладдуу болгондуктан, коомдогу социалдык катмарлар да ар турдуу болгон. Ошого байланыштуу өлкөнүн ичинде тап күрөшү «Ким кимди?» деген эреже боюнча куч алган. Бул күрөш граждандык согушка &

#1257;сүп чыккан. Ушундай кырдаалда большевиктер партиясы социализмди бир өлкөдө куруу курсунан баш тартышы же тоталитардык режимди орнотуу аркылуу артта калган бир өлкөдө социалисттик түзүлүшт&a mp;#1199; орнотушу керек эле. В. И. Ленин башында турган большевиктер партиясы Совет бийлигинин алгачкы жылдарында эле өзүнүн душмандарын азайтуу, бийлигин

чындоо максатында бир партиялуу системаны тандап алган. Натыйжада большевиктерден башка партиялардын баары мыйзамсыз делип жарыяланып, алардын ишмердиктерине турдуу себептер менен тыюу салынган. Өнөр жайды бекем контролдоо үчүн чектелген чарбалык эсеп киргизилип, ки-решелерди бөлүү борбордоштурулган. Агрардык сектор болсо азык-түлүк салыгы аркылуу бекем ооздукталган.

Катаал саясий режим, чарба жүргүзү&am p;#1199;дөгү административдик-командалык система өлкөдөг&am p;#1199; саясий стабилдуулукту сактоого, финансылык каражаттарды ыксыз бюрократиясыз эле өндүрүшк&a mp;#1257; жумшоого, өлкөнү тез арада кайра курууга мүмкүндүкт өрдү бермек. Кирешелерди бөлүштүр&a mp;#1199;&

#1199;нү борбордоштуруунун натыйжасында өнөр жайынын жогорку рентабелдуу тармактарынын жардамы менен экономиканын артта калган тармактарын, оор өнөр жайын жана транспортту өнүктүр&am p;#1199;ү милдети коюлган. Совет өкмөтү Орусиядагы чет элдик менчиктерди жойгон, падышалыктын батыштагы капиталга болгон карызын төлөөд& ;#1257;н баш тарткан.

Натыйжада Европадагы мамлекеттер Советтик Орусияга блокада жарыялап, ага чет элдик инвестициянын келиши такыр токтогон. Ушундан улам өнөр жайын өндүрү& ;#1199;дө агрардык секторго оор күч келген. Бир партиялуу системанын шартында оппозициянын жоктугунан улам бийлик органдарында коррупция жана бюрократизм күч алган. Контролдун жетишсиздигинен айрым партиялык-мамлекеттик кызматкерлер бийлигин кыянаттык

менен пайдаланууга өтүшкөн. Бул көрүнүшт&a mp;#1199; токтотуу үчүн В. И. Ленин өзүнүн акыркы эмгектеринде партиянын Борбордук Комитетин адис жумушчулардыи эсебинен кеңейтүү, жумушчу-дыйкан инспекциясын кайра түзүү жана партиялык-мамлекеттик аппараттардын иштерин

текшерүүнү күчөтү& ;#1199; боюнча бир катар конкреттүү сунуштарды айткан. Мындан тышкары В. И. Ленин өзүнүн жакын соратниктерине мүнөздөм&a mp;#1257; берген. И. В. Сталинди партиянын Борбордук Комитетинин Генералдык секретарлыгынан четтетүүнү , партия менен

өкмөткө коллективдүү жетекчиликти орнотууну сунуш кылган. Партиянын биримдигин сактоо учун партиянын ич ара фракцияларга бөлүнүш&am p;#1199;нө тыюу салынган. Натыйжада партияны караксыз элементтерден массалык түрдө тазалоого жол ачылган. В. И. Лениндин мамлекетти коллективдүү башкаруу жөнүндөг&a mp;#1199; сунуштары

И. В. Сталин жана анын жакын чөйрөсү тарабынан эске алынбай, В. И. Ленин өлгөндөн кийин таптакыр унутулган. Жаны экономикалык саясат кийинки мезгилде олку-солку иштей баштаган. Саясатта болсо коомдогу көп кырдуу социалдык кызыкчылыктар менен большевиктердин авторитардык бийлигинин ортосунда карама-каршылык күчөгөн.

Көп өзгөрү& ;#1199;лөргө кабылган айылкыштактар өз кызыкчылыктарын коргоо учун саясий капалдарды издей баштаган. Натыйжада партиянын ичинде фракциялык күрөш күч алып, Сталин, Троцкий, Зиновьев ж, б. ортосунда бийлик үчүн күрөш күчөгөн. Сырттан келүүчү капиталдын токтошу,

жаны экономикалык саясаттын алсырай башташы өлкөнүн экономикасынын бардык тармактарынын өнүгүш& ;#1199;н начарлаткан. Экономиканы канткенде көтөрү& ;#1199;гө болот деген маселенин тегерегинде партиянын ичинде күрөш ого бетер күчөгөн. Натыйжада башкаруунун административдик-командалык, репрессиялык ыкмалары күчөйт.

