VI БЕЛАРУСЬ У СКЛАДЗЕ РЭЧЫ ПАСПАЛИТАЙ
(II палова XVI ст.)
1. Люблинская уния 1569. Вытоки и змест.
2.
3. Рэлигийна-царкоуная Берастейская уния 1596 г. Сутнасць унияцтва.
1. Пачынаючы з Крэйскай унии, ВКЛ и карона зближалися у накирунку
падабенства форм дзяржаунасци и з`ядноувалися на узроуни сацыяльных вярхоу.
Але и княства и карона захоували культ. и палит. адасобленнасць и магнаты
были супраць дзяржаунага злицця.
У сяр. 16 ст. слажылася новая ситуацыя, адзначаная наступным:
1) актывизавалися унияцкия настрои з боку польскай шляхты, якой стала
цесна у межах кароны и з боку польскага каталичнага касцела, якому Ватыкан
адводзиу галоуную ролю у экпансии на усход.
2) абвастрылися супярэчнасци унутры ВКЛ памиж шляхтай, якая не мела
рэальнай палитычнай улады и магнатами, якия атрымали манаполию у палит.
жыцци княства.
У 60-я гады гэтае супрацьстаянне вылилася у адкрытую канфрантацыю и
шляхта сабраушы свой сойм пад Вицебскам прыняла рашэнне и звярнулася да
польскага караля (Жыгимонд II Аугуст) з просьбай аб стварэнни агульнага
сейма, каб мець аднолькавыя правы у прыняции рашэнняу.
3) не абачлива уцягнуушыся у Ливонскую вайну княства цярпела ваенныя
паражэнни и зямельныя страты. У 1563 г. маскоуския войски узяли Вицебск,
наблизилися да Полацка. Шукаючы падтрымку княства звярнулася да Польшчы и
пытанне аб новым афармленни двухбаковага саюза саюза было пастаулена на
абмеркаванне польскага сейма.
Ен адкрыуся у Люблине 10 студзеня 1569 г. Паслы княства мели намер
адстаяаць палитычную аутаномию и захаваць уласны сойм з правам абмеркавання
кандыдатуры караля. Польски бок, яки меу далекия намеры поунай инкарпарацыи
Литоуских зямель, выстауляу патрабаванни адваротнага парадку и у сакавику
1569 г. паслы княства пакинули Люблин.
Пад уплывам польских феадалау кароль сваим указам замацоувае земли
Падляшша, Валыни, Киеушчыны и Падал`я за Польским каралеуствам. У таких
умовах паслы ад княства вярнулися на сойм и 1 липеня 1569 г. была падписана
уния аб утварэнни Рэчы Паспалитай.
Межы памиж 2 краинами касавалися, ликвидавалися мытныя пошлины на
тавары, грамадзяне кожнай з 2-ух палоу мели права набываць нерухомасць на
усей тэрыторыи. Утварауся адзины двухпалатны сойм, яки выбирау адзинага
гаспадара — караля и князя адначасова. Але княства и карона захоували
адасобленыя урады, войски, грошы, дзяржауныя пасады, пячатки, систэму
судаводства и нормы права. Гэта была федэрацыя.
Польски бок валодау унутрыпалитычнай иницыятывай, таму фактычнай
роунасци не атрымалася. Са 180 паслоу сойма, 46 — з ВКЛ. Польски бок забрау
права знешне-палит. ф-цый и не распаусюдзиу на шляхту княства права
кантролю за органами дзяржаунага кираваня.
Магнаты княства аказалися пад пагрозай страты сваёй манаполии на
уладу, а шляхта княства аказалася пад пагрозай выцискання яе шляхтай
польскага боку.
Да таго ж феадалы ВКЛ не мели права гаспадарання на землях адарваных
Польшчай у 1569 г. Таму першыя дзесяцигодзи пасля Люблинскай унии были
адзначаны актыунай барацьбой княства за умацаванне сваей палитычнай
аутаномии и гэтую барацьбу узначалили магнаты.
У ВКЛ дэманстратыуна збирауся сойм. Магнаты спрабавали разыграць
рэлигийную карту.
Важны выник — прыняцце у 1588 III статута ВКЛ. У гэтым дакуменце
тэкст унии ужо не прыводзиуся и были зафиксаваны вельми важныя палажэнни аб
тым, што паляки не маюць права набываць зямельную уласнасць и займаць
дзяржауныя пасады у ВКЛ.
Т. ч., магнаты абаранили свае палит. становишча и барацьба стала
пациху зацихаць, хаця яшчэ у сяр. 17ст. княства спрабавала разарваць
Люблинскую унию и перайсци пад пратэктарат Магдэбурга, затым Швецыи. И усе
ж назиралися интэграцыйныя працэсы зближэння, па-кольки польски бок ишоу на
уступки, распаусюджвау шляхецкия вольнасци у ВКЛ, дау дазвол на правядзенне
у ВКЛ соймау, распаусюдзиу на шляхту княства права кантролю за дзяржауными
установами. Па меры аслаблення вяликакняскага змагання за самастойнасць и
зближэння сац. вярхоу у адзиную супольную агульнасць стваралися шырокия
магчымасци для паланизацыи бел. краю, дэнацыялизацыи форм бел. культуры.
2. Да сяр. 16ст. на бел. землях практычна
сфера уплыва яких
прыблизна супадала з дзяленнем зямель на зах. и усх. У 16ст. у Зах. Еуропе
пачауся шыроки грамацка-палит. рух, яки па зместу быу антыфеадальны, а па
форме стау рухам за рэформы у каталицкай царкве.
