АМАНЖОЛОВ К. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘСКЕРИ ТАРИХЫ (Б.з.д. VI ғасырдан бүгінгі күнге дейін): оқу құралы / К.АМАНЖОЛОВ, А.Б.Тасболатов. – Алматы:білім, 1999VI тарауҚЫЗЫЛ АРМИЯНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҚҰРЫЛҒАН ҰЛТТЫҚ БӨЛІМДЕРІ(1918-1940 жж.) 1918 ж. 18 каңтарда Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы В.И.Ленин "Жұмысшы-Шаруа Кызыл Армиясын құру туралы" декретке қол қойды. Алғашқы кезде Қызыл Ар-мия еріктілерден құрылды, өйткені Кеңес өкіметінің армияны жергілікті жерде есепке алып, ұйымдастырып, оны қару-жа-рақпен қамтамасыз етіп отыратын әскери аппараты болмады. 1918 ж. көктемінде Антанта елдері Кеңестік Ресейге қар-сы ашық интервенция бастады. Англия, Франция, АҚШ, Жа-пония, Италия әскерлері кеңестік солтүстік пен Қиыр Шы-ғысқа басып кірді. Май айында Антанта Кеңес өкіметі босат-қан соғыс тұтқындарынан құрылған ^ехословак корпусының контрреволюциялық бұлігін ұйымдастырды. Корпусқа орыстың көптеген ақ гвардияшылары қосылды. Бұл бұлік Волгадан Владивостокқа дейінгі ұлан-байтақ жерді қамтыды. Бұлікшілер қарусыз халыққа ойран салып, Самара-ны, Қазанды, Симбирскіні, Новосибирскіні, Петропавлды, Омбыны, Семейді, Қостанайды, Уфаны басып алды. Бұл жағ-дай ішкі контрреволюцияшыл күштерді жандандырды. Волга-да, Оралда, Сібірде кулактардың бұліктері шықты. Антантаның көмегіне сүйёніп, адмирал Колчак пен гене-рал Толстов қылмысты әрекеттерін өрістетті. Ақ гвардияшы атаман Дутовтың әскерлері Орынборды басып алып, Қазақ-стан мен Түрікстанның кеңес аудандарын елдің орталығынан уақытша бөліп тастады. Осындай ауыр кезде, 1918 ж. 14 маусым күні В.И.Ленин-нің Кеңес Қызыл Армиясының ұлттық бөлімдерін ұйымдас-тыру туралы "Барлық еңбекші мұсылмандарға" деген үндеуі шықты. Патшалы Ресей XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ елін толық жаулап алып, оны үш әкімшілік құрамына бөліп тастады. Қазан төңкерісіне дейін, Қазақстанда бір орталықтан басқаратын әкімшілік болған жоқ. Қазіргі Қазақстан Респуб-ликасының Сырдария, Жетісу, Түркістан генерал-губерна-торлығы, Семей және Ақмола облыстары, Далалық генерал-губернаторлығы, Торғай облысы — Орынбор губерниясы си-яқты әкімшілік бірліктері құрамында болды. Алдын ала еске салайық, Қазақстан азамат соғысы жылда-рында біртұтас мемлекет болмағандықтан, шетел интервенциясы мен азамат соғысы жылдарында мүнда құрылған Қызыл Ар-мияның ұлттық қүрамдарын екі негізгі облыстарға белуге бо-лады. Біріншісін, Түркістан Автономиялы Кеңестік Республи-касы құрамына кіретігі облыстардың — Жетісу, Сырдария (Амудария бөлімін қоса), Закаспий бөлімдерінің және Алтай губерниясының қазақтары мен басқа орыс емес ұлттарын құрайды1. Екіншісін, Қазақ әскери комиссариаты құрған Қызыл Ар-мияны ұлттық қазақ әскер бөлімдері құрайды.§1. ТҮРКІСТАН АВТОНОМИЯЛЫ КЕҢЕСТІК РЕСПУБЛИКАСЫ ҚҰРҒАН ҚАЗАҚТЫҢ ӘСКЕРИ БӨЛІМДЕРІ 1918 ж. екінші жартысында Н.А.Поскуцкий басқарған За-каспий майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін құру туралы мәселе көтеріп, бұл істі Әндіжан кеңесіндегі жұмыста өзін белсенді көрсеткен большевик У.Бапишевке тапсырды. Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Ақмешіт, Шиелі және Ферғана облысы мен басқа да облыстардың біркатар едді мекендерінің жергілікті халқы белсене кдтысты. Жауапты өкіл Бунятов 1918 ж. аяғында Ташкентте жергілікті қазақтардан қүралған еріктілердің бірнеше эше-лондарын жіберді: Қазалыдан 130, Перовскіден — 135, Шиеліден — 161, Ферғана облысынан — 118 адам болды. 1918 ж. қараша айы бойына Бунятов Түркістан Республи-касының әскери халық комиссариатына әртүрлі ұлттардан құралған 554 еріктілерді жіберді. 1918 ж. 12 желтоқсанда У.Бапишев Түркістан Орталық Атқару Комитеті бекіткен Түркістан әскери комиссариаты-ның №17083 мандатын алды, онда Закаспий майданы штабы-ның өкілі У.Бапишевке мұсылман (қазақ) Қызыл Армиясын құру туралы тапсырма бергені айтылды. 1918 ж. аяғында Әндіжан мұсылмандық Кеңесі атқару комитетінің Ашхабад майданы әскери-саяси штабының төрағасы У.Бапишевке жіберген баяндамасында қысқа мерзімде мұсылман Қьізыл Армиясы құрылып, оның жат-тықтырылған бір бөлігі социалистік Қызыл Армияның қата-рын толықтыру үшін Ташкентке жіберілгені хабарланды. Баяндамада сонымен қатар 300 мұсылманның әскери іске үйретіліп жатқаны, олардың қайда бұлік болса, сонда жіберілетіні айтылды. 1918 ж. 18 қыркүйекте Түркістан қаласында атты қазақ жүздігінің екі эскадроны, сонымен қатар социалистік мұсыл-мандық армияны ұйымдастыру жөніндегі штаб құрылды. Штаб бірден жұмысқа кірісті. 