Бул жаңы экономикалык саясаттын өнүгүш& ;#1199;нө тоскоолдук кылган большевиктер экономикалык кризистен чыгуу учун рынок эко-номикасына негизделген жаны экономикалык саясатты токтотуп, пландуу экономикага өтүүн& #1199; биротоло тандаган. Коомдун өнүгүш& ;#1199; жалпы пландоого өтүп, биринчи беш жылдык план (1928— 1932-жж.) иштелип чыккан.

Экономикалык кризистин, финансылык кыйынчылыктардын шартында өлкөнү индустриялаштыруу чарбалык жетекчиликтин административдик ыкмаларга өтүшүн тездеткен. ВКП(б) БКнын 1930-ж. марттагы токтомуна ылайык өлкөдө советтик, кооперативдик, чарбалык жана коомдук уюмдардын кетекчилигине коомдун төмөнкү социалдык катмарларынын өкүлдөр&am p;#1199;н тартуу компаниясы башталат.

1931-1932-жж. Кыргызстанда эле 1023 адам социалдык катмарлардан жетекчи кызматтарга көтөрүлг&a mp;#1257;н. Алардын 710у кедей-кембагалдардан чыккан кыргыздар эле. Карапайым калктын өкүлдөр&am p;#1199;н жетекчиликке тартуу, албетте, прогрессивдуу көрүнүш болгон. Элдин коомдук активдуулугу, жалпы билим денгээли, маданияты өскөн, улуттук жетекчи

адистердин отряды калыптанган. Бирок бул компамиянын жүрүшүнд&a mp;#1257; бийликке эч кандай жөндөмсүз, билимсиз, ач айкырык, куру сурөөн менен иштеген башкаруучулар да кирген. Жетекчилердин профессионалдык деңгээлинин төмөндүг&a mp;#1199;нө байланыштуу башкаруу обу жок буйрукчул мүнөздө жүргүзүл&a mp;#1257; баштаган.

Мисалы, агрардык чөйрөдө жерди качан айдоо, себүү же жыйноо боюнча дыйкандарга жогортон көрсөтмөл& amp;#1257;р берилип, дайынсыз талаптар коюлган. 2. Массалык жазалоонун башталышы жана жүрүшү. Өлкөнү индустриялаштыруу саясатынын жүрүшүнд&a mp;#1257; күчөгөн талаш-тартыштардын жүрүшүнд&a

mp;#1257; сталиндик-бухариндик блок «солчул оппозиция» деп аталган троцкийлик чиновьевдик топту жеңип чыгат. Ушундан кийин партийны «троцкийчилерден» тазалоо боюнча кеңири компания башталган. Беш жылдык планды түзүү жана айыл чарбасын коллективдештирүү боюнча жүргөн идеялык күрөштө «оңчул оппозиция» деп аталган Бухариндин блогу талкаланып, ал ар куугунтукка алынат.

Буга чейин Совет өкмөтү кулактарды чектөө саясатын жүргүзүп келген. 1929-ж. 27-декабрда Сталин «Кулактарды man катары жоюу» ураанын жарыялаган. Ушундан кийин елкедо дыйкандардын бир белугуне карата массалык репрессия башталган. Директивалык документтерге ылайык «туташ коллективдештирүү» жүрг&

#1199;зүлг& amp;#1257;н райондордо кулакка тартуулар 3-5 пайыздан ашпашы керек эле. Чындыгында көчмөн кыргыздар жашаган райондордо мынча сандагы кулактар болгон эмес. Салык эсеби боюна 1928-1929-жж. 3406 гана кулак чарбасы болгон. Алардын көбү кийинки жылдары жакырданып калган эле. Бирок берилген тапшырманы аткаруу жана ашыкча аткаруу учун жергиликтуу бийлик органдары фактыларды

бурмалашып, дыйкандардын 10 пайызын кулакка тартышкан. Натыйжада, орто дыйкандардын көпчулугу, айрым учурларда кедей-дыйкандар да кулакка тартылган. Кулакка тартууну жергиликтуу парткомдун секретарынан, айылдык советтин мучөсунөн жана милиция кызматкеринен турган «үчтүктөр» эле өз билгениндей чечип койгон. Кулакка тартылгандардын айрымдары сот жообуна тартылган.