Асноуным пастулатам идыелагау рэфармацыи (М. Лютэр, Ж. Кальвин) было
веравучэнне аб индывидуальнай адказнасци чалавека перад Богам и аб
апрауданни адной тольки верай. Аб`яулялися непатрэбными и нават грахоуными
царкоуная уласнасць, багацце царквы, пышны культ, адмаулялася царкоуная
терархия, таму у ходзе рэфармацыи адбывалася секулярызацыя (пераход
маемасци и зямель да дзяржавы и феадалау). Царква адрывалася ад Рыма.
Набывала нацыянальны характар и пачынала больш адпавядаць патрэбам новага
грамацкага ладу (буржуазнага). Гэта быу други Вялики Раскол хрысциянства,
адзначаны з`яуленнем пратэсттанскай царквы.
Шэраг прычын, у их лику развицце бел. горада, распаусюджванне идэй
гуманизма, сац.-палит. рух за аднауленне дзяржаунасци, стварали глебу
успрымання идэй рэфармацыи абшчыны и першую з их заснавау у Вильни Микалай
Радзивил Чорны. Магнаты княства ухапилися за рэфармацыю па 2-ух прычынах:
1) эканамичная (папауненне сваей уласнасци за царкоуны кошт).
2) палитычная, прадыктованая жаданнем паслабиць каталицызм поьскога
боку и, т. ч., у цэлым пазицыи Польшчы.
Часткова рэфармацыю падтрымали гарадския низы, але асноуеая маса
засталася да яе абыякавай. Пашыраными плынями рэфармацыи стали кальвинизм и
антытрынитарызм, на умераным крыле якога — С. Будны. Антытрынитарызм —
радыкальнае веравучэнне, скiраванае супраць веыдальных парадкау.
У адрозненне ад Еуропы, дзе рэфармацыя вылилася у рэвалюцыi и войны,
на тэрыторым ВКЛ яна абмежавалася культурна -асветницкими формами и была
звязана з пашырэннем книгадрукавання,, спробай усталявацьсистэму новай
адукацыи, з распаусюджванем навуковых ведау и новых фил. идэй.
Для барацьбы з рэфармацыяй у Р. П. быу запрошаны ордэн иезуитау. Ен
узначалиу контррэфармацыенныя силы. На чале иезуитау быу таленавиты
прамоуца Петр Скарга. Увогуле иезуиты дзейничали пад лозунгам "мэта
апраудвае сродки" и у арсенале барацьбы были розныя метады.
Ордэн иезуитау увабрау у сябе выдатных выкладчыкау, якия хоць и
вучыли па старай багаслоускай систэме систэме, але на латыни и бясплатна. И
адразу ж з`явиушыся у княстве, иезуиты адкрыли шырокую сеткукалегиумау и
акадэмий.
З дзейнасцю иезуитау у гист. Беларусизвязана старонка станаулення
барочнай архитэктуры, развицце школьнага тэатра, дзейнасць аптэк.
У 70-я гг. 17 ст. акрэслилися рысы пратэстанскай царквы на Беларуси.
Але кат. и прав. царква усе ж захавали свае пазицыи.
3. Асноунай мэтай иезуитау у ВКЛ з`яулялася пашырэнне каталицызма за
кошт праваслау`я. Але пакольки праваслау`ем были у асноуным сац. низы и
дайсци да их праз адукацыю было немагчыма. Адзиным рашэннем и шляхам магли
стаць перамены у праваслаунай царкве, яе зближэнне з катал. Так узникла
идэя саюза памиж катал. и правасл., яки сам па сябе ничога дрэннага не
несла.
У гист. хрысц. пасля яго расколу были спробы яго пераадалення и перад
тварам мусульман пагрозы нават была заключана Фларэнцийская уния 1439 года.
У выпадку з ВКЛ уния планавалася як справа рэлигийная, якая датычылася
цэрквау Беларуси и Украины. Пры гэтым уния мела яуна акрэсленую
антымаскоускую скираванасць. Распрацованы праек унии абмяркоувауся з
вярхами праваслаунай царквы и часка з их у тым лику митрапалит Микаил
Рагаза уплывовыя епискапы Тарлецки, Балабан, Пацей, пагадзилися на гэта.
Частка праваслауных святароу падтрымала унию, як сродак захавання
свойго эканамичнага и палитычнагауплыву ва умовах нациску каталицызму.
Частка з их бачыла у унии сродак пераарыентацыи з усходневизантыйскай
традыцыи на заходн. Шэраг буйных феадалау личыли, што так можна стварыць
нац. бел. царкву, а кароль Р. П. бачыу у унии сродак зближэння грамадства у
рамках Р. П. и сродак абмежавання ад маскоуских уплывах на частку
грамадства.
Пасля канчатковага абмеркавання 1595 паличыли, што унию можна
заключаць, для чаго у Брэсце быу скликаны рэлигийны царкоуны сабор з
удзелам буйных магнатау и вядомых заможных гаражан. Але настрои
антыунияцкия, барацьба праваслауных брацтвау супраць унии, супраць яе
простых верникау, сяр. духавенства у разлик узята не было. И сабор адразу ж
раскалоуся на 2 частки.
Унию падписали па загаду караля и пад пагрозами ваен. силы. Згодна з
унияй у праваслаунай царквы захоувалися мова багаслужэння, юлиански
каляндар, форма абраднасци, але яна пераходзила у падначалянне Папы
Рымскага и часткова прызнавала кат. дагматы.
Задача была стварыць на базе правасл. наближаную да каталицтва
царкву. Але пакольки уния навязана силай, яна выкликала супрациуленни,
паустанни и стала расколам праваслаунай царквы на рускую и унияцкую. Яе
гисторыя (унии) цягнулася да 40-х гг. 19ст. и была адзначана, як
кравапралитными войнами так и перыядам массавага прытоку насельництва у
гэтую царкву. Але яна так и не стала нацыянальнай.