1919 ж. 14 ақпанда У.Бапишев қол қойған №2 бұйрық жарияланды, онда қабыддау комиссия-сынан өткен қызыл әскерлердің тізімі берідді. Бұл тізімде 1919 ж. 13 қаңтардан 12 ақпанға дейін қабылданған жергілікті ұлттардың өкілдерінен құрылған 117 еріктілердің есімдері аталды. Еріктілерді қабылдаумен қатар, әскери штаб киім, аяқ киім дайындау үшін еріктілер материалдар іздеумен, азық-түлік дай-ындаумен т.б. шұғылданды. 1919 ж. 20 ақпанда штаб Үра төбедегі Кеңес төрағасы "әскери киім үшін шұға сатып алуға" 100000 сом жіберді. Ал 20 ақпавдағы №6 бұйрықга "Қоқан атқа-ру комитетінен 1319 пар етік, Ташкент қоймасынан 400 пар іш киім, 100 пұт ұн, 50 пұт сұлы, 5 жәшік сіріңке" алынғаны ха-барланды. 1919 ж. наурызының аяғында 316 еріктілер қабылданды, 1919 ж. 13 наурызда жалған жаламен Түркістан әскери ко-миссариаты У.Бапишевті тұтқынға алғанына байланысты оның қызметі эскадрон командирі Добровольскийге жүктелді. Әулие-Ата уезінде қабылданатын еріктілер санын 1000-ға жеткізу жоспарланды, алайда қажетті жағдайлардың болмауы бұл жұмысты тежеп отырды. Кадрлар, әскери киім, азық-түлік жетіспеді. Сол кезде социалистік мұсылмандық армия-ны құру женіндегі штабты тарату туралы мәселе қойылды, бірақ Добровольскийдің баяндамасы бойынша әскери комис-сариат штабты қайтадан құрумен ғана шектелді. Штабқа әзірше жиналған еріктілерден жеке мұсылмандық Қызыл Армия емес, тек 4 эскадроннан тұратын атты әскер полкін құру тапсырылды. Бұл мәселе Ресей Федерациясының 1919 ж. 9 сәуірдегі Түркістан Республикасының әскери істері жөніндегі №297 бұйрығында айтыдды: "Ташкент қаласында округ бойынша 1919 ж. жарияланған №123 бұйрықта көрсетілген штатқа сәйкес 4 эскадроннан тұратын кеңестік мұсылмандық атты әскер полкі құрылатыны республика бас-шылығына хабарланады". 1919 ж. 19 наурызда уақытша комиссия Түркістан Респуб-ликасының армиясы құрамына тоқымашы-жүмысшылардан құрылған қазақ полкін енгізу туралы шешім қабылдады. Жаңадан құрылған қазақ атты әскер полкінде 1919 ж. 1 сәуірде командалық құрам белгіленді. Полк командирі болып Демидов, көмекшісі болып Муравьев тағайындалды. Муравьев-ке қызыл әскерлерге әскери және саяси тәрбие беру міндеті жүктеледі. Жергілікті ұлттардың ерікті екілдерінен құралған және қысқа мерзімде әскери іске жаттықтырылған полк әжептөуір ірі жауынгер бөлім еді, оны Түркістан Республикасы өскер-лері қолбасшысының бұйрығы бойынша 1919 ж.19 сәуірде Закаспий майданына жіберді. Социалистік Қызыл Армияны құру жөніндегі штаб бой-ынша берілген №11 бұйрықта былай делінген: "I. Полк комавдирі Демвдов жолдасқа тез арада сағат 9-ға бүкіл полк құрамын жинап, Ашхабад майданына аттануды бұйырамын. Аттаныс алдында барлық қызыл өскерлер мен командалық құрамды жинап, тізім бойынша тексеріп, майданға қанша адам аттанатыны жөнінде мәлімет беру керек. Бұйрық орын-далмаса, ату жазасына дейінгі қатаң шаралар қолданылады". Полктің 4 эскадронында барлығы 443 қызыл әскер ішінде полк командирі Демидов, оның көмекшісі Муравьев, адъю-тант Смирнов аттанды. Полк майданға аттанды, ал мұсылман Қызыл Армиясын құру жөніндегі штаб Ташкентте қалып, жаңа ұлттық бөлімдерге еріктілер жинау бағытындағы жұмысын жалғасты-ра берді. 15 адамнан тұратын алғашқы еріктілер тобы мұсылмандық жаяу әскер ротасын құруға негіз болды. Рота құрамы күн сайын 3—10 адаммен толығып отырды, бұлар негізінен Пе-ровск және Түркістан уездерінен жиналды. Басқа қалалардан да еріктілер эшелондары ағылып келіп жатты. 1919 ж. 7 тамызда Арыстан Ташкентке Ахметбаев бас-қарған 89 еріктілер келіп жетті. 1919 ж. мамырынан бастап мұсылмандық Қызыл Армияны қүру жөніндегі штабтың құрамында өзгерістер жасалды, жаяу өскер, атты әскер және пулемет істері жөніндегі бөлімдер құрылды. Штаб "Мұсылмандық армияны құру жөніндегі рес-публикалық штаб" болып аталды. Мұсылмандық Қызыл Ар-мия штабының бастығы болып, әскери комиссардың жетекшісі және Түркістан Республикасы әскери комиссары-ның жетекшісі жөне Түркістан Республикасы әскери Кеңесінің мүшесі Б.Шагабутдинов тағайындалды. Штабтың жұмысы кең өріс алды. Мұсылмандық Қызыл Ар-мияны ұйымдастырушы, республика әскери комиссарының көмекшісі Б.Шагабутдинов штабтың алдына зор міндет — бұқа-ралык мұсылмандық Қьізыл Армия құру міндетін қойды. Осыған байланысты бүкіл Түркістан Республикасы бойынша мұсылмандық Қызыл Армияны қүру ісін ұйымдастыратын жергілікті ұйымдар құрылды. Б.