Кіріспе
Нарықтық экономикажағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Сондықтан да бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған байланысты ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері маңызды болып отыр. Кәсіпорындардың дербестігі өсіп, олардың экономикалық және заң алдындағы жауапкершіліктері артты. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының мәні жоғарлады. Осының барлығы кәсіпорынның ресурстарын және оларды құру көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Курс жұмысының тақырыбы- «Кәсіпорында ресурстар мен ақпараттар қозғалысын ұйымдастыру». Курстық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның ресурстарының құрылу көздерін, олардың құрылымын қарастыру, сонымен қатар кәсіпорынның ақпараттар қозғалысы болып табылады.
Ресурстар – бұл экономикалық игіліктерді өндіруге пайдаланатын факторлар. Олар материалдық және еңбек ресурстары болып бөлінеді.Материалдық ресурстар – жер немесе шикізат материалдары және капитал.
Кәсіпорында өндіріс тиімділігін арттыру және еңбектің соңғы нәтижесі тікелей еңбек ресурстарының пайдалану дәрежесімен қызметкерлердің біліктілік деңгейіне байланысты.
Ақпарат істің жай-күйі және біреудің іс-әрекеті туралы ақпарат, мәлімдеме немесе қандайда бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны.
Зерттеу объектісі— «АКА» ЖШС. Қазіргі таңда жан-жақты өнім түрлерін өндіреді, тек қана өнім өндірумен айналыспайды, сонымен қатар қызмет көрсетумен айналысады.
Кәсіпорын ресурстарын қалыптасуын және оны пайдалануын талдаған кезде “АКА ” ЖШСмәліметтері, оның ішінде бухгалтерлік баланс, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп қолданылды.
1 Кәсіпорын ресурстар мен ақпараттар қозғалысының теориялық негізі
Кәсіпорынның экономикалық ресурстары
Кәсіпорын өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін нақты жинақталған экономикалық ресурстары немесе өндіріс факторлары болуы қажет. Экономикалық ресурстар дегеніміз – тауарларды өндіру және қызмет көрсету үшін пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар және адамдарды өндіретін ресурстары. Түрліше барлық ресурстарды түрлі көзқарастарда сәйкес топтастыруға болады.
1. Материалдық ресурстар – жер немесе шикізат материалдары және капитал
2. Адам ресурстары – еңбек және кәсіпкерлік қызмет.
«Жер» ұғымына жататын барлық табиғи ресурстар, егістік жерлер, пайдалы қазбалар, орман, пайдалы қазба, кен орындары, су ресурстары.
«Капитал» немесе инвестициялық ресурстар ұғымы — тауар өндіру және қызмет көрсету, оларды түпкілікті тұтынушыларға жеткізуге пайдалануға арналған барлық өндірістік өндіріс құралдары (ғимараттар, құрылыс т.б.).
Өндіріс процесін және өндіріс құралдарын қорлануын инвестициялау, яғни қаражат жұмсау деп аталады.
«Еңбек» ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және адамдардың ақыл–ой қабілеттілігін көрсетеді.
Кәсіпорында өндіріс тиімділігін арттыру және еңбектің соңғы нәтижесі тікелей еңбек ресурстарының пайдалану дәрежесімен қызметкерлердің біліктілік деңгейіне байланысты. Кәсіпорындардың еңбек ресурстарының әлеуметтік белсенділігі – жұмысшы күші болып табылады.
Жұмысшы күші дегеніміз – адамдар бойындағы физикалық және рухани қабілетінің жиынтығы. Еңбек ресурстары еңбек процесінде физикалық және рухани қабілетін жүзеге асырылу барысында жұмысшы күші болып табылады.
Кәсіпорындағы еңбек ресурстарының құрамы тұрақты, маусымдық және уақытша болып бөлінеді.
Еңбек ресурстары түсінігін анықтауда біріншіден, барлық халық жасына байланысты тең емес үш топқа бөледі:
1.Еңбекке жарамды жасқа дейінгі жас адамдар(туғаннан 16-ға дейін)
2.Еңбекке жарамды жастағы адамдар;
3.Еңбекке жарамды жастан жоғары, яғни зейнеткерлер.
Екіншіден, адамдар еңбек қабілеттіліктеріне байланысты еңбекке жарамды және жарамсыз болып бөлінеді.
Кәсіпорында өнім өндіруді жоғарлату қолданылатын ресурстарының санын көбейту есебінен немесе оларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін жоғарлату арқылы қол жеткізуге болады.
Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін сипаттайтын негізгі экономикалық категориялардың бірі – еңбек өнімділігі болып табылады. Ол
өнім көлемі мен еңбек шығыны арасындағы арақатынасты білдіреді.
Еңбек өнімділігі – нақты жұмысшының жұмыс уақытында тұтыну құнын жасауға қабілетті екендігін сипаттайды. Жұмыс уақытының бір бөлігінде немесе бір жұмысшыға неғұрлым көп өнім өндірілсе немесе өнім өндіруге неғұрлым аз уақыт жұмсалса, соғұрлым еңбек өнімділігі жоғары болады.
Еңбек өнімділігі нақты жұмысшының жұмыс уақытының бір өлшемінде белгілі өнім мөлшерін өндіру қабілеттілігі. Еңбек өнімділігі жалпы өнім құнын бір жұмысшыға не уақыт еңбек шығыны арқылы анықталады.
Барлық экономикалық ресурстар немесе өндіріс факторлары жалпы бір қасиетке ие, олар сирек немесе өлшеулі мөлшерде болады. Бұл қағида бойынша қазіргі деңгейдегі экономикалық дамуда барлық қажеттіліктерді қамтамасыз етуде ресурстардың әлі де болса кем екендігін білдіреді, егістік жерлердің пайдалы қазба байлықтардың өндіріс құралдардың, жұмыс қолдарының белгілі бір шегі болады. Ресурстардың сирек кездесетіні салдарынан өндірістің өнімі де мардымсыз болады, осыдан қоғам тауарлар мен қызмет көрсетудің межелеген барлық мөлшерін ала алмайды.
Кез келген кәсіпорынның өндірістік-экономикалық іс-әрекеті өндірістік ресурстарды заттай және ақшалай нысаны түрінде қалыптастырудан басталады. Көрсетілген ресурстар оларды пайдалануда қалай міндет жүктелсе, солай уақытына қарай бір-бірімен айрықшаланады.
Ресурстар сатылатын және сатып алынатын болғандықтан олардың бағалары да болады. Сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының болашақ нәтижесінің баға ресурстар нарығы ерекшеліктерінің жалпы барлық түрлері олардың әрбір айрықшаларын қалай болса солай қамтиды.
Ресурстар нарығының ерекшеліктері – ең алдымен олардың шектелуіне қарай өндіріс көлемінің өзінің және ресурстар ұсынысында да шектелуінің қорытындысы болып табылады. Қоғам өндіруде мүмкіндігі болмаған жағдайда тауар мен қызмет көрсету мөлшері тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыра алмайды.
– сурет. Өндіріс факторлардың қосылуы
Экономикалық ресурстардың бағасы әр түрлі болып рыноктарда ұсыныс пен сұраныстың ықпалымен сәйкестендіріліп үйлестіріледі. Ресурстар ұсынысы олардың тікелей баға арасындағы байланысы мен нақтылы бар мөлшерін, ресурстарды иеленушілердің мүдделеріне сәйкес олардың бағаларын жоғары қоюын көрсетеді. Ал ресурстар сұранысы баға мен ұсыныс көлемінің арасында қарама қарсы байланысты көрсетеді: егер де баға көтерілсе, онда кәсіпорын ресурстарын аз сатып алады немесе оларды арзандау басқалармен алмастырылады.
Ресурстарға сұраныстың ерекшелігіне қысқаша тоқталайық:
1. Ол дайын өнімнің сұранысқа деген туындысы болып табылады. Демек, біріншінің өзгеруі ең алдымен екіншісінің өзгеруіне байланысты болады.
2. Ресурстарға сұраныс еңбек өнімділігіне тәуелді. Оның дамуы экономикалық ресурстарға деген сұраныстың серпініне байланысты. Яғни орнындағы ресурстар мен қосымша ресурстар бағаларының өзгеруі.
3. Ресурстардың туынды сұранысы көбейеді, егер де өнімге сұраныс көбейсе, дайын өнімді шығаруда еңбек өнімділігі артса, орнындағы ресурстардың бағасы төмендесе немесе көтерілсе, қосымша ресурстардың бағасы төмендейді.
Кесте 1 — Кәсіпорынның өндірістік ресурстары
Материалдық -заттай нысаны
Ақшалай нысаны
Қабылданатын есеп-қисаптар
Нарықтық жағдайда
Жұмыс күші
Еңбекақы қоры
Ауыспалы капитал
Еңбек құралы(машина, жабдықтар, т.б)
Негізгі қорлар
Негізгі капитал
Еңбек заттары (шикізат, материалдар, т.б)
Айналмалы қорлар
Айналмалы капитал
Дайын өнім(тауарлардың қорлары)
Айналыс қорлары
Айналыс қорындағы айналым капиталы
Өндірістің табиғи жағдайы(жер, пайдалы қазба байлықтар, т.б)
Айналымдағы ақша (есептесу шоты, есептесу, касса)
Ақша нышанындағы айналыс капиталы
Ресурстар
Жарғылық капитал
Сұраныстың икемділігі мына төмендегі нысандарға байланысты:
• дайын өнімге сұраныстың икемділігі: ол неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ресурстардың сұраныстың икемділігі де жоғары болады;
• ресурстардың алмастырылуы: оларға сұраныстың икемділігі жоғары болса, егер де баға өскен жағдайда оларды басқа ресурстармен алмастыруға немесе артығырақ кәміл технологияны өндіріске енгізуге мүмкіндігі туады;
• жалпы шығындарда ресурстардың үлесі: егер де жалпы шығында ресурстардың үлесі жоғары болса, ал ресурстарға баға өссе, онда бұл оларға деген сұраныстың төмендеуіне әкеледі. Жалпы шығында ресурстардың үлесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым сұраныс икемділігі де жоғары болады.
Ақпараттар қозғалысы түсінігі
Ақпарат термині латынның “information” деген сөзінен шыққан, яғни қазақша баламасы “ түсініктеме, баяндама ”. Ақпарат істің жай-күйі және біреудің іс-әзекеті туралы ақпарат, мәлімдеме немесе қандайда бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны. Ақпарат дегеніміз, оны алушы кісіге дейінқабылдау механизмінің қабылданды-түсінікті-бағаланды деген үш сүзгісінен өткен нәрсе.