Бир бөлүгү алыскы, дагы бирөөлөр&a mp;#1199; жакынкы аймактарга кубаланган. Алар тамташынан, байлыгынан, шайлоо укуктарынан ажыраган. Алыска кечурулгон кулактардын үй-бүлөл&a mp;#1257;рү көп азаптарды башынан өткөргөн, кыргынга учураган. Кулак чарбалардын колхоздорго киришине тыюу салган чечим алардын абалын оордоткон.

Ысык-Көл, Нарын, Ат-Башы, Балыкчы райондорунда дыйкандардын нааразычылыктары куралдуу көтөрүл&am p;#1199;шкө чейин жеткен. Кыргызстандын түштүгүнд& amp;#1257; куралдуу кагылышуулар болгон. Бул көтөрүл&am p;#1199;штөрдүн Совет бийлиги тарабынан өтө канкордук менен басылгандыгы жөнүнд&

#1257; тарыхый фактылар бар. Коллективдештирүүн&a mp;#1199;н жүрүшүнд&a mp;#1257;гү көрдүк менен зордукка дыйкандар өздөрүн&am p;#1199;н мал-мулкун жок кылуу, өрттөп жиберуу, Кытайга айдап качуу ж. б. менен жооп кылышкан. Совет бийлиги буга жооп катары айыл-кыштактагы репрессияны күчөткөн. 1931-ж. август-сентябрь айларында эле 6 мин, үй-б&

#1199;лө Украина менен Түндүк Кавказга көчүрүлг&a mp;#1257;н. 1933-ж. республикада 2113 кулак чарбасы репрессияланган. Ошентип, коллективдештируунун жүрүшүнд&a mp;#1257;гү байларга, кулактарга каршы жүргүзүлг& amp;#1257;н күрөш аларды

тап катары жоюу менен коштолгон. Айыл-кыштак калкынын бир бөлүгү массалык жазалоодон жабыр тарткан. СССРде айыл чарбасын зордоп коллективдештируудө кетирилген кемчиликтердин натыйжасында өлкөнүн айыл чарбасы кескин төмөндөг&a mp;#1257;н. Бул калктын турмуш деңгээлинин төмөндөш&a mp;#1199;нө, элдин нааразычылыгынын өсүшүн& ;#1257; алып

келген. Мына ушундай кырдаалда социалисттик чарба жүргүзү&am p;#1199;дөгү кыйынчылыктарга «булдуруучулөр», «эл душмандары» күнөөл& ;#1199;ү деген шылтоо пайда болуп, элдин көңулун ошол жакка буруу саясаты башталган. Бул саясат өлкөдөг&am p;#1199; бийлик учун күрөштү жаап-жашырууга, буржуазиялык идеологияга каршы күрөш

деген шылтоо менен жакпаган элементтерди жок кылууга, репрессияны улантууга ыңгайлуу шарт түзгөн. Бул саясат Кыргызстанга да жетип, буржуазиянын идеологиясына берилгендерди издөө жана табуу иши күчөйт. Борбордогу саясатка ылайык «троцкийчил», ончул жана сол-чул оппортунисттерди советтик партиялык жетекчилердин, интеллигенттердин арасынан издөө башталат.

Алар бул жөнүндө тушунуктөру жок кыргыз айыл-кыштактарынан да «табыла» баштаган. Совет бийлигине оппозициялык иш жүргүзгөнд өр, каршы ойдогулар, сөз сүйлөгөнд& amp;#1257;р гана жазаланбастан, троцкийчи деп жарыяланган адам менен байланышкан адамдар да жазага тартыла баштаган. Мисалы, Кызыл-Кыя шааркомунун секретары, «Сухой Хребет» совхозунун саясий бөлүм&

#1199;н&am p;#1199;н начальниги ж. б. троцкийчи деп аталган адамдар менен кат алышкандыгы учун партиядан чыгарылып жазаланган. Коллективдештируунун ж:урушунде кулактарга жан тарткан «ончул оппортунист-буха-ринчи» делип далай айыл чарба жетекчилери жоопко тартылган. Оппортунисттерди теменку даражадагы жетекчилерден гана издебестен жогорку рангадагы кызматкерлерден да табыш керек эле. Бул багыттагы аракеттердин натыйжасында

Кыргызстандагы биринчи «ончул оппортунист» катары партиянын областтык комитетинин айылкыштак иштери боюнча бөлүм башчысы О. Тынаевдин «бети ачылган». Кыргызстандын партиялык комитеттери өлкөнүн башка региондору менен республикадагы солчул жана ончул оппортунисттердин бетин ачуу боюнча мелдешип жаткан учурда ГГГУнун органдары «булдургуч» жана «контрреволюциячыл» уюмдарды жок кылууга белсенип киришишкен.