Шагабудтинов белсенді әрекеті арқасында қысқа мерзімде 1919 ж. 24 мамырынан 18 маусымға дейін мұсылмандық Қызыл Армияны ұйымдастыру жөніндегі уездік бөлімшелер Әулие-Атада, Самарқанда, Түркістанда, Бетпакдалада, Әндіжанда, Ошта, Черняевта (Шымкентте), Ход-жентте, Перовскіде, Пішпекте құрылды. Мерке селосында да учаскелік бөлімше ұйымдастырылды. Мұсылмандық Қызыл Армияны ұйымдастырушы Б.Шага-будтинов Әулие-Ата уезінде еріктілерді мұсылмандық Қызыл Армияға қабылдау туралы нұсқаулар бере келіп, былай деп жазды: Еріктілер мұсылмандық Қызыл Армия қатарына ұлтына қарамастан барлығы қабылдануға тиісті. 1919 ж. 19 маусымда Б.Шагабутдинов "Мұсылмандық Қызыл Армияны құру туралы" баяндаманы тындады, бұдан кейін ол үшін орасан көп қаржы, материалдық резервтер, әскери және саяси маман кадрлар, казармалар керек екені анықталды. Ал бұған Түркістан Республикасының сол кездегі жағдайына қарағанда Революциялық-Әскери кеңесінің мүмкіншілігі жетпейтін еді. Сондықтаң Революциялық-Әске-ри кеңесі мынадай қарар қабыддады. "Республика Революциялық-Әскери кеңесінің қарамағын-да қару-жарақ, соғыс жабдығы, азық-түлік және киім-кешек жеткіліксіз болғандықтан, мұсылмандық армияны кең көлем-де қүру мүмкін емес. Армия қатарына алынған мұсылман жолдастардан Самарқан қаласында бір запас жаяу әскер бата-льонын және роталар дайындау үшін бір атты әскер дивизио-нын құру керек". Түркістан Республикасы Революциялық-Әскери кеңесінің бұйрыган орындай отырып, мұсылмандық Қызыл Армияны құру жөніндегі республикалық штаб 1919 ж. 21 маусымда мы-надай бұйрық шығарды: "Мұсылмандық Қызыл Армияны құру жағдайлары өзгергендіктен, Әулие-Атадағы, Самарқан-дағы, Түркістандағы, Ходженттегі, Перовскідегі, Пішпектегі және Мерке селосындағы уездік бөлімшелер жабылады. Атал-ған бөлімшелер тез арада еріктілерді қабылдауды тоқтатып, барлық жүмыстарын бітіруге тиісті... Қызметкерлерді қыз-меттен босатып, бөлімшелер меңгерушілері штабқа ақша есебін, қабылданған еріктілер мен жылқыларды алып, Таш-кентке келулері қажет". 1919 ж. желтоқсанда Ташкенттегі мұсылмандық Қызыл Армияны құру женіндегі штаб таратылды. Әскери істер жөніндегі комиссариат Ташкенттегі және Кеңестік Түркістаннын басқа да мекендеріндегі штабтарды таратуда Түркістан Республикасы Кеңестерінің VIII съезінің шешімдерін басшылыққа адды. Съезд бекіткен қорғаныс секци-ясы қарарларының 3-пунктінде былай деп көрсетілген еді: "Қызыл Армияның мұсылмандық штабтарын таратып, олар-ды әскери бөлімдердің құрамына ерекше бөлімшелер ретінде кіргізу керек". Түркістан Республикасының әскери істер жөніндегі ко-миссариатының 1919 ж. 17 қазандағы №1429 бұйрығында бұл бөлімшелердің міндеті — "Әскери бөлімдерге республиканың Қызыл Армия бөлімдерін мұсылмандардан шыққан әскерлер-мен және командирлермен толықтыруға көмектесу, армия-дағы жергілікті халықтар мен еуропалықтарды біртұтас дос-тық семьясына біріктіру мәселелерін ойластыру және оларды республика әскери комиссарының белгілеген бағыты бойын-ша іске қосу", - деп көрсетілді. 1919 ж. 9 желтоқсанда Қызыл Армияның 2-Түркістан полкіне Перовск уезінің қазақтарынан құрылған 60 адамдық еріктілер командасы жіберілді. 1919 ж. аяғынан бастап барлық әскери-ұйымдастыру жұмыстары құрамында "мұсылмандық бөлім" қүрылған Түркістан майданы басқармасына берілді. 1919 ж. күзі Солтүстік Жетісу майданының әскерлері үшін аса бір қиын кезең болды. Түркістан Республикасы ре-волюциялық-әскери кеңесінің төрағасы Д.Саликов, респуб-лика әскерлерінің бас қолбасшысы И.П.Белов, Бас штаб бас-тығы П.В.Благовещенский 1919 ж. 1 тамызда Мәскеуге Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитеті мен Революция-лық-Әскери кеңеске жолдаған хабарда былай деп жазған еді: "Жетісу құлауға жақын, Сергиополь мен Үржар жақтан 12000 колчакшылар шабуылы үдеп келеді. Черкасск, Антоновка, т.б. Лепсі уезінің селолары 20 күннен бері қорғанып отыр, оларға көмек беруге ешқандай мүмкіншілік жоқ, қару болса, патрон жоқ. Түркістанды қүтқару түгелдей сіздердің Орын-бор майданын жылдам бұзып өтулеріңізге байланысты. Түркістан пролетариаты Кеңес өкіметі үшін қанын да, жанын да беруге дайын, бірақ жалаңаш қолмен қорғау үмітсіз болар еді". 1919 ж. қазанның басында Жетісуға Ташкенттен құрамын-да 200 қылышы бар коммунистік экспедициялық отряд (бата-льон), қүрамында 460 қылышы бар 1-атты әскер полкі, ал қазанның аяғында 620 қылышы бар 1-мүсылмандық баталон жіберілген. 