Мұндай анықтама ақрпаратты үш деңгейде қарауға мүмкіндік береді: синтаксистік, сематикалық және прогматикалық.
Синтаксистік деңгейде, ақпаратты қандайда бір қабылдап алушы кісі үшін тек тілдегі белгілер арасындағы қатынасқарастырылып, бұл жерде оның мазмұны мен құндылығы ескерілмейді. Бұл ақпараттың сандық сипаты
Сематикалық сүзгі (тезаурус) мәлімдеменің мазмұның меңгеруге мүмкіндік береді. Мәлімдеменің мазмұны-белгілі бір түрде реттелген білім болып табылады.
Кибернетикалық жағдайда ақпарат, объектінің жағдайын сипаттайтын жабдық ретінде, сондай-ақ, басқару кезеңіндегі мәліметтер мен оны қолданушылар арасындағы қатынас ретінде қарастырылады. Ал мәліметтерге кез келген объектінің жағдайы туралы деректер, мағұлматтар жатады.
Есептеу техникасы тұрғысынан ақпарат ұғымы-оның жадында сақталып, қажеттілігіне байланысты өнделетін және сыртқы ортаға берілетін мәліметтер.
Жүйе деп- әртекті элементтер жиынының қойылған мақсаттарға жету барысында біртұтас және біріктірілген ретінде бір уақыт мезетінде қарастырыларын кез-келген объекті тусінуге болады. Жүйелер өзара құрамы бойынша да, бастапқы мақсаттары бойынша да бір-бірімен айтарлықтай ерекшеленеді. Информатикада жүйе түсінігі өте кен таралған және көптеген мағыналы мәндерге ие. Атап айтқанда ол техникалық құралдармен бағдарламалар жиынында өте кең қолданылады. Компьютердің ақпараттық бөлігі деп айтуымызға болады. Сонымен қатар нақты қолданбалы есептерді шешуде құжаттарды жүргізудің қосымша процедураларында және есептеулерді басқаруда қолданылатын көптеген бағдарламаларды есептеуге болады. Жүйе түсінігіне ақпараттық сөзін қосатын болсақ, оның құрылуымен функционалдануы, іс-қыймыл жасауы мақсаты бейнеленеді.
Ақпарат жүйесі (А.Ж) дегеніміз — қандайда бір объектіні басқаруға қажетті қоғамдық қойылған мақсаттарға жету барысындағы ақпараттарды жинау, сақтау жаңарту, өңдеу, іздеу және беру үшін қолданылатын құралдар, әдістер және персоналдардың өзара байланысқан жиыны. Әрбір ақпарат жүйесі ақпараттық объектілердің бірігуін қамтитын қандайда бір ақпараттық кеңістікті бейнелейтін пәндік саланы иемденеді.
Ақпарат жүйесін жіктеуде оны келесі ішкі кластарға бөлуге болады:
-Ақпараттық–анықтамалық жүйелер;
-Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер;
-Ақпараттық-қадағалаушы жүйелер.
Ақпараттық-анықтамалық жүйелер ақпаратты жинап, оны адамның пайдалануы үшін дайындайды.
Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер объектінің күйі мен жұмыс тәртібі туралы ақпаратты беріп, нақты жағдай үшін қажетті ұсыныстар мен пікірлерді ұсынады.
Ақпаратты – қадағалаушы жүйелерде мәліметте, р адамның қатысуынсыз ендіріліп, басқарылатын объектідегі үрдіс автоматты түрде реттеледі.
Ақпараттық жүйелер термині автоматтандырылған жүйелер түсінігімен тығыз байланысты. Автоматтанған ақпараттық жүйелер ақпаратты өңдеу үрдісінде адамның да, техникалық құралдардың да қатысуын қамтамасыз етеді. Мұндағы басты рөлді компьютер алады. Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер деп (А. А. Ж) деп- ақпаратты өңдеу және басқару шешімдерін қабылдау үшін арналған ақпараттардың экономика математикалық әдістерімен модельдердің техникалық, бағдарламалық, технологиялық құралдардың және мамандардың жиынтығы.
Ақпараттық жүйелер құрылымын бағыныңқы жүйелер деп аталатын, оның жекеленген бөліктерінің жиынтығын құрайды. Бағыныңқы жүйе дегеніміз- қандайда бір белгі бойынша ерекшеленген жүйенің бөлігі. Ақпараттық жүйенің жалпы құрылымын қолдану сферасынан тәуелсіз бағыныңқы жүйелерді қарастыруға болады. Бұл жағдайда қамтамасыз ететін деп аталатын бағыныңқы жүйелердің классификациясының құрамдық бөліктері туралы қарастырамыз. Кез келген ақпараттық жүйенің құрылымын қамтамасыз ететін бағыныңқы жүйелердің жйынтығы түрінде ұсынамыз.
Ақпаратты қамтамасыз ету бағыныңқы жүйесі басқару шешімдерін қабылдау үшін уақытында қалыптастырудан және нақты ақпаратты беруден тұрады.
1. Ақпараттық қамтамасыз ету дегеніміз- құжаттамалар жүйесінің ұйымда циркуляцияланатынақпараттық ағымдардың сызбасы жиынтығы және мәліметтер қорын тұрғызу метадологиясы. Қажаттамалардың унифисирленген жүиесі мемлекеттік, республикалық, салалық және аймақтық деңгейде құрылады. Ақпараттық қамтамасыз етудің негізгі міндеті-қоғамдық өндірістің әртүрлі сфераларындағы басқарылатын объектіні сипаттайтын динамикалық ақпараттытұрғызып, ұдайы жанартып отыру. Осындай мақсаттв құжаттаудың унифисирленген жүйелеріне қойылатын талаптар орнатылған стандарттар әзіленеді. Ақпараттық ағымдар сызбасы ақпараттың қозғаушы маршрутын және алғашқы ақпараттын пайда болуымен нәтижелік ақпаратта қолданылатын орнын бейнелейді.
2. Техникалық қамтамасыз ету- ақпараттық жүйенің жұмыс жасауы үшін арналған техникалық жабдықтар кешені. Техникалық құралдар кешенініңн: кез келген модельдегі компьютерлер, ақпаратты жинау, өңдеу, беру, шығару құрылғылары, мәліметтерді беру құрылғылары және байланыс линиялары, ақпараттың автоматты түрде алыну құрылғылары, эксплотацияық материалдар және тағы басқалар құрайды.
3. Математикалық қамтамасыз ету- ақпараттық жүйенің мақсаттарымен
міндеттерін жүзеге асыруғаарналған математикалық әдістер, модельдер, алгоритмдер және бағдарламалар жиынтығы, сонымен қатар техникалық құралдар кешенін қалыпты функциялауға жағдай жасайды.
Математикалық қамтамасыз ету құралдарына:
-басқару үрдістерін модельдеу құралдары;
-басқарудың типтік есептері;
-математикалық бағдарламалау, математикалық статистика, массалық қызмет көрсету теориялары және тағы басқалар жатады.
4.Бағдарламалық қамтамасыз ету- есептеу техникасын қолдау арқылы ақпарат жүйесіндегі мақсаттар мен есептерді жүзеге асыруды қолдайтын бағдарламалар жиыны. Жалпы жүйелік бағдарламалық қамтамасыз етуге- ақпаратты өндеудің типтік есептерін шешу үшін арналған және қолданушыға бағытталған бағдарламалар кешені жатады. Олар ақпаратты өңдеудің үрдістерін басқару және бақылау, компьютердің функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтуге арналған.
1.3 Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – біртұтас қаржы жұйесінің құрамдас бөлігі. Елдегі ақша қатынастарының маңызды саласын, атап айтқанда, материалдық өндірістің ақша қатынастарын қамтитындықтан, олар қаржының негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады. өйткені нақ сонда жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық табыс және ұлттық байлық жасалады. Бұлар – халықтың қажеттері, өндірістік емес салалардың материалдық шығындары, ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесі қамтамасыз етілетін бірден бір көздер.
Мемлекеттегі сияқты, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы тауар – ақша қатынастары мен құн заңының нәтижесінде құралады. Тауар — ақша қатынастарын қоғамдық еңбек бөлінісі, меншіктің алуан формалары айқындайды. Жеке тауар өндірушілердің еңбек бөлінісінің дәрежесі әр тұрлі, дербес кәсіпорындарды, олардың құрылымдық бөлімшелерін айқындайды. Жекеленген тауар өндірушілер өздерінің еңбектерінің нәтижелерінің өнімдерін, қызметтерін айырбастайды немесе тауардың құнын көрсететін ақшаға сатады. Бұл қатынастар жиынтығы тауар – ақша қатынастары болып табылады.
Кәсіпорындардың қаржысы ақша түрінде ұлғаймалы ұдайы өндірістің негізгі процестерін көрсетіп, экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес іске асырылуына септігін тигізеді. Оларды мемлекет халық шаруашылығын дамыту ұшін қажетті ақшалай табыстар мен қорларды бөліп, пайдалануға қолданады. Кәсіпорындар, ұйымдардың дұрыс жолға қойылған қаржысынсыз экономикалық дамуы мұмкін емес. Кәсіпорындардың қаржысы халық шаруашылығын басқару жұйесінің, экономиканы өзгертудің аса маңызды құралы. өндірістік қатынастардың
бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастармен бірге халық шаруашылығын басқаруға төменгі буындардың шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы мыналар: кәсіпорындар, ұйымдар, бірлестіктер, концерндер, ассоциациялардың салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау тұргын ұй – коммуналдық қызметін жұзеге асырушы шаруашылық аралық, салааралық, кооперативтік ұйымдардың ( оның ішінде ұжымдық шаруашылықтардың халыққа қызмет көрсетудің, байланыстың, қоғамдық тамақтандырудың) қаржыларын қамтиды.