1932-ж. алар республиканын мамлекеттик пландоо комитетинен 5 «контрреволю-циячыл-булдургуч уюмдун» «бетин ачышат». 1932-ж. Казакстандын эли ачарчылыктан кырыла баштайт. Элдин нааразылыгы күчөйт. ВКП(б)нын Казак крайкому И. Сталинден казак улутчулдарына каршы күрөштү күчөтү& ;#1199; жөнүндө көрсөтм&

#1257; алат. Ушундан кийин өлкөнүн улуттук региондорунда «буржуазиялык улутчулдарга» каршы келишпес күрөш башталат. 1938-ж. 4-сентябрда Кыргызстан КП (б) БКнын Аткаруу бюросу ири окумуштуу К. Тыныстановдун чыгармачылыгынан «буржуазиялык-кулактык улутчулдукту» таап, катуу сынга алат. Июнь айында А. Сыдыковдун «улутчул, контрреволюциялык-которулушчул, антисоветтик» уюму «ачылат».

1933-ж. сентябрь да Ж. Абдрахманов улутчул катары айыпталып кызматтан алынат. Чындыгында ал өзүнүн «Күндөлүг& amp;#1199;ндөгү» Сталинди сынга алган сөздөрү учун жазаланган. 1935-ж, республиканын эл агартуу комиссарынын орун басары И. Тойчинов жаштардын жашыруун уюмун тузуугө аракеттенген деген жалаа менен улутчул катары

партиядан чыгарылат. Кыргызстандын областтык партиялык уюму өз алдынча иштеген 8 жылда союздук масштабда жүргүзулгө н боюнча тазалоону төрт жолу башынан өткөргөн. Натыйжада мамлекетке, элге берилип эмгектенип жаткан көптөгөн кунөөсүз, таланттуу жетекчилер партиядан чыгарылып, кызматтарынан бошотулган. Саясий репрессиялар коркунучтун, ишенбөөчүл

үктүн, партиялык жогорку органдарга кынк этпей баш ийуучулуктун маанайын түзгөн. Партиядан чыгып калуудан корккон жетекчилер өздөрүн&am p;#1199;н демилгеси менен өз алдынча иштей алган эмес. Натыйжада республикалык жана жергиликтуу партиялык жана советтик уюмдар жогортон келген буйрук, көрсөтмөл& amp;#1257;рдү аткарууга, ашыгы менен аткарууга машыккан.

1934-ж. чейин Совет бийлигинин жана «элдин душмандары» партиядан чыгаруу, кызматтан алуу менен гана жазаланган. Партиянын XVII съездинен кийин И. Сталин өзүнүн оппоненттерин жок кылууга өткөн. Ал учун 1934-ж. 1-декабрда СМ. Киров дун өлтурулушу шылтоо болгон. СССРдин Жогорку Сотунун Аскердик коллегиясы 1936-ж. августта «троцкийлик-зиновьевдик биргелешкен антисоветтик

борбордун» ишин карап, Зиновьевди, Каменевди, Евдокимовду, Бакаевди ж. б. 16 адамды атууга кескен. Ушундан кийин Сталин өзүнүн мурдагы соратниктеринин бир тобун жок кыла баштаган. Борбордо башталган сталиндик линиянын душмандарын Кыргызстанда да жок кылыш керек эле. Органдар жен жатпаш учун изилденип бутуп,

1933-ж. эле жабылган «Социал Туран партиясынын» ишин кайрадан козгоп чыгышат. Бир аз аракеттер болуп, бирок түзүлбөг&a mp;#1257;н бул партияга тиешеси бар делип эч жазыксыз адамдар атууга кесилген. Алардын ичинде Ж. Абдрахманов, И. Айдарбеков, Т. Айтматов, Б. Исакеев, А. Орозбе-ков, Ж. Саадаев, К. Тыныстанов, О. Тынаев, ж. б. кыргыз элинин чыгаан уулдары болгон.

Катаал тазалоолордун, массалык репрессиянын натыйжасында Кыргызстандын партиялык уюму 1934-ж. январынан апрелине чейин эле 14 миц адамдан 6 минге кыскарган. Элкеде, анын ичинде Кыргызстанда орногон административдик-командалык система, анын массалык жазалоолору социалисттик курулушка өзунун оор залакасын, кесепетин тийгизген. Бирок жеке адамга сыйынуучулук, массалык террор совет коомунун маңызын, массанын куруучулук

ишмердигин, СССРдин прогресс жолундагы өнугушун токтото алган эмес.