1919 ж. күзінде Ташкенттен Жетісуға жіберілген жеке мұсылмандық батальон полкке айналды да, 27-Түркістан ат-қыштар полкі деп атадды. Сонымен қатар, 1919 ж. Жетісуда 1-және 2-атты әскер полктері құрамында қазақтардан, қырғыз-дардан және ұйғырлардан тұратын 2 эскадрон құрылды. Осы жылдың аяғында қазақ және басқа жергілікті халықтар өкілдерінен құрылған атты әскер полкінің құрылуы Жетісу майданын әжептөуір нығайтты. 1919 ж. 6 қарашада Жетісу тобының Революциялық-Әске-ри кеңесі құрылды, оны И.П.Белов пен Түркістан майданы Революциялық-Әскери кеңесінің жауапты өкілі Д.А.Фурма-нов басқаратын болды. Жетісу облысы Армиясының Революциялық-Әскери кеңесінің 1919 ж. 12 қарашадағы бұйрығы бойынша Верный (Алматы) қаласындағы мұсылмандық Қызыл Армияны құру жөніндегі комиссия таратылды. Облыстык әскери штаб жа-нынан мұсылмандық қызыл әскер бөлімдерін ұйымдастыра-тын бөлім құрылды. Жетісуда Қызыл Армияның жаңа ұлтгық бөлімдерін ұйым-дастыратын бөлімге жетекшілік ету облыска 1919 ж. қарашада келген Жетісу Революциялық-Әскери кеңесінің мүшесі және облыстық әскери комиссар болып тағайындалған кернекті әскери қызметкер Б.Шагабутдиновқа тапсырылды. 1919 ж. қарашада Верныйда және облыстың басқа жерлерінде мұсылман қызыл әскерлерге сыйлық жинау және түсіндіру жұмыстарын жүргізу үшін "мұсылман - қызыл әскер апталығы" өткізілді. 1920 ж. 1 қаңтарында Түркістан майданындағы жалпы әскерлер саны 36370 адам бодцы, құрамында Закаспий майда-нында әрекет жасаған 1-Түркістан дивизиясы, Ферғана май-данында әрекет жасаған 2-Түркістан дивизиясы, Жетісу май-данында әрекет жасаған 3-Түркістан дивизиясы; 1- және 2-жеке атты әскер бригадалары, артиллерия, арнаулы, броньды, авиациялық және басқа бөлімдер болды. Майданның ұлттық құрамы мынадай еді: орыстар - 28394 немесе 77,9 процент, Орта Азия еңбекшілері - 4190 немесе 11,5 процент, басқа ұлттар өкіддері - 3831 немесе 10,6 процент. 1920 ж. 5 ақпанда В.В.Куйбышев Жетісу майданында атты әскер отрядтарында жүрген қазақ, ұйғыр, дұнғандардан жеке Қазақ атты бригадасын құру туралы бұйрыққа қол қойды. Бұйрықта былай делінді: "Жетісу облысының қазақтарынан жеке атты бригада қүрылып, ол "Жеке Қазақ атты бригадасы" деп аталсын. Бригаданы құру жұмысын 3-Түркістан атқыштар дивизиясы бастығының бақылауымен Упрформ жүргізеді. Үйымдастыру орталығы Верный қаласы". Кейіннен екі полктен тұратын жеке Қазақ атты бригадасы 1-Түркістан атты әскер дивизиясының құрамына кіргізілді. 1920 ж. 21 наурызда М.В.Фрунзе Жетісу әскерлері тобына солтүстікте әрекет етіп жүрген 5-Қызыл Армияның бөлімдерімен бірлесіп, атаман Анненков тобына қарсы шешуші шабуылға шығу туралы бұйрық берді. Сәуірдің ба-сында атаман Анненковтын ақгвардияшыл әскерлері талқан-далды. Атаман Анненков таңдаулы баскесерлерімен бірге Қытайға қашып кетті. 5-армия кеңестік әскерлерінің семейлік тобы жауға соққы бере отырып, Шәуешек ауданын-да Қытаймен шекараға шыкты да, бұл бағыттағы Жетісу май-данының ақгвардияшыл әскерлерінің қалдықтары жойылды. Міне, осылайша Жетісудағы қарулы күрестің негізгі кезендері аяқталды, ақгвардияшылар жойылды. М.В.Фрунзе 1920 ж. 14 сәуірде Түркістанның әскери жөне саяси жағдайы туралы В.И.Ленинге жіберген телеграммасын-да былай деп жазды: "Түркістан майдандарындағы соғыс жағ-дайы туралы көп айтуды қажет етпейді. Майданның денесіндегі соңғы тікен - Солтүстік-Жетісу ауданы еді, онда қазір кең көлемді соғыс операциялары аяқталды. Жойылма-ған бірнеше басмашылар топтары Ферғанада және Самарқан облысының Бұхарамен шектесетін Үра-Төбе ауданында сақ-талып қалды. Бірақ бұл топтар көбінесе өзінің міндеттері және күрес әдістері жөнінен қоғамдық-саяси мақсаттан алыс қарақшылық ұйымдар болып табылады". ' Жетісу майданындағы ақгвардияшыл әскерлер жойылған-нан кейін де Қызыл Армияның ұлттық бөлімдерін куру жұмысы жалғастырыла берді. Азамат соғысының ең қызу кезінде, 1920 ж. мамыр айы-ның басында В.И.Лениннің қолы қойылған Еңбек және Қор-ғаныс Кеңесінің қаулысы шықты: "Түркістанның және басқа шет аймақтардың орыс емес ұлттардың азаматтары Қызыл Армияның қатарына Ресей Федеративтік Кеңес Республика-сының барлық азаматтарымен бірдей негізде шақырылуы ке-рек деп табылсын" делінген1. Сонымен, Революциялық-Әскери Кеңес 1920 ж. 7 мамырда Қызыл Армия қатарына жергілікті халықтардан жасы 19-бен 35-тің арасындағы азаматтарды алу туралы қаулыға қол қойды. Мұның өзі Қазақстанда тұракты армия құрудың негізі болды. Бұл бұйрықта былай делінген: "Түркістан майданының Қызыл Армиясының өзіне берілген әскери және экономика-лық міндеттерін ойдағыдай орындауына жағдай жасау үшін, онымен бірге социалистік Отанымызды қорғауға жергілікті ха-лықты еуропалық халыкпен теңеу үшін Революциялық-Әске-ри Кеңестің Түркістан Орталық Атқару Комитеті бұйрық етеді: 1. Жұмысшы-Шаруа Армиясының қатарына Түркістан өлкесінің жасы 19-бен 35-тің арасындағы жергілікті мұсыл-мандарынан 30 мың адам қабылдау. 