Халық шаруашылығындағы әрбір саладағы қаржының техникалық экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын айырмашылықтары бар. Сонымен бір мезгілде халық шаруашылығындағы салалардағы кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың негізгі принциптері бірдей. өйткені, бірыңғай экономикалық заңдар, ортақ принциптерге негізделген. Мұның өзі олардың барлығын бір бастапқы буынға біріктіруге мүмкіндік береді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысының өзіндік мәні және көрінісінің сыртқы формалары бар және олар сан алуан. Олардың беріктілігі біркелкі емес. Қаржының сыртқы формалары жиі өзгертілуде. Мысалы, кәсіпорындардың мемлкеттік бюджетпен қарым – қатынас формасы жиі өзгертіліп, жетілдірілуде: көп арналы төлемдерден пайда салығына көшіріледі: қаржының бюджеттен шаруашылық мұқтаждықтарын қаржыландырудың кері қозғалысы өзін – өзі қаржыландырумен ауыстырылды; кәсіпорындардың ішкі қаржы қозғалысының формалары өзгереді; бұл қатынастар нормативтік сипат алып шаруашылық коммерциялық негіз алуда. Қаржы ресурстарының құрылымы, әдістері, жұмсалу бағыттары да өзгеруде. Қаржының мәні де өзгеруде, ол өндірістік қатынастары, олардың даму барысы, мемлекеттің шаруашылық мәдени, әлеуметтік өмірлегі роліне байланысты. Қаржы қатынастары, ең алдымен бөлістік қатынастар. Олардың бөліс жүйесінің өзгерістерге ұшырап, өндірістің тиімділігін ынталандыруға ролі артуда. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты бөлу әдістері мен формаларының өзгеруі кәсіпорындардың мемлекеттік бюджетпен және несие жүйесімен нарыққа алу процесінде қаржы қатынастарын өзгертіп, олардың ғылыми – техникалық прогресті жеделдету өндірістің өнімділігін артыруда ынталандырушы ролін баса көрсетуде.
Кәсіпорындар қаржысының мәні жөнінде әзірге ортақ пікір жоқ. Кәсіпорындардың қаржысын айқындайтын экономикалық қатынастар жүйесіне не кіредіБір қатар ғалымдар тауарларды сатып алу, сату кезінде және еңбекақы кезінде пайда болатын ақша қатынастарын қаржы қатынастары деп қарауға болмайды, өйткені олар бұл қатынастардың элементтері емес деседі. Алайда өндірістік қағиданың жақтаушылар
керісінше пікірде. өйткені өндірістегі қаржы қатынастары ұдайы өндіріс кезеңдерін көрсететін экономикалық категория. Мысалы айырбас кезінде өнімді өткізуден түскен түсімнен өнім беруші кәсіпорын тұтыну және қорлану қорларын құрайды. Оның барысында өнім беру шартының талаптары орындалмаса, екі жақ бір-біріне қарыздар болса, тиісті қаржы айыптары қолданылады. Еңбекақы, сыйлықтар төлеу барысында туындаған ақша қатынастары арнайы қорлар (тұтыну, еңбекақы, айналым қаражаттарын) құрып, жұмсау арқылы жүргізіледі. өндіріс қағидасын жақтаушылар қаржы қатынастары өндіріс процесінің барлық кезеңін қамтиды деп санайды.
Осыған байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы бөлу, бақылау және ұдайы өндіріс қызметін орындайды деп тұжыруға болады. Ұдайы өндіріс қызметінің мазмұны жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс кезінде материалдық және қаржы қозғалыстары айналымын қамтамасыз ету. Бұл ұшін кәсіпорын өндіріс жоспарлары, болжамдары негізінде өнімдерді өткізу, нақты мерзімдерге сай белгіленген экономикалық нормативтері, кірістер мен шығыстар көлемін белгілейді, шығындардың меншікті қаржы есебінен, уақытша алынған басқа кәсіпорындар мен өз қызметкерлерінің қаржысы банк несиелері, айрықша жағдайда бюджет есебінен ақталуын анықтайды.
Кәсіпорындар қаржысының бөлу қызметінің ерекшелігі – жиынтық қоғамдық өнімнің құны айналым қаржысы процесінде белгіленген экономикалық нормативтер негізінде бөлінуі. Мұның өзі ұдайы өндіріс процесінде құнның бөліске және қайта бөліске түсуіне қаржының қатысуын анықтайды. Ақшалай бюджеттер мен қорлардың экономикалық негізінде бөлінуі қаржының ұдайы өндірістегі қызметінің басты шарты.
Кәсіпорын экономикасында қаржының бақылау қызметі маңызды рол атқарады. Есеп пен бақылаусыз шаруашылықты жұргізуге болмайды. Кәсіпорындардың қаржысы басқа да экономикалық тұтқалармен бірге экономиканы жоспарлы басқару, өндірісті ұлғайту, еңбек, материалдық табиғи, қаржы ресурстарының ұтымды пайдалануына бақылау жасауды қамтамасыз етуде маңызды рол атқарады. Үнем мен ұқыптылық режимін өмірде дәйектілікпен жүргізу маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпорынның ішінде ғана емес, оның басқа кәсіпорындар, ұйымдар, қаржы – несие мекемелерімен өзара қарым-қатынасында теңге бақылауы пайдаланады. Кәсіпорын ішінде еңбектің саны мен сапасы, негізгі, айналым және ынталандыру қорларының құралуы, пайдалануы бақылауға айналады. Кәсіпорындардың өзара қарым – қатынастарында берілетін тауарлар, көрсетілген қызметтер орындалған жұмыстар, шарттардың орындалуы бақыланады. Қаржы және несие органдарымен іс- қимыл барысында бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы, банк несиелерінің алынуы, қайтарылуы кезінде бақылау жүзеге асырылады.
Кейбір экономистер кәсіпорындар қаржысына үш қызмет жіктейді:
ақшалай ресурстармен айналым қаражаттарына қызмет көрсету;
ақшалай табыстарды бөлу;
кәсіпорындардың өндірістік – шаруашылық қызметіне бақылау жасау.
Халық шаруашылығы салалары, бірлестіктері, кәсіпорындардың экономикалық қызметі саласында өндірістік қатынастардың өзіндік ерекшеліктері, қаржы қатынастарының басқа ақша қатынастарымен астасуы, олардың өндірістік қорлар айналыммен тығыз байланысы, кейбір ғалымдардың пікірінше, халық шаруашылығы салалары, бірлестіктері, кәсіпорындары қаржысының жалпы мемлекеттік қаржыдан ерекшеленуіне әкеп соғады.
Қаржы саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың сан қилы қатынастары ірілендірілген топтарда жинақталады; бұл қатынастар ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінде мыналардың арасында пайда болады:
Мемлекет пен өндірістік кәсіпорындар арасында мемлекеттік бюджеттен қаржыландырғанда, сондай- ақ бюджетке төлемдер төлегенде, валюта қорларын қалыптастырғанда:
шикізат, материалдар, отын т.с.с. төлеу ұшін өзара қатынастарға тұскен әр тұрлі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында;
кәсіпорындар мен ұйымдар арасында акциялар мен құнды қағаздар шығару және өткізу кезінде бірлескен кәсіпорындар құру барысында несиелеу мен ұлестік қатыста;
кәсіпорындар мен несие жұйесі ұзақ және қысқа мерзімде несиелер берілгені ұшін проценттер төлегенде және т.б.
Кәсіпорындар мен ұйымдар қаржысының негізгі белгілері:
қаржы қатынастарының көп қырлылығы, олардың формалары мен мақсатты арналымының сан алуандығы;
өндірістік қорлардың міндетті болуы, олардың құралуы, тұрақты толықтырылуы, көбеюі, бөлінуіне байланысты қатынастар туындауы. Өндірістік қорлар — өндірістің серпінді элементі. Олар, өндірістің өзі сияқты, ұдайы қозғалыста болады; оның ұстіне құн формалары ұнемі өзгереді. Кәсіпорынның өндірістік қорлары оның қызметі кезінде материалдық – заттық және ақша формасы қалады;
жоғары белсенділік, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық қырларында ықпал жасау мұмкіндігі.
Сөйтіп, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – халық шаруашылығындағы ақшалай табыстарды, жинақтарды және қорларды жасауға, бөлуге және пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық қатынастар.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын 2 кестеде көруге болады. Қаржы ресурстары меншікті капиталдан,қарызға алынған капиталдан, тартылған ресурстардан, сонымен қатар бюджеттен алынған субсидиялар мен басқа қорлардан түсімдерден құралады.
Кесте 2 — Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Қаржы ресурстары
Қаржы ресурстарын құру көздері
Ескерту
1
2
3
1.Меншікті капитал
Амортизация
Жалпы табыс
өнім өткізуден түскен кіріс
Басқа да өткізуден болған кіріс
өткізуден тыс операциялардың сальдосы
Резервтік қор
Жөндеу қоры
Басқалары
2. Қарызға алынған капитал
2.1. Банк несиелері
2.2 Банктік емес мекемелердің несиелері
2.3 Бюджеттен алынған несиелер
2.5 Кредиторлық қарыздар
2.6 Басқалары
Тартылған ресурстар
3.1 Инвестициялық қызметтерден алынған қаржылар
3.2 Құнды қағаздардың эмиссиясынан алынған қаржылар
3.5 Франчайзинг, селенг, жалгерлік бойынша түскен төлемдер
4. Бюджеттен алынған субсидиялар мен басқа қорлардан түсімдер
өнім өткізуден түскен түсім
өнім өткізуден түскен түсім
Басқа өткізулерден түскен түсім
өткізуден тыс кірістер
Таза табыс
өнімнің өзіндік құны
Сәйкес кредиторлардың несие ресурстары
-//-
-//-
-//-
Сәйкес инвесторлардың қаржылары
-//
-//-
Бюджеттік қаржыландыру қаржылары
Егер амортизациялық қор құрылмаса, амортизация пайдадан көрініс табады
Жарғылық қордан 15% мөлшерінде
Соның ішінде – лизинг
Соның ішінде мерзімі кейінге қалдырылған салықтар
Соның ішінде қайырымдылық, спонсорлық көмек, және бюджеттен төленетін дотациялар мен субвенциялар
2«АКА» ЖШС қаржылық жағдайын, ресурстардың ұйымдастырылуынталдау
2.1 Кәсіпорынның сипаттамасы, басқару құрылымы
Қазақстан Республикасы, Ақмола облысы, Целиноград ауданының Луговое ауылында орналасқан “ АКА ” жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 1988 жылдың қараша айының бесінші жұлдызында қалыптасып, өзінің қызметін 1999 жылдың 4 ақпанында бастаған. Жаукпкершілігі шектеулі серіктестіктің орналасқан жерінің ерекшелігі бар. Ол Республикалық маңызы бар “ Алматы-Екатеринбург ” тас жолының бойында орналасқан. Сонымен қатар Темір жолдың бойындағы “ Тастақ ” станциясына жақын орналасқан.
“Жеке кәсіпкерлік туралы” заңға сәйкес қалыптасқан күннен бастап жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады. Заңды тұлғанын құрылтайшысы Ахмедин Қуанышбек Ахмединұлы серіктестікті анықталмаған мерзімге аша отырып, 103 мың теңге көлемінде ақша сомасымен жарғылық қорын құрастырған.
1999 жылы кәсіпорын ең алғаш қызметін көктемгі егін егу науқанына дайындықпен, сонымен қатар тоқтап тұрған өніріс орындарын жандандырумен бастады. Серіктестікте егінді егу мен оны жинап алуға жететін техника мен оны өңдеуді жүзеге асыратын мүмкіншілігі бар. Кәсіпорын еншісінде бұрынғы савхозды жекешелендіруден кейінгі қалған мүлкі мен техникасы, сонымен қатар құрылтайшысының өзі қосқан (интелектуалды салымдары қоспағанда) мүлкі мен серіктестік қызметін ұйымдастыру үшін ақша қаражаты болып табылады.
Осы жылдың көктемінде алғашқы рет жер өңдеп егін егілді. Алғашқы жылда атқарылған айтарлықтай жұмыстар:
— Серіктестікте бидайды кептіретін, өндейтін, тартатын, тазартатын, сұрыптайтын екі диірмені жұмыс істеуге дайын тұрды;
— Ауылшаруашылық техниканын жанар-жағар маймен қамтамасыз ететін АЗС жұмысы қалыпты;
— Көлік техникаларын жөндеудеуден өткізетін МТМ жұмысын жүйелендіру;
— Құрылыс заттарын жасап шығаратын құрылыс алаңын қалпына келтірлді. Жаңа қалыптасып отырған серіктестік үшін оның маңызы зор еді. Құрылыс алаңының арқасында кейінгі жылдарға деген өндірісті ұлғайту жоспарлары қиындықсыз, қайта үлкен қарқынмен жүзеге асты;
— Егін шаруашылығымен қоса серіктестік мал шаруашылығын да қоса дамытуды алдына мақсат қойды;
— Сонымен қатар нан өнімдерін дайындайтын, оларды өңдейтін, пісіріп сататын нан пісіретін уйдің құрылысы осы алғашқы жылдарда атқарылған айтарлықтаз қызметтерінің қатарында болатын;
2000 жылы кәсіпорын қызыметін бастағаннан кейінгі екінші жылболып табылады, бұл кәсіпорынның бірінші жылғы атқарылған қызметтінің алғаш
жемісін кору деген сөз болып табылады.
Екінші жылдағы ең манызды шара. Ол шара жаңа, екінші жанар-жағар маймен қамтамасыз ету станциясының құрылысымен байланысты. Жаңа станцияның бұрынғыға қарағандағы ерекшелігі оның орналасқан жерінде! Яғни Республикалық маңызы бар “Алмата – Екатеринбург ” тас жолының бойында орналасуы. Осының арқасында жанар-жағар май сатудан түсетін пайда тұракқты және өте жоғары болды.
2001 жылы Луговое ауылында Кеңсе құрылысын бастады. Кеңсе құрылысы 6 айға созылды. Жаңа евро-ремонт стандартына сәйкестендірілген кеңсе екі қабаттан тұрады. Біінші қабатында Луговое ауылды мекенінің әкімшілігі толықтай кошірілді. Екінші қабатта жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің кеңсесі орналасты. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің Атқарушы орган – директорының жұмыс орны осы кеңседе орналасқан. Екінші қабатта сонымен қатар есеп айырысу кассасы және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің экономикалық бөлімі, соның ішінді бухгалтериясы орналасқан.
2002 жылдан бастап кәсіпорын льготты салық түрін өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және оларды өңдеу қызметінде пайдалануды бастады.
2004-2006 ж.ж аралығын егіннен түсетін пайдамен байланысты. Осы жылдар аралығында серіктестіктің экономикалық бөлімі бидайдан және бидай өнімдерін сатудан түскен пайда максималды болды деген тұжырымға келген. Ол темір жол арқылы экспортқа байланысты болатын.
2000 – 2003 ж.ж аралығында серіктестк егін шаруашылығы саласында дәнді дақылдардан тек қана бидай өсіріп келсе. Және де бидайдың “ Астана ” деп аталатын бір сорты ғана. 2004 жылдан бастап жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің егетін дақылдарының қатарына күнбағыс қосылды. Жоспар бойынша 2004 жылы “Май сығу” шағын зауыты жұмыс істеуге дайын болатын. Күнбағыс егумен қатар бидайдың жаңа сорты “ Светланка ” өсіру қолға алынды. Бидайдың бұл сорты жоғары сапалы болып табылады.
2006 жылы “Тас үгіту” зауытының құрылысы аяқталды. Жол құрылысымен айналысатын фирмаларға жол құрылысына арналған майда тас сату қызыметі жүзеге асырылды. Осы жылы Тас зауытымен қатар Астана қаласында орналасқан құрылыс нысанының жұмыс аяқталды. Бұл нысан бірнеше қызмет түрлерін атқаруға мүмкіншілік берді. Ол мүмкіншілікті “Қонақ үй” қызметін жүргізу мен кеңсені жалға беруге пайдаланды. Сол жерде жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің бас кеңсесі орналасқан. Бас кеңсе серіктестіктің генерелды директоры, бас бухгалтері, бас экнономисінің жұмыс орны.
Қазақстан республикасында бірінші, валюталық дағдарыстан кейін қызметін ауылшаруашлық өнім өндіруден бастаған шағын кәсіпорын. Қазіргі таңда жан-жақты өнім түрлерін өндіреді, тек қана өнім өндірумен айналыспайды, сонымен қатар қызмет көрсетумен айналысады. Он жылдың ішінде шағын кәсіпорыннан алуан түрлі өнім өндіретін, қызмет көрсететін
қаржылық жағдайы тұрақты, өндірісті әрі қарай дамытуға қаржылық жағынан мүміншілігі өте зор серіктестікке айналды.
“ АКА ” Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі коммерциялық ұйым. Кез-келген коммерциялық ұйымның, кәсіпорынның мақсаты озінің капиталының рентабелділігі, яғни пайда табу. Серіктестік өзінің пайда табу масатында алуан түрлі шаруашылық қызмет түрлерін жүргізеді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің алуан түрлі шаруашылық қызметі екіге бөлінеді:
негізгі шаруашылық түрлері;
негізгі емес шаруашылық түрлері;
Кәсіпорын құрылғанда негізгі мақсаты ауылшаруашылық өнімдерін өндіру болатын. Уақыт өте келе өнім түрлері мен қызметтердің да саны арта түсті. Осы қызметтердің ішіндегі негізгі қызмет түрлері:
егін шаруашылығы:
○ бидайды өндіру, оны өңдеу;
○ күнбағысты өндіру, оны өңдеу;
мал шаруашылығы:
○ Мал басын кобейту мен бордақылау;
○ Ет өнімін сату;
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің айналысатын қосымша қызмет түрлері:
құрылыс қызметі;
құрылыс материалдарын өндіру;
құрылыс материалдарын сату-сатып алу;
жол құрылыс материалдарын шығару;
жанар-жағар май саудасы;
қонақ үй, мейрамхана, кеңселерді жалға беру, қызмет көрсету саласы;
техникалық қызмет станциясы (СТО);
автокөлік, техниканың қосалқы бөлшектерін өндіру, сату-сатып алу;
кен орындарын жетілдіру, пайдалы қазбаларды іздеу және барлау т.б болып табылады.
Кәсіпорын өндірісін жүзеге асыруды және дамытуды тек қана ішкі қаржыландыру көзімен ғана жүзеге асырып отырған. Өнім өндіру мен қызмет көрсету серіктестік үшін пайда көзі болып табылады. Пайдаға жету үшін серіктестік қызметінің заңдылықпен тиым салынбаған келесі негізгі түрлерін жүзеге асырады:
— құрылыс қызметі, құрылыс-жинақтау, жұмыстары, құрылыс учаскесін дайындау,құрылыс заттарын жасау, сатып алу, сату, автокөлік жолдарын жөндеп жасау, құрылыс-монтаждық пен жол-құрылыс жұмыстары, ғимараттарды жабдықтау, дизайні, жол-құрылыс техникасы, құрал
жабдықтар, жол салу мен жол-құрылыс материалдарды шығаруға арналған агрегаттар және механизмдерді сатып алу, жеткізу және сату;
— Ұн тартатын өндірістік, ауыл шаруашылық өнімділігінің оның ішіндегі дән және дән өнімділігін және мал шаруашылығының барлық түрлерін жасау, өндіру және сату, дән, ұн тартатын және нан пісіретін өндірістік, мал және мал шаруашылығының өндіру өңдеу және сату, ауыл шаруашылық техниканы, минералды тыңайтқыштар мен химикаттарды сатып алу және сату, нан-бөлкелік, кондитерлік пен макарондық өнімдерін жасап сату, жер аумақтарын жалға беру;
— Халық тұтыну тауарлары, тамақ өнімдерің жасау, сатып алу, жеткізу және сату, осы мақсатымен дүкендер, дәмханалар, мейрамханалар, бар қоғамдық тамақтандыру және комиссиялық сауда кәсіпорындарын ашу, халқына медициналық қызметтер көрсету, медициналық жабдықтар жеткізу, фармацевтикалық қызмет, дәріханалар ашу;
— Әрлендіру, жарнамалық, кеңес беру жән делдалдық қызмет, басып шығару қызметі, полиграфиялық қызмет, ақпараттық материалдарды көрсету, инвестициялық, сауда және делдалдық қызметке қатысу, маркетинтік, қаожылық және басқа қызметтерді мекемелерге, ұйымдарға, көрсету, заңгерлік қызметтерді көрсету;
— Мекемелер, азаматтарға автокөлік қызметтерін көрсету, теміржол тасымалдау және жеткізу, тиеу-түсіру жұмыстары, автокөлік құралдары және қосалқы бөлшектерді сатып алу және сату, ТҚС, ЖҚС, автотұрақтар және көлік жуу нүктелерін ашу;
— Халыққа тұрмыстық,әлеуметтік, тұрған және медициналық қызметтер көрсету, осы мақсатта туризм объектілері мен мекемелерді, сауықтыру-спорт кешендерді, қонақ ұйлер, моншалар, сауаналар және демалыс аймақтарын ашу;
— қағаз массасы қағаз және қатты қағазды шығару, сатып алу және сату қағаздан жасалған бұйымдарды, тұрмыстық химия құралдарын және парфюмерия-сәндер бұйымдарын шығару;
— жиһаз, техникалық құрал-жабдық, өнеркәсіптік және құрылыс материалдарды, ағаш, м еталл, п ластик, пенополистеролды өндеуге арналған бұйымдарды, басқа да әрлеу және әрлендіру материлдарды шығару, сатып алу және сату, инновацияларды жетілдіру және ендіру, жоғары технологиялы өнімді шығару және сату;
— сыртқы экономикалық қызмет, экспорт, импорт ғылыми зерттеу және мәдени ағартушылық қызметтерді дайындау және қайта дайындау, осы мақсатта курстар және оқу орындарды ашу, жылжымалы және жылжымайтын мүлікті сатып алу, сату, жалға беру пайдалану жылжымайтын мүлікті тіркеу;
— кен орындарын жетілдіру, пайдалы қазбаларды іздеу және барлау, су көздерін пайдалану;
— қызметтің ҚР заңнамасымен тиым салынбаған басқа түрлері.