2. Әскерге шакырылатындардың мөлшерін халықтың тілегіне байланысты жергілікті органдар (қыстақ, ауыл Кеңестері және т.б. органдар) арқылы бірдей етіп бөлу. Түркістан майданының саяси бөлімі мен барлық ревком-дарға, атқару комитеттеріне және т.б. халық арасында әскерге шақыру жөніндегі бұйрық және шақырылғандардың міндеттері туралы үгіт жұмыстарын жүргізуге барлық шара-ларды қолдану1. Осы әскерге шақыруға байланысты, Лениннің ұлт саяса-тына сүйеніп әскери-саяси жұмысты жүргізу үшін, 1920 ж. 6— 10 мамырға дейін Түркістан АКСР-нің облыстық, уездік және аудандық әскери комиссарларының, әскери жетекшілерінің, жалпыға бірдей мектеп оқуының бастықтарының, жабдықтау мекемелері бастықтарының съезі өтті. Съезге 4 облыстан (Жетісу, Сырдария, Ферғана, Каспий сырты), 24 уезден және 15 аудандық әскери комиссариаттан делегаттар келді. Съезде "Қазіргі жағдай, Қызыл Армияның міндеттері жөне Түркістандағы Кеңес өкіметінің әскери саясаты" деген тақы-рыпта М.В.Фрунзе сөз сөйледі2. М.В.Фрунзе өзінің сөзінде Түркістанның әскери қуатын нығайтудағы әскери қызметкерлердің міндеттерін айқын көрсетті және оны іске асырудың жолдарын анықтады. Сөз сейлеуші жергілікті халықтардьщ ерекшелігін еске ала оты-рып, оларға туыстарына қамқорлықпен қарап, мемлекетті қорғауға тарту керектігін айтты. Съезде "Түркістандағы партия ұйымдарының міндеттері және партия жұмыстары" деген тақырыпта В.В.Куйбышев сөз сөйледі. "Түркістан орталықтан шалғайда болғандыктан, — деді ол, біздің армиямызға бұрын-соңцы әскер қатарында болмаған мұсылман азаматтары алынатындықтан, коммунистік бастауыш ұйымдардың жұмыстарын жақсартып, олар арқылы мұсылмандар арасында таптық түсінушілікті өрістету керек". "Ол үшін — деді В.В.Куйбышев — саяси бөлімдер құру, жергілікті халық арасында мәдени-ағарту жүмыстарын өрістету, Ресей мемлекетінің қуатын нығайту үшін Түркістан пролетариатын Ресей пролетариатымен бірге жүмысқа жұмылдыру керек: армияда жұмыс істеуші комитеттер боль-шевиктер партиясының және алдыңғы қатардағы орыс проле-тариатының негізгі принциптерін жүзеге асыруы керек, өйткені: Біз Ресей пролетариатының ең жайлы жетекшісіміз"1. Жетісудағы Қызыл Армияның жаңа ұлт бөлімдерін ұйым-дастырудағы жұмыстарға басшылық ету, осы облысқа 1919 ж. қарашасында келген өскери қызметкер Б.Шагабутдиновқа тапсырылды. Ол Жетісудағы Революциялық-Әскери Кеңестің мүшесі және облыстық әскери комиосар болып тағайындал-ды. 1920 ж. 12 қазанда Верный қаласында Жетісу облыстық әскери комиссариатының №187 бұйрығы негізінде жеке Түркістандық Дұнған атты әскер полкі құрыла бастады. 1920 ж. желтоқсанда полкті құру жұмысы аяқгалды. 1921 ж. 18 ақпанда полкке Жетісу облыстық әскери ко-миссариатының 21-Түркістандық атты әскер полкі деген ат берілді. 1921 ж. 13 ақпанда полкке қайтадан Жетісу облыстық әскери комиссариатының 57-түркістандық атты әскер полкі деген ат берілді. 1921 ж. 7 наурыздан бастап Жетісу облыстық әскери ко-миссариатының 56-түркістандық атты әскер полкі деп аталды. 1921 ж. 26 маусымда полк таратылды. Полк Верный қаласында және облыс селоларында жасақ-талады. Полк командирлері М.Масанчи, В.Лихарев, әскери комиссарлар — Масанчи, Сулейменов. Дұнған полкінің құрылуы және жауынгерлік іс-әрекеті жайында М.Масанчи былай деп жазды: "1920 ж. қыркүйекте Фрунзе мен Куйбышев жолдастардың нұсқауымен Дұнған полкін ұйымдастыру үшін Алматыға аттандым. 56 күн ішінде мен тапсырманы орындап, Түркістан майданы штабына полк оның карамағында екенін хабарладым. Фрунзе жолдастың нұскдуы бойынша Революциялық-Әскери Кеңес мені полк-пен бірге Ферғана қаласына аттандырды. Қоқан қыстағы түбінде бізге құрамында Арханов Али, Буадинбеков және баска бірқатар ұсақ құрбашылар бар басмашылардың ірі тобы-мен шайкдсуға тура келді. Шайқас өте қызу жүрді және күш тең емес еді — жау күші бізден әлдеқайда басым еді. Алайда бұл жағдайға қарамастан, біз басмашыларды талқандап, Мақсұм құрбашыны жігіттерімен қоса тұтқынға алдық. Бұл операция кезінде полк қысқа мерзімде үлкен шығынға ұшырады. Біздің полк Революциялық-Әскери Кеңестен жорық тәртібімен Бет-пакдалаға аттануға бұйрық алды. Мұндай жағдайда біз бірқатар басмашылар ұяларынан өтуге тиіс болдық". 1920 ж. күзде Жетісуда ұйғырлардан жеке атты әскер эс-кадроны құрылды, ол 1921 ж. басында жеке атты әскер диви-зионы болып қайта құрылды, оның комиссарлығына көрнекті партия және кеңес қызметкері А.