Серіктестіктің негізгі мақсаттары үстіде қарастырылған қызметтерді
жүзеге асыра отырып пайдаға жету, оны үнемі ұлғайту. Мақсат тек қана өндірістің жеткен деңгейде ұстап тұру емес, оны әрдайым ұлғайту мен жана өндіріс орындарын қалыптастыру болып табылады.
2.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарының құралу көздері
Кәсіпорынның қаржы ресурстарының құралу көздерінің құрылымының негізгі бидай өндіру мен оны өңдеуден түскен табыс. Серіктестік еншісінде 7158 га жер бар. Мемлекеттің жерін пйдаланғаны үшін, жыл сайын 76065 теңге төлеп отырады. Серіктестік льготы /патент/ негізінде салық төлейтін болғандықтан жылдық жалға беру сомасы 15213 теңгені құрайды. Кәсіпорын бидай шаруашылығында 2 түрлі бидай сорттары өсіріледі — “Астана” “Светланка”. Бидай жинаудан бір гектарға деген орташа жылдық өнімділігі: 2005 — 13,3 ц/га; 2006 – 10,5 ц/га; 2007 – 11 ц/га; 2008 – 7,3 ц/га ; Жер көлемі. Егістікті гектармен санағанда кезеңдік егістік алқабы: 2005 — 5005 га 2006 – 4950 га 2007 – 5105 га 2008 – 5025 га 2009 – 5220 га Бидайдын сорттары: 2005 – Астана, Акмола-2(Светланка) 2006 – Астана, Акмола-2(Светланка) 2007 — Астана, Акмола-2(Светланка) 2008 — Астана, Акмола-2(Светланка) 2009 — Астана, Акмола-2(Светланка)
Бидай өңдеуден өткізілді:
2005 — 5350,3 т
2006 — 5104,5 т
2007 — 5168,2 т
2008 — 2292,5 т
Кәсіпорынның биды өңдеп және өңдемей сатудағы қаржылық пайдасының айырмашылығы. Қазіргі нарықтық бағамен есепегенде. Нарықтық баға бойынша бидайдың тоннасы 110 доллар.
Кесте 3 — Бидайды сатудан түскен пайда.
№
өндіріс жылы
(жыл)
егістік алқабы
(га)
орт. өнімд-ілігі (т/га)
1 т бид. өткізу бағ. (KZT)
өнім көлемі
(т)
өңделген бидай
(т)
өңделмеген бидай түсімі
(KZT)
өңделген
бидай түсімі
(KZT)
1
2005
5005
1,33
16 950
6656,65
5350,3
22 142 632,50
135 977 874,50
2
2006
4950
1,05
17 005
5197,5
5104,5
1 581 465,00
130 815 573,75
3
2007
5105
1,10
17 350
5615,5
5168,2
7 760 655,00
137 741 574,35
4
2008
5025
0,73
14 234
3668,25
2292,5
19 582 425,50
56 802 418,75
5
Орташасы:
5021,25
1,0525
16 385
5284,475
4478,875
12 766 794,50
115 334 360,34
6
Жиыны:
-
-
-
21137,9
17915,5
51 067 178,00
461 337 441,35
--PAGE_BREAK--
Соңғы 4 жылдыа бидайдың орташа өнімділігі 1,0525 т/га тең. Мақсат бидайды өңдемей сатуға қарағанда оны өңдеп сатқаннан пайданың қаншалықты ұлғайатынына көз жеткізу. Ол үшін 4 жылғы жалпы түсімді салыытыру керек. Онан 5 жылғы орташа мәліметтер пайдаланылады. Өнімді сатудан тускен табыс көлемінің қосындысы. Оның ішіне өңделген және өңдеуден өткізілмеген бидайды сатудан түскен табыс кіреді.
— Өңделмеген бидай саудасынан түскен табыс — 51 067 178,00тг.(3222,4т)
— Өңделген бидайдан түскен табыс — 461 337 441,35 тг. (17915,5т)
Бидайды өткізу түріне байланысты табыстың өзгерісі. Бидайды өңдеп ұнға айналдырып сатудан табыстың сомасы үлкен болады. Оны өнімнің орташа 4 жылдық бағасына қарап білеміз.1т өңделмеген бид. 4жылдағы орт. бағ. – 16385 тг, 1т өңделген бид. 4 жылдағы орт. бағ – 29837,5тг.
4 жылдық жалпы өнімді тек қана өңдемей сатудан түсетін табыс(тг) = 4 жылдық жалпы өнім көлемі(т) * 1т өңделмеген бидайдың орташа бағасы(тг).
Кесте 4- Бидайды ұнға айналдырып сатудан табыстың ұлғаюы:
№
Бидайдың күйі
4 жыл алынған өнім (т)
1 т бид. орт. өткізу бағ.(тг)
4 жыл ЖӨ өңдемей, өңдеп сатудан табыс(тг)
1
өңделмеген
3222,4
16385
346344491,5
2
өңделген (ұн)
17915,5
29837,5
630702091,3
3
жалпы
21137,9
46222,5
-
4
өңдеуден түсетін табыс.(%)
-
-
182,10%
Кестеде келтірілген мәліметтер өнімді сату алдындағы күйімен байланысты. Бидайды өңдемей сату және өңдеп сату. Тиімді жақтарын қарастыру. Мақсат бидайды өңдеуден түсетін табыстың өңдемей сатудағы табысқа қарағанда қаншалықты артықшылығын табу болатын:
4 жыл ЖӨ-і өңдемей сатудан табыс(тг) = 21137,9*16385 = 346344491,5тг
4 жыл ЖӨ-і өңдеп сатудан табыс(тг) = 21137,9*29837,5 = 630702091,3тг
Сандардың арасындағы айырмашылық, олардың процент күйінде берілгенде анық байқаладыұ ( Қосымша 1.1):
— өңдеуден түсетін табыс(%) = 346344491,5 * 100/630702091,3 = 182,10%, яғни бидайды өндіріс орындарынан өткізіп өңдеп сатудан тусетін табыс, өны өңдемей сатудан түсетін табысқа қарағанда 1,8 есеге, немесе 82,1%-ке артық .
Кәсіпорын тауардға кеткен шығынды есепке алуға көп көңіл бөледі. Шығындар жіктелуі: өндіріске жтатын шығындар тура шығындар болып есептеледі, көмекші өндірістердің шығындары және жанама шығындар. Оларды жүйеге келтіріп, үнемі бақылудға алып отырады.
Мемлекетке салық төлеу кәсіпорынның мемлекетпен экономикалық қатынасының маңызды бөлігі. Мемлекетке салық салу кәсіпорынның өнімдерндегі өзіндік құнның ішінде орын алады.
Содан кейін болашақ кезеңдегі шығындар есептеледі, сатуға жарамсыз тауарларды есептелінеді. Содан кейін өндірістік шығындар түрлеріне байланысты есептелінеді, өнім, қызмет түрлеріне байланысты, шығынның өндіріске қатысты емес түрнлеріне байланысты және жалпы кәсіпорын бойынша есепке алынады.
Дайын өнімге кеткен шығынды есептеу кезінде калькуляция әдісін қолданады. Өнімнің өзіндік құнын шығару шығындардың алгебралық қосындысын табу арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпорын заңды тұлға ретінде өзіне тиесілі салық түрлерін төлуді жүзеге асырып отырады.
Серіктестіктің 2007-2008 ж.ж қаржылық жағдайы талданып жатқандықтан, сол кезеңдерде төленген салық түрі:
корпоративті табыс салығы;
қосымша құн салығы;
жер салығы;
мүлік салығы;
көлік салығы;
әлеуметтік қатамасыз ету салығы;
жер учасклерін пайдаланғаны үшін салық;
Төленген салық түрлеріне байланысты, яғни оларды өткен кезеңмен салыстыра отырып Серіктестік жұмысың даму қарқынына, яғни табыстылығының өзгерісіне баға береміз.
Ол үшін кем дегенде екі кезеңде бюджетке төленген салық және басқа да міндетті төлемдерінің ақша сомаларын жинастыру қажет.
Бұл жинақта серіктестіктің салық және басқа да міндетті төлемдерінің түрлері және олардың сомалары жайлы толық ақпарат береді.
Ал кестені жинаудың басты мақсаты кәсіпорын табысының өткен кезеңмен салыстырғандағы өзгерісі.
Кәсіпорын иелігіндегі мүлік оның бухгалтерлік балансының активінде орын алады. Мүліктің жалпы сомасы айналымнан тыс және айналымдағы қаражаттың немесе ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтердің қосындысынан тұрады.
Серіктестіктің қысқа мерзімді активтері бухгалтерлік баланстың бірінші бөлімін құрайды. Оның құрамына ақша қаражаты, қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар, запастар, басқа қысқа мерзімді активтер кіреді.
Ұзақ мерзімді активтер бухгалтерлік баланстың екінші бөлімін құрайды. Оның құрамына ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар, негізгі қаражаттар, биологиблық активтер, басқа ұзақ мерзімді активтер құрайды.
Сонымен қатар активтер монитарлы және монитарлы емес деп ажыратылады.
— Монитарлы – ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық салымдары жатады. Оларға қайта бағалау жүргізілмейді.
— Монитарлы емес – ақшалай күйде емес, бирақ ақшалай нақты құны бар активтер жатады. Олардың нақты құнын анықтау қайта бағалаудан кейін ғана белгілі болады.Кәсіпорын мүлкінің құрылымын және өзгерісін талдау жүргізу үшін төмендегідей аналитикалық кестелерді пайдалану керек.
Кестенің негізгі мақсаты жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкінің активтерінің құрылымын ашып көрсету. Акивтердің, мүліктердің жалпы баланстағы үлесін көрсету, кезең басымен салыстырғанда кезең соңында активтердің өзгерісін көрсету. Қанша теңгеге өскенін немесе кемігенін көрсету. Сонымен қатар оны пайыз түрінде жазу. Кәсіпорын активтерді типіне қарай екі топқа бөліп жіктеп жазамыз.
Кәсіпорын маңызды компоненттерінің бірі ол кәсіпорынның мүлкі. Ол баланстың Активінде орын алады. Оларды типтеріне қара жіктеп, кластарына байланысты біріктіріп жеке — жеке ақша сомалары кестеде орын алады.
Осы кесте кәсіпорынның қаржылық төлем қабілеттілігін анықтауға оны сараптауға, оның төлем қабілеттілігін анықтауға мүмкіншілік береді.
Кесте 5 — Кәсіпорын мүлкінің құрылымы және өзгерісі. (2007-2008 ж)
№
Көрсеткіштер
жылбасы
жылсоңы
өзгеріс(+,-)
сомасы мың.тг
баланстағы мөлшері (%)
сомасы мың.тг
баланстағы мөлшері (%)
сомасы мың.тг
өзгеру қарқыны(%)
1
Ақша қаражаттары
15502,13
2,45
1247,96
0,17
-14254,17
-91,95
2
Қысқа мерзімді дебиторлық берешектер
34698,74
5,48
36231,7
5,05
1532,96
4,42
3
Запастар
216574,56
34,22
173873,17
24,25
-42701,39
-19,72
4
Ағымдаасы салықтық активтер
284,32
0,04
5844,65
0,82
5560,33
1955,66
5
Басқа да қысқа мерзімді акв.
2580,41
0,41
1640,05
0,23
-940,36
-36,44
I
Айналымдағы активтер
269640,16
42,61
218837,53
30,52
-50802,63
-18,84
1
Негізгі қаражаттар
336669,73
53,20
449064,09
62,62
112394,36
33,38
2
Биологиялық активтер
14036,03
2,22
24444,78
3,41
10408,75
74,16
3
Басқа да ұз. мерзімді акв.
12520,82
1,98
24761,74
3,45
12240,92
97,76
II
Айналымнан тыс активтер
363226,58
57,39
498270,61
69,48
135044,03
37,18
*
Кәсіпорынның барлық мүлкінің құны
632866,74
100,00
717108,15
100,00
84241,4
13,31
Ағымдағы активтер жыл басымен салыстырғанда жыл аяғында 50802,63 мың теңгеге немесе 18,84 %-ға кеміген. Әсіресе Ақша қаражаты 14254,17 теңгеге немесе 91,95 %-ға кеміген. Ал ағымдағы активтердің ішіндегі “ағымдағы салықтық активтер” жерма есе жақын сомаға артқан. Немесе 1955,66 %-ға, яғни 5560,33 теңгеге артқан.
Айналымнан тыс активтерде жыл басымени салыстырғанда 2,6 есеге, яғни 37,18 %-ғаартқан. Кестеге қарасақ, жыл соңында ұзақ мерзімді активтердің барлық түрінің артқанын байқаймыз. Сның ішінде ерекше қарқынмен 97,76%-бен артқан “ басқа да ұзақ мерзімді активтер.
Өткен жылмен салыстырғанда Серіктестіктің баланстағы акивтерінің артуы оның “айналымнан тыс активтерінің” артуымен байланысты. Айналымнан тыс активтер жыл басымен салыстырғанда 1350440,3 мың теңгеге немесе 37,18 %-ға артқан. Ал “айналымдағы активтер” (қысқа мерзімді активтер) жыл басымен салыстырғанда керісінше 50802,63 мың теңгеге немесе 18,84 %-ға кеміген. 2008 жыл Серіктестіктің баланстағы активтерінің жалпы сомасы 717108,15 мың теңгеге тең. Жыл басымен салыстырғанда ол 13,31 %-ға немесе 84241,4 мың теңгеге артқан.
Кәсіпорынның жылдық пайдасы барлық жылдық кірістердің жиынынан барлық жылдық шығындар айырмасы болып табылады. Сол шыстар өз кезегінде түрлеріне байланысты топталады.
Солардың ішіндегі өндірсті іске асыруға кеткен шығындардың орны бөлек. Себебі кез-келген қаржылық талдауда талданып отырған кәсіпорынның қаржыландыру көздерін е айрықша орын береді. Оларға :
— Сыртқы қаржыландыру көздері;
Ішкі қаржыландыру көздері жатады.
Ішкі қаржыландыру көздерін ғана пайдаланатын кәсіпорындар өндірісті қарыздық капиталмен жүхзеге асырмайды. Өнімді өндіруге және өңдеуге өзінің қаражатын жұмсады;
Өнімді өндіруге және өңдеуге өзінің ақша қорларын пайдаланатын, сонымен қатар қарыз капиталын пайдаланатын кәсіпорындар сыртқы қаржыландыру көздерін пайдаланатындардың қатарында. Сыртқы қаржыландыру көздеріне:
Банктерден алынаты кредиттер;
ЗТ-дан алынатын ақша қаражаттары жатады;
Кәсіпорынға салынған инвестицияларды т.б жатқызамыз.
Серіктестіктің айтып кететін ерекшелігі бар. Кәсіпорын 10 жылдың ішінде 2 рет банктерден несие алған. Олар қысқа мерзімді несиелер болып табылады. Барлық несиелер уақытылы банктерге қайтарылған. Соңғы жылдарда өндірісті өзінің қаражатымен және серіктес Заңды тұлғалардан алған қарыз капиталымен жүзеге асырылып отыр.
“АКА” ЖШС-нің өндірісті қаржыландыру көздерікестеде келтірілген.
Кестеде екі жылдық қаржыресурстарының құралу көздері қамтылған.
Кесте 6 — Өндірістің қаржы ресурстарының құралу көздерінің құрылымының өзгерісі.
№
көрсеткіштер
2007
2008
өзгеріс (+,-)
сома мың.тг
үлесі
( %)
сома мың.тг
Үлесі
( %)
сома мың.тг
үлесі
( %)
1
Өзін өзі қаржыландыру
246965,47
93,62
292972,36
87,47
46006,89
130,49
2
Банктерден алған ақша сомалары
0
0,00
0
0,00
0
-
3
ЗТ алынған қарыз ақша сомалары
16820,23
6,38
41966,3
12,53
25146,07
274,45
барлығы
263785,7
100,00
334938,6
100,00
71152,96
139,67
Кестеде келтірілген мәліметтер кәсіпорынның өндірісті ішкі және сыртқы қаржыландыру көздерін пайдаланатындығын көрсетіп тұр. Яғни өндірістің шығындарын жабуда өзінің қаражаттары 2007 жылы жалпы жалпы соманың 246965,47 мың теңгесін немесе 93,62 %-ын құрады, ал 2008 жылы 292972,36 мың теңге немесе 87,47 %-ын құрады. Осыған орай 2008 жылы 2007 жылға қарағанда жалпы өндірісті қаржыландырудағы ақша сомасында өзінөзі қаржыландырудың үлесінің азайғанын байқаймыз.
Кәсіпорын өнірісті қаржыландырудың сырқы көздеріне Банктерден алынған кредиттерді пайдаланбағаны кестеде көрсетілген. Сыртқы қаржыландыру көздеріне басқа ЗТ алынған қарыздар ғана жатады. Олардың жалпы өндірісті қаржыландырудағы үлесі 2007 жылы 6,38 %-ға, 2008 жылы 12,53 %-ға тең. 2008 жылы 2007 жылға қарағанда жалпы өндірісті қаржыландыру 71152,96 мың теңгеге немесе 39,67 %-ға артқан. Оның ішінде кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыру 2008 жылы 2007 жылға қарағанда 46006,89 мың теңгеге, басқаша сөзбен айтқанда 30,49 %-ға арқан. Ал Заңды тұлғалардан алған қарыз көздерінен құралған қаржыландыру сомасы 25146,07 теңгеге, басқаша сөзбен айтқанда 174,45 %- ға өскен.
Кәсіпорын банктерден несие алуға мұқтаж емес. Өндірісін жүргізу үшін өзінің ақша қаражаты толықтай жеткілікті. Оны келтірілген кестеде байқай алдық.Өткен жылдардағы статистика мәліметтері дәлел болып отыр.
продолжение
--PAGE_BREAK--
2.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау үшін келесі әдістер пайдаланылады:
кәсіпорынның қаржылық жағдайын қазіргі заманға сай және объективті түрде бақылау. Яғни кәсіпорынның осал тұстарын қарастыру, олардың пайда болу себептерін анықтау. Осал тұстарды жою жолдары.
қаржылық жағдайды жақсарту. Жақсарту жолдарын қарастыру. Оның төлем қабілеттілігі мен тұрақтылығын арттыру жолдары.
қаржылық өзгерістерді мүмкіндігінше болжау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы мәліметтер көзі бухгелтерлік баланс болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты, тұрақсыз және кризистік болу мүмкін. Кәісіпорынның қаржылық төлемдерді уақытында жүргізу, өзін өзі уақытылы қаржыландырып отыру мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының тұрақты екенін көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның комерциялық және қаржылық қызіметтерінің жоспарға сәйкес орындалуына байланысты.
Кәсіпорынның қаржылқ жағдайын талдау әдетте горизантальді және вертикальді талдаудан басталады.
Кесте 7 — Есепті кезеңдегі баланс мәліметтерінің өзгерісі
№
көрсеткіштер
жыл басы
жыл соңы
өзгеріс(+,-)
сомасы мың.тг
баланстағы үлесі (%)
сомасы мың.тг
баланстағы үлесі (%)
сомасы мың.тг
өзгеру қарқыны(%)
I
Айналымдағы активтер
269640,16
42,61
218837,53
30,52
-50802,6
-18,84
II
Айналымнан тыс активтер
363226,58
57,39
498270,61
69,48
135044
37,18
*
Активтердің балансы:
632866,7
100
717108,1
100
84241,4
13,31
I
Қыс.мерзімді міндеттемелер
112095,46
17,72
122489,94
17,08
10394,48
9,27
II
Ұз.мерзімді міндщеттемелер
96209,83
15,20
179888,65
25,09
83678,82
86,97
III
Жарғылық, резервтік кап-л.