Розыбақиев тағайындадды. 1921 ж. 23 қаңтарда Жетісу облыстық әскери комиссары В.И.Ленинге Қызыл Армия қатарына кіру үшін 575 ерікті ұйғырлардың өз аттарымен келгендігі туралы телеграмма жіберді. Жергілікті ұлттар еңбекшілерінен шекара қызметін атқа-ратын бөлімдер де құрылды. 1920 ж. жазда қазақгар мен қыр-ғыздардан Жаркентте, Пржевальскіде (Қаракөлде) және На-рында шекара күзететін атты әскер эскадрондары құрылды. Қазақ, ұйғыр және дұнған еңбекшілері Жұмысшы-Шаруа Қызыл Армиясы құрамына белсенді түрде жазылып жатты. Еріктілер көп болды, олардың кейбіреулері әскери қызметке өз аттарымен келіп жатты. Мысалы О.Жандосов, ТүркЦИК-ке жіберген телеграммасында Жетісу мұсылмандарын армия қатарына тартудың табысты өтіп жатқаны туралы былай деп хабарлады: "Верный уезінің 9 көшпелі қазақ болысында ғана Қызыл Армия қатарына ерікті түрде 225 жігіт кірді. Олардың 1920 ж. 19 желтоқсанда Верныйға келуі шын мәнінде халық-тың тамаша шеруіне айналды: ерікті-қазақтар Қызыл Ар-мияға асыл тұқымды аттар мен қазақ батырының ежелгі қару-жарағын сыйлады. Сөз сөйлеген бір ерікті былай деді: "Кеңес өкіметі қазақ кедейлерін түсінді. Қазақ кедейлері Кеңес өкіметін түсінді. Кеңес екіметі ендігі жерде қазақ еңбекші бұқарасы өзімен бірге деп білсін және сенсін". Жетісудың басқа аудандарында да армия қатарына еріктілер тарту жоғары дәрежеде жүргізілді. Пржевальск уезіндегі Қызыл ^рмия қатарына ерікті түрде жергілікті ха-лықтың 637 өкілі кірді. 1920 ж. 15 желтоқсанда Жетісу облыстық әскери комисса-ры Түркістан майданы революциялық-әскери кеңесіне жіберген телеграммасында былай деп хабарлады: "Қазір ғана армия қатарына еріктілер тарту жұмысына байланысты қазақ-тардың өте бір революциялық көңіл-күйде екендігі туралы ха-бар алдық". Ерікті түрде шақырылған қызыл әскер, ат, ер-тоқым, винтовка, патрондар алды. Ол кезде бұдан артық бұйым туралы біз ойламайтын едік. Осындай қару-көлік алғандардың әрқайсысы өзін "жетінші аспанда" жүргендей, бақайшағына дейін қаруланған, жеңілмейтін батырдай сезінді", - деп жазады бұрынғы қызыл әскер Гуламов. Егер 1920 жылдың ортасында Түркістан майданының ұлттық құрамында: орыстар - 69,7 процент, қазақтар мен қырғыздар - 6,9 процент, өзбектер - 5,6 процент, татарлар -3,3 процент және басқа ұлттар 14,5 процент болса, 1920 жыл-дың 30 желтоқсанына қарай Түркістан Республикасы шақыру пункттеріне жоспарда белгіленген 30000-ның орнына жергілікті халыктың 31113 өкілі келді, Қызыл Армияға 25000 адам алынды. 1920 ж. аяғына қарай Түркістан майданы армиясының құрамындағы қызыл әскерлердің 33 проценті жергілікті ха-лықтардың өкілдері болды. Қызыл Армия қатарына шақыру ұйымшылдықпен жүргізілді, көбінесе еріктілер шақыру пунктіне хабар алысы-мен-ақ жиналып отырды. Шақырылғандардан ұлттық бөлімдер құрылып, олар Қызыл Армия қатарын толықтырып отырды. 1919 ж. аяғында Сібір революциялық комитеті Қызыл Армия азат еткен Ақмола және Семей облыстарының қазақ жастарынан Бірінші Сібір Қазақ ерікті полкін құрды, ол 1920 ж. Алтай губерниясына жіберілді. , 1920 ж. жаңа ұлттық бөлімдер мен бөлімшелер құрылды. 1920 ж. ортасында Шымкент қаласына негізінен Жетісу қазақтарынан 2-Қазақ атты әскер бригадасы құрылды, оның командирі С.С.Алибей Эдигей болды. 1920 ж. 22 тамызынан бастап 2-қазақ атты әскер бригада-сын құру және жабдыктау ісімен тікелей майдан штабы және бригаданы адамдармен, атпен қамтамасыз етіп отырған Сыр-дария әскери комиссариаты айналысатын болды. 1920 ж. 20 қыркүйектегі №138 бұйрығында Сырдария әскери комиссары бригада командирінен Әулие-Атадағы жылқы қорынан 200 ат алу үшін жауапты адамдар жіберуді талап етеді. Бригада құрамын толықтыру 1920 ж. қыркүйек-қазанда белсенді түрде жүргізілді. 1920 ж. 7 қыркүйектегі 2-Қазақ бригадасын толықтыруға келгендер тізімінде 110 адам аталды. 26 қыркүйекте толықтыруға Қапал уезінің 150 қазағы келді, оның 100-і 3-атты әскер полкіне, 50-і 4-қазақ атты әскер полкіне берілді. 30 қыркүйекте Жетісудан 98 адам келді, оның 32-сі 3-қазақ атты әскер полкіне, 66-сы — 4-қазақ атты әскер полкіне берілді. Бригаданы жабдықтау жұмысымен Д.Фурмановтың нұсқауымен О.Жаңцосов пен М.Масанчи де ай-налысты. 2-қазақ атты әскер бригадасына еріктілер тарту жұмысы туралы М.