424561,45
67,08
414729,55
57,83
-9831,9
-2,32
*
Пассивтердің балансы:
632866,7
100
717108,1
100
84241,4
13,31
Жинақталған бухгалтерлік балансты сараптау кеінде 2008 жылы 2007 жылға қарағанда жалпы активтер 71152,96 мың теңгеге немесе 39,67 %-ға артқан. Есепті кезең соңында, есепті кезеңнің басына қарағанда айналымнан
тыс активтердің 1350440,3 мың теңгеге немесе 37,18 %-ға артқан. Ал айналымдақы қысқа мерзімді активтер 50802,63 мың теңгегн немесе 18,84 %-ға кеміген.
Жыл ссоңында жыл басымен салыстырғанда пассивтегі жарғылық және резервті капиталдың мөлшері 57,83 %-ды құрайды. Ол жыл басымен салыстырғанды 9831,9 мың теңгеге азайған. Бұл өзгеріс бөліндеген пайданың бір бөлігін өндіріске жұмсағаннан болғанын баланстан байқай аламыз.
Қысқа мерзімді міндеттемелердің пассивтегі үлесі жыл басымен салыстырғанда айтарлықтай өзгермеген, ол 17,8 %-ды құрап тұр. Бірақ жыл басымен салыстырғанда ол 9,27 %-ға, яғни 10394,48 мың теңгеге артқан. Пассивте ұзақ мерзімді активтер айтарлықтай өзгеріске ұшыраған, жыл басымен салыстырғанда ол 86,97 %-ға артып, 83678,82 мың теңгеге артқан.
Қорыта келгенд Кәсіпорынның есепті жылғы балансының динамикасында өткен жылмен салыстырғанда артулар мен кемулер бар. Кемулер Айналымды активтерде және жарғылық, резервік капиталдардың сомаларында орын алған. Артуларға тоқталатын болсақ Ұзақ мерзімді активтер және қысқа, ұзақ мерзімді міндеттемелерде орын алған.
Жарғалық, резервтік капитал міндеттемелердің 57,83 %- құрауы, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді. Жыл басымен салыстырғанда жарғалық, резервтік капиталдың жалпы міндеттемелрдегі үлесінің 67,08 %-дан 57,83 %-ға азайуы динамика қаржылық тұрақтылықтың кемуін білдіреді, бірақ пайызды санға айналдырып қарасақ жыл соңындағы жарғалық, резервтік капитал жыл басына қарағанда небәрі 9831,9 мың теңгеге кеміген. ( Қосымша 5)
Төлем қабітеттілік – бұл кәсіпорынның өзіне алған міндеттемелерін уақытылы жауып отыру болып табылады.
Төлемқабілеттілікті талдауғ кіреді:
баланстың ликвидтілігін талдау
ликвиттілік коэфиценттерін талдау.
Баланстың ликвидтілігі оның міндеттемелерін активтерімен жабу мүмкіншілгімен анықталады. Активтердің ликидтілігі – активтердің ақша қаражатына айалу уқытымен, мөлшері анықталады.
А1 – ликвидті активтер (ақша қаражаты, қысқа мерзімді қаржылық салымдар)-1248 мың тг
А2 – жылдам өтімді активтер (қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар)
— қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар – 36231,7
А 3- өтімділігі төмен активтер (запастар, ҚҚС, ұзақ мерзімді деьиторлық қарыздар, басқа да айналымдағы активтер)
— запастар –173873,2
-басқа да айналымдағы активтер – 1640 мың тг.
-ҚҚС – 5844,6
А4 – қиын өтімді активтер ( ұзақ мерзімді активтердің барлық түрлері ) 498270,6
П1 – қысқа мерзімді міндеттемелер ( кредиторлық қарыздар)
кредиторлық қарыздар – 115669,2
П2 – қысқа мерзімді пассивтер (қысқа мерзімді кредиттертер мен қарыздар, қызметкерлермен есеп айырысу, басқа да қысқа мер. активтер )
-басқа да қысқа мер. активтер – 5468,1
-міндетті және ерікті төлемдер – 1352,7
П3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер (ұзақ мерзімді пассивтер, болашақтағы табыс)
ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар – 179888,6
П4 – тұрақты пассвтер (кпитал, резервтер)
жарғылқ қор – 103 мың тг.
Резервті қор – 63366,2 мың тг.
Бөлінбеген табыс – 351260,3 мың тг.
Мына теңсіздіктер орындалғанда баланс ликвидті болып табылады:
А 1 П 1; А 2 П 2; А 3 П 3; А 4 П 4.
Теңсіздіктерге оралатын болсақ:
А 1 П 1 теңсіздігі бойынша ликвидті активтер қысқа мерзімді міндеттемелерден үлкен немесе тең болуы керек. Бұл теңсіздік орындалып тұр. А1, яғни ликвидті активтер П1 қысқа мерзімді мінднттемелерден 2,5 есе, яғни нақтырақ айтсақ 334642,8 мың теңгеге асып тұр. Бұл кәсіпорынның төлем қабілеттілігін көрсетеді.
А 2 П 2 теңсіздігі орындалып тұр, яғни жылдам өтімді акивтер А2, қысқа мерзімді пассивтерден П2 үлкен. А2=36231,7 > П2= 6820,8 А2 улкен П2 29410,9 мың теңгеге артық болып тұр.
А 3 П 3 Ұзақ мерзімді міндеттемелрден П3, өтімділігі төмен активтер А3 1469,2 мың теңгеге артық болғандықтан үшінші теңсіздік орындалып тұр.
А 4 П 4. П4 = 414729,5 > А4 = 302378,6. Төртінші теңсіздік бойынша қиын өтімді активтер тұрақты пассивтердерден 112350,9 мың теңгеге кем.
Қорыта келгенде жүргізілген зерттеулердің нәтижелеріне сүйене отырып Серіктестіктің қаржылық жағдайына берілді. Есеп жазылу кезінде кәсіпорынның Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі, активтерінің, мүлкінің құрылымы, қаржылық жағдайының ликвидтілігі тағы да басқа қаржылық жағдайына зерттеулер жүргізілді. Жүргізілген қаржылық талдаулардың нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң деген баға берілді. Серіктестік несие және төлем қабілетті. Озіне алынған міндеттемелерді уақытында жауып отыруға мүмкіншілігі бар.
3 «АКА» ЖШС-ның ресурстарын пайдалану тиімділігі мен жетілдіру жолдары
Жинақталған бухгалтерлік балансты сараптау кезінде 2008 жылы 2007 жылға қарағанда жалпы активтер 71152,96 мың теңгеге немесе 39,67 %-ға артқан. Есепті кезең соңында, есепті кезеңнің басына қарағанда айналымнан тыс активтердің 1350440,3 мың теңгеге немесе 37,18 %-ға артқан. Ал айналымдақы қысқа мерзімді активтер 50802,63 мың теңгегн немесе 18,84 %-ға кеміген.
Жыл соңында жыл басымен салыстырғанда пассивтегі жарғылық және резервті капиталдың мөлшері 57,83 %-ды құрайды. Ол жыл басымен салыстырғанда 9831,9 мың теңгеге азайған. Бұл өзгеріс бөліндеген пайданың бір бөлігін өндіріске жұмсағаннан болғанын баланстан байқай аламыз.
Қысқа мерзімді міндеттемелердің пассивтегі үлесі жыл басымен салыстырғанда айтарлықтай өзгермеген, ол 17,8 %-ды құрап тұр. Бірақ жыл басымен салыстырғанда ол 9,27 %-ға, яғни 10394,48 мың теңгеге артқан. Пассивте ұзақ мерзімді активтер айтарлықтай өзгеріске ұшыраған, жыл басымен салыстырғанда ол 86,97 %-ға артып, 83678,82 мың теңгеге артқан.
Жалпы кәсіпорынның төлем қабілеттілігі және несие қабілеттілігі жоғары деңгейде. Бұл кәсіпорыннң қаржылық тұрақты екендігін көрсетеді. Кәсіпорын табысы жоғары деңгейде. Жоғары табыстан салық жеңілдіктерінің арқасында пайданың үлкен көлемді болатындығын байқадық. Барлық есептеулер, зерттеулер нәтижесіне сүйене отырып кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң баға берілді.
Қаржылық жағдайды одан әрі дамыту, оны жақсарту үшін кәсіпорныға атқару керек жұмыстар тізімі:
1.Қазіргі заманғы есеп айырысуларды уақытылы тексеру арқылы дебиторлық қарыздардың сомасын азайту. Ол ақша қаражаты айналысқа түсуге мүмкіншілік табады.
2.Тауар-материалдық қорларды төмендету. Бұл да ақшаның айналысқа түсуіне мүмкіндік береді.
3.Өнімді нақтырақ тоқталатын болсақ, бидайды өңдеп сатуды мүмкіндігінше ұлғайту.
4. Тұрақты шығындарды үнемдеудің арқасында тауардың өзіндік құнын төмендету.
5.Өнім өндіру кезінде экологиялық сақтық, денсаулық қорғау, қауіпсіздік техникасы шараларына көңілді көбірек бөлу.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттырудың ең бір маңызды жолы — өзіндік құнды азайту болып табылады. Өнімнің өзіндік құнын төмендетудің бірден бір жолы — өндірілетін өнімнің көлемін арттыру болып табылады, өйткені бұл жағдайда өнім бірлігіне келетін тұрақты шығындардың мөлшері азаяды.
Өнім өндірудің қандай көлемінде, өткізуден түскен табыс өнімнің толық өзіндік құнына тең болатын және табыс та, шығын да болмайтын өткізудің қауіпті көлеміне қалай қол жеткізеді деген сұрақ туады. Егер өнімді
өткізуден алынған нақты табыс, оның толық өзіндік құнынан жоғары болса, онда кәсіпо-рын ұшрайды. Сондықтан кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында көптеген кәсіпорындарда “рентабельділік шегі” деген атпен белгілі әдіс қолданылады.
Оның негізгі мақсаттары:
— Өндірістің қаупі көлемін анықтау;
— Өнім өткізуден түскен табыстың қаупті көлемін анықтау;
— Тұрақты шығындардың қаупті деңгейін есептеу;
— Өткізудің қаупті бағасын есептеу болып табылады.
“Рентабельділік шегі” – кәсіпорынның қаржылық жағдайын оңтайландыру-дың маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Сонымен қатар оны өнімнің рентабельді ассортиментін қалыптастыруда, баға белгілеуде және тиімді баға саясатын әзірлеуге пайдалануға болады.
Осылайша, бұл іс-шараны жүргізу біздің кәсіпорын үшін өндірістің қаупті көлемін анықтауға және өткізудің қаупті бағасын есептеуге өте қажетті болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қызметі екі бағытта дамыған:
егін шаруашылығы;
мал шаруашылығы
Осы екі саланың жоғары деңгейде дамығаны егін шаруашылығы екеніне талда нәтижелерінде көз жетті. Егін шаршашылығынан түсетін табыс кәсіпорын пайдасының негізгі бөлігін құрайды. Бидай өнімдерін өңдеуден жіне өткіуден түсетін табыс өте жоғары деңгейде. Сонымен қатар Серіктестік мал басын өсіру, көбейту, сату жұыстарымен айналысады. Соның ішінде ірі қараны бордақылау, көбейту мақсатында “Атасу” асыл тұқымды ірі қарадан 171 бас алынған болатын. Қазіргі етті бағыттағы Атасу шрі қарасын көбейту жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Мал шаруашылығына байланысты болашақтағы жоспарлар жүзеге асырылса, саріктестіктің мал шаруашылығынан үлкен жемістер күтіледі. Қазіргі таңда мал шаруашылығының деңгейін егін шаруашылығының деңгейіне дейін жеткізу негізгі мақсат болып тұр. Осыған 2009 жылы мал шаруашылығына қажетті техниканы шетелден алдыру жспарланып отыр.
Мал шаруашылығын дамытумен қатар кәсіпорын жанама қызмет түрлерін дамыту қолға алынып, уақыт өте келе жүзеге асырылып жатыр.
Болашақта құрылыс қызметі, құрылыс-жинақтау, жұмыстары, құрылыс учаскесін дайындау,құрылыс заттарын жасау, сатып алу, сату, автокөлік жолдарын жөндеп жасау, құрылыс-монтаждық пен жол-құрылыс жұмыстары, ғимараттарды жабдықтау, дизайні, жол-құрылыс техникасы, құрал жабдықтар, жол салу мен жол-құрылыс материалдарды шығаруға арналған агрегаттар және механизмдерді сатып алу, жеткізу және сату секілді қызмет түрлерін дамыту қолға алынып отыр осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін
құрылыс заттарын шығараын техника мен машина түрлері алыс –жақын шетелден және Қазақстан Республикасының ішкі нарығынан сатып алынған болатын.
Жас астанамыз Астананың қасында орналасу құрылыс материалдарын сату мен құрылыс нысандарын алу нарығы үшін өте қолайлы болып отыр. Оның бірден бір себептері Астана қаласындағы құрылыс қарқыны болып тұр. Қазірдің өзінде ақ кәсіпорын құрылыс материалдарының көптеген түрлерін шығарады. Құрылыс материалдарын сатудан түскен пайда мен құрылыс материалдарын кәсіпорынға қажетті құрылыс нысандарында пайдалану кәсіпорнның құрылыс саласындағы жоспарларының қате еместігінің дәлелі болып отыр.
Серіктестік қызмет көрсату саласында да атқаратын жұмыстары аз емес. Солардың ішінде ерекше орын алатыны қонақүй қызметі жақсы қарқынмен жұмыс істеп жемістерін бернуде. Сонымен қатар дәмханалар, мейрамханалар, бар қоғамдық тамақтандыру және комиссиялық сауда кәсіпорындарын ашу, халқына медициналық қызметтер көрсету, медициналық жабдықтар жеткізу, фармацевтикалық қызмет, дәріханалар ашу болашақта жүзеге асатып пайда әкелетін қызметтердің қатарында тұр.
Серіктестіктің жалпы дамытуға және айналысуға көңіл бөліп отырған қызметтері көп. Олар бодашақ жоспарларда орын алып отыр. Бұл өндіріс және қызмет түрлері қазіргі заманғы нарықтық экономикадағы сұранысқа ие қызмет түрлері болып табылады.
Сұраныс жоғары, шығын аз қызмет түрлеріне әрлендіру, жарнамалық, кеңес беру жән делдалдық қызмет, басып шығару қызметі, полиграфиялық қызмет, ақпараттық материалдарды көрсету, инвестициялық, сауда және делдалдық қызметке қатысу, маркетинтік, қаожылық және басқа қызметтерді мекемелерге, ұйымдарға, көрсету, заңгерлік қызметтерді көрсету сиақты қызмет түрлерін кәсіпорынның айналысатын қызметтерінің қатарынан болашақтаға 5-6 жылдың ішінде көретін боламыз.
Транспорт саласы қашан болса да экономикада алатын орны ерекше болған. Бұл салның болашағы өте зор, және ол сату-сатып алудың бар кезінде өзінің тіршілігін жоя алмайды.
Мекемелер, азаматтарға автокөлік қызметтерін көрсету, теміржол тасымалдау және жеткізу, тиеу-түсіру жұмыстары, автокөлік құралдары және қосалқы бөлшектерді сатып алу және сату, ТҚС, ЖҚС, автотұрақтар және көлік жуу қзметтерінің болашақта дамыту кәсіпорынның стратегиясы мен тактикасында орын алады.
Сонымен қатар болашақта халыққа тұрмыстық, әлеуметтік, тұрған және медициналық қызметтер көрсету, осы мақсатта туризм объектілері мен мекемелерді, сауықтыру-спорт кешендерді, қонақ ұйлер, моншалар, сауаналар және демалыс аймақтарын ашу секілді жоспарлар, қағаз массасы қағаз және қатты қағазды шығару, сатып алу және сату қағаздан жасалған бұйымдарды, тұрмыстық химия құралдарын және парфюмерия-сәндер бұйымдарын шығару; жиһаз, техникалық құрал-жабдық, өнеркәсіптік және құрылыс
материалдарды, ағаш, металл, пластик, пенополистеролды өндеуге арналған бұйымдарды, басқа да әрлеу және әрлендіру материлдарды шығару, сатып алу және сату, инновацияларды жетілдіру және ендіру, жоғары технологиялы өнімді шығару және сату, мәдени ағартушылық қызметтерді дайындау және қайта дайындау мақсатта курстар және оқу орындарды ашу, жылжымалы және жылжымайтын мүлікті сатып алу, сату, жалға беру пайдалану жылжымайтын мүлікті тіркеу, кен орындарын жетілдіру, пайдалы қазбаларды іздеу және барлау, су көздерін пайдалану сиақты тағыда басқа алуан түрлі қызметтермен айналысу жоспарда бар.
Қорытынды
Ресурстар дегеніміз – тауарларды өндіру және қызмет көрсету үшін пайдаланылатын барлық ресурстары.Ресурстарды сақтауды экономикалық, ұйымдастырушылық және техникалық сипатының шаралар кешені ретінде пайдаланылған, инвестиция. Еңбек және басқа ресурстармен салыстырғанда озық сапалық және сандық өнімнің өсуін аса ұстамдылықпен қарау қажет.Нарықтық экономика жағдайында ресурстардың сақталу процесі ұдайы өндірісті артады. Ол ұлттық табыс серпінінде тұтыну және қолдану арсындағы қатынастар өзгеріп қана қоймайды, сонымен бірге өзінің қорлану қорында ресурстарды сақтау есебінен өндірістік қорланудың бөлігі үлкен орын алады. Ресурстарды сақтау проблемасын шешу ұдайы өндіріс процесіндегі барлық сатыларды қамту қажет етеді. Қалдықсыз және қалдығы аз технологияны өндіріске енгізу кезек күттірмейтін мәселеге айналғаны жөн. Себебі қалдықсыз технология үнемдеуді кешенді түрде жүзеге асыруға толық жағдай жасайды.
Қаржылық жағдайды одан әрі дамыту, оны жақсарту үшін кәсіпорныға атқару керек жұмыстар тізімі:
1.Қазіргі заманғы есеп айырысуларды уақытылы тексеру арқылы дебиторлық қарыздардың сомасын азайту. Ол ақша қаражаты айналысқа түсуге мүмкіншілік табады.
2.Тауар-материалдық қорларды төмендету. Бұл да ақшаның айналысқа түсуіне мүмкіндік береді.
3.Өнімді нақтырақ тоқталатын болсақ, бидайды өңдеп сатуды мүмкіндігінше ұлғайту.
4. Тұрақты шығындарды үнемдеудің арқасында тауардың өзіндік құнын төмендету.
5.Өнім өндіру кезінде экологиялық сақтық, денсаулық қорғау, қауіпсіздік техникасы шараларына көңілді көбірек бөлу.
Қорыта келгенде жүргізілген зерттеулердің нәтижелеріне сүйене отырып “АКА” жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қаржылық жағдайына берілді. Есеп жазылу кезінде кәсіпорынның Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі, активтерінің, мүлкінің құрылымы, қаржылық жағдайының ликвидтілігі тағы да басқа қаржылық жағдайына зерттеулер жүргізілді. Жүргізілген қаржылық талдаулардың нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң деген баға берілді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау». Алматы 2001 ж.
Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы». Алматы 2003 ж.
Балабанов И.Т. «Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта» 1994.
Бородина Е.И. «Финансы предприятий» учебное пособие. — М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999
Стандарты бухгалтерского учета. Национальная комиссия Республики Казахстан. — Алматы,1996.
Джумабаев С.К. «Управление человеческими ресурсами».Алматы 2000
Жатқанбаев Е.Б. «Аралас экономика негіздері» Алматы 2002
Ковалев А.И., Привалов В.П. «Анализ финансового состояния предприятия». Центр экономики и маркетинга, 2003
Канторович Л.В. «Экономический расчет наилучшего использования ресурсов».
Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией» 2005
Попова М. «Как вывести предприятие из финансового кризиса» 2005
Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита. Министерства финансов Республики Казахстан 2007 г
О бухгалтерском учете. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 26 декабря 1995 г., №2732.
Ефимова О.В. «Как анализировать финансовое положение предприятия», «Бизнес-школа» 2004.
Любушкин Н.П. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия». 2005
«Информационное общество Казахстана» статистический сборник
Дюсембаев К.Ш. «Қаржылық талдау». Алматы, 2000
Лысенко И. А.«Финансы предприятия: имущество, фонды, налоги»2006
Гусева Е.Г. «Управление производством на предприятии» 2004
www.stat.gov.kz