Масанчи өз естелігінде былай деп жазды: "Бірнеше күннен кейін әскери басшылық мені Қапалға жауапты өкіл жолдас Жандосовтың қарамағына еріктілер тарту жұмысына жіберді. Жандосов қандай істерге жауапты екенін білмедім. Бұлік кезінде ол таудан жергілікті тұрғындарға шабуыл жасап жүрген Анненков бандаларыньщ қалдықтарын жою операция-ларына жетекшілік жасады. Оның Фурмановпен тікелей бай-ланыс жасайтыны есімде, Фурманов оған көптеген мәселелерді, әсіресе әскери іске байланысты мәселелерді өз бетінше шеше беруге право берген еді. Жандосов жолдаспен бірге мен аз уақыт ішінде өз аттары бар 800 қызыл әскерді жинадым". Бригада үнемі жергілікті ұлттардың ішінен шыққан қызыл командирлермен толықтырылып отырды. Мысалы, Түркістан майданы штабынан бригада қарамағына жіберілген Бакуев Сафа, Гариков Исмаил 3-қазақ атты әскер полкіне тағайын-далды, ал Абдулла Исмаев 4-қазақ атты әскер полкіне таға-йындадцы. 1920 ж. 18 қазанда бригаданы жабдықтауға нұсқаушы қазақтар Байрашев Омар, Татұқов Әбдірайым келді, олар за-пастағы эскадронға тағайындалды. Бригаданың командирлік құрамында да қазақтар болды, атап айтканда, Юсупжанов эскадрон командирінің көмекшісі, Токин бұрынғы унтер офицер, атты әскер взводы-ның командирі, Молдажанов - тілмаш, Қаржау - бұрынғы атты әскер прапорщигі, енді атты әскер полкінің әскери ко-миссары. Бригада екі полктен тұрды (3-полк және 4-полк). Полктер 1920 ж. №1353 бұйрық бойынша жабдықталды. Штат бойын-ша: полк командирі — 1, әскери комиссар — 1, штабта — 33, полктегі эскадрондар — 4, эскадронның адамдар құрамы — 197, барлығы полкте 784 адам болды. Қазанның басыңца бригада толық ұйымдасып болды. Брига-да командирі С.С.Алибей Эдигейдің 1920 ж. 6 қазандағы №116 бұйрығы бойынша 3-қазақ атты әскер полкінің командирі Вишневский және 4-қазақ атты әскер полкінің командирі Ру-кунджа тез арада Харьковке аттануға тиіс болды. 6 қазанда полк командирлерімен бірге бригаданың бірінші эшелоны аттандырылды. 8 қазанда Шымкенттен құрамында 3-полктың 3- және 4-эскадрондары, соның ішінде 191 адам, 192 ат бар екінші эшелон аттандырылды. 10 қазанда Харьковқа құрамында 3-полктің 1-эскадроны бар, соның ішінде 177 адам, 195 ат бар үшінші эшелон аттандырылды. Эшелонмен бірге бригада дәрігері А.И.Кутебаров та кетті. 21 қазанда Шымкенттен құрамында 4-қазақ атты әскер полкінің 1-эс-кадроны бар, соның ішінде 142 адам, 248 ат бар бесінші эше-лон аттандырылды. 22 қазанда Шымкенттен құрамында 4-полктің штабы, байланыс командасы және шаруашылық командасы бар, соның ішінде командирлік құрамы — 12 адам, 125 атты әскерлер, 87 ат, 8 өгіз, 247 қой, 250 пұт әртүрлі жүгі бар эшелон аттандырылды. Бригаданың соңғы эшелоны Шымкенттен 27 қазанда аттанды. Белгіленген жер-ге келген соң бригада Оңтүстік майдан резервінің құрамына кірді. Оңтүстік майдан армия қолбасшысының 1920 ж. 1 қазан-дағы №165/36 бұйрығы бойынша Түркістан майданының 2-қазақ атты әскер бригадасы қайта құрылған 2-Түркістан атты өскер дивизиясының құрамына кіргізілді де, 2-немір алды, дивизияның құрамына 1-өзбек бригадасы да кірді. Ре-волюциялық-Әскери Кеңестің саяси бөлімі бастығының 4920 ж. 14 қарашадағы №17336 бұйрығы бойынша 2-қазақ бригадасының әскери комиссары А.И.Астраханцев дивизия-ның өскери комиссары болып тағайындалды. 2-Түркістан атты өскер дивизиясының басшысы болып қазақ атты әскер бригадасының командирі С.С.Алибей Эдигей тағайындалды. 2-Түркістан атты әскер дивизиясы бойынша берілген 1920 ж. 15 қарашадағы №2 бүйрық негізінде 4-қазақ атты өскер полкінің командирі Рукунджа 2-қазақ атты әскер бригадасы-ның командирі болып тағайындалды. 3-қазақ атты әскер пол-кының әскери комиссары болып Қаржаудың орнына Бирба-ев жолдас тағайындалды. Бригада Махно бандаларын талқандау шайқастарына қатыс-ты. Врангельге қарсы соғыс әрекеттері тоқтаған соң Революция-лық-Әскери кеңес Махно армиясының шектен шыққан қылықтарына байланысты махношыларды жою туралы шешім қабылдады. 2-қазақ атты әскер бригадасы Махно бандаларын талкдндауға қатысуға тиісті болды. 2-Түркістан атты әскер дивизиясының 24 қарашадағы бұйрығында 3-қазақ атты әскер полкінің алдына мынадай міндет қойылды: 3-қазақ атты әскер полкінің командирі Ли-бовский жолдасқа: 500 адамы, 13 пулеметі және 2 зеңбірегі бар жау "Хорошое" селосын басып алып, Петропавловкаға бет алды. Сізге Каховкада демалыс жасап, аттарды жемдеп алып, Петропавловкаға бару, сол жерде жауға солтүстіктен және солтүстік-батыстан шабуыл жасап, талкандау бұйырыла-ды, ал оңтүстіктен 4-қазақ атты өскер полкінін пулеметтері бар 1,2 эскадрондары шабуыл жасайды. 1921 ж. 20 сәуірде 2-Түркістан атты әскер дивизиясы басқ-армасы таратылды. Дивизияньщ 1-бригадасы 9-атты әскерди-визиясының қарамағына берідді. Завольже округі әскерлері бойынша 1920 ж. 4 шілдеде берілген №48 бұйрық негізінде Самара ауданында 2-Түркістан атты әскер дивизиясының бөлімдерінен 9-атты әскер дивизиясы құрылды. Осы жылдың тамызында дивизия Оңтүстік-Батыс майдандағы Армияның атты тобына кірді, бұл топ осы айда Оңтүстік майданның 3-атты корпусы болып қайта құрылды. 1921 ж. наурызда IV армияның жойылуына байланысты 3-атты корпустың құрамындағы 9-атты дивизия Киев әскери округінің қарамағына көшті. 1921 ж. сәуірде дивизия 3-атгы корпустың таратылған 2-Түркістан атты дивизиясының атты әскер бригадасымен толыктырылды. 1921 ж. қыркүйекте ди-визияға Котовскийдің жеке атты бригадасы енгізілді де, Ко-товский 9-атты әскер дивизиясының командирі болып таға-йындалды. 1921 ж. қарашада 9-атты әскер дивизиясы 3-атты корпустың және киев әскери округінің құрамынан шықты. 1921 ж. қаңтарында дивизияға Қырым дивизиясы деген ат, ал сол жылдың маусымында 9-Қырьш дивизиясы деген ат берілді. Азамат соғысы жылдарында Түркістан АКСР-і террито-риясында Жетісу, Сырдария әскери комиссариаттары және Сибревком қазақтардан, ұйғырлардан және дұнғандардан 12 ұлттық бөлімдер құрды. Оның ішінде атты әскер бригадалары - 2, атты әскер полктері - 3, жаяу өскер полктері - 2, атты әскер дивизионы - 1, атты эскадрондары - 4 болды. Ұлттық әскери бөлімдердің командирлерінің бірі У.Бапи-шев жергілікті ұлттар жауынгерлерінің ерлігі мен батылдығы туралы былай деп жазды: "Ұрыс даласындағы тәжірибе мына-ны көрсетті: социалистік рухта тәрбиеленген, революцияның сыналған жауынгерлері жетекшілік еткен мұсылмандық бөлімдер тек сенімді әскер болып қана қоймайды: сонымен қатар өздерінің тәртіптілігіне байланысты олар болашақта үлкен қызмет көрсете алады және Түркістандағы револю-цияға тірек бола алады. Жергілікті климат жағдайларына үйренген Қызыл Армия-ның мұсылман жауынгерлеріне майдан басшылары да назар аударды. Социализмнің ұлы көсемдері сепкен ғажайып тұкым Түркістанда өзінің жақсы жемістерін берді, мұсылмандар про-летариаты өзінің ағайыны орыс жұмысшыларының қатқыл қолын қуана қысып, қарсы алады". Өткен кезеңдерде армияның көп ұлттылығы оның әлсіздігі ретінде қарадса, Кеңес Армиясының көп ұлтты-лығы оның қуаттылығы мен жеңімпаздығының факторына айналды.§2. ҚАЗАҚ ӨЛКЕЛІК ӘСКЕРИ КОМИССАРИАТЫ ЖАНЫНДА ҚҮРЫЛҒАН ҚЫЗЫЛ АРМИЯНЫҢ ҰЛТГЫҚ БӨЛІМДЕРІ 1917 ж. 5-13 желтоқсанында Орынбор қаласында алашор-далықтардың Бүкілқазақтық съезі болды. Съездің шешіміне байланысты Алаш территориясын ұлттық автономия деп жа-риялап, оның құрамына Семей, Ақмола, Торғай, Орал, Сыр-дария, Ферғана, Жетісу, Бөкей Ордасы, Маңғышлақ уездерін, Закаспий облысын, Самарқан облысының Жизақ уезін, Сыр-дарияның Амудария бөлігін тез арада беруі керек және Алтай губерниясының Славгород, Змеиногород, Бийск уездерінің қазақтары кіруі керек еді. Съезден кейінгі Ташкент темір жолы линиясы бойындағы соғыс жағдайы Алашорданың Ә.Бөкейханов бастаған бір бөлігін Семей облысына кетіп, сая-си жұмыс жүргізуге, келесі бөлігінің Жымпиты және Орал облысының қазақтары арасында саяси жұмыс жүргізуге мәжбүр етті. Кейіннен бұл бөлігі Алашорданың Батыс бөлігі деп атала бастады, басшылары Жанша және Халел Досмұха-медовтер болды. Қазақ аймағының автономиялығын тану туралы Кеңес өкіметімен келіссөз жүргізу үшін Алашорданың Батыс бөлігінен Мәскеуге делегация барды. Мәскеудегі орталық Алашты автономия деп танудан бас тартты. Ешбір мәселеге келісе алмаған делегация Оралға қайтып келді. Кейін Алашорда мүшелері жасырын түрде Жымпиты қаласына жиналып, өз үкіметін қүрды және Орал облысының қазақтарын қаруландыру, соғыс ісіне үйрету туралы шешім қабылдады және ақгвардияшыл әскери өкіметімен келісімге келді. Бұл келісімнің негізгі мәні мынада еді. 1. Алашорда үкіметі қызылдар ақ қазақтарды өз террито-рияларынан ығыстырған жағдайда қазақтардың әскерлеріне де, қашқындарға да пана болады. 2. Қазақтың әскери бөлімдері ақ казактардың майданына қатыспайды, тек қазақ (Алашорда) жерлерін ғана қорғайды. 3. Казактар қазақ даласының ішкі істеріне араласпай, қажетті жағдайда қару-жарақ, құрал-жабдық жағынан көмек беруге тиісті болды. Осы айтылған мәселелерді іске асыру үшін тірек күші ретінде Алашордаға 20 000 кісіден атты әскер бөлімін құруға рұқсат етідді, әскер қатарына өз аты және әскери қару-жарағы бар ауыл тұрғындары алынды. Кейінірек Алашорданың Батыс бөлігінің рұқсатынсыз келіспестен, Торғай облысының ала-шордалық мүшелері бөлініп шығып, Алашорданын 3-бөлімін құрды. Бұған дейін бұл батыс бөлімге барлық жағынан бағы-ны