Семантыка і функцыянальнасць міфалагем Сонца і Месяца ў традыцыйнай міфапаэтычнай мадэлі свету беларусаў.

Брэсцкі дзяржаўны універсітэтімя А. С. Пушкіна
Філалагічны факультэт
Кафедра беларускага літаратуразнаўства

Семантыка і функцыянальнасць міфалагемСонца і Месяца ў традыцыйнай міфапаэтычнай мадэлі свету беларусаў
Брэст 2010

План
Уводзіны
1. Міфалогіяі міфалагемы. Сучасны стан распрацоўкі праблемы
2. Праявы салярнагакульту ў традыцыях розных народаў
3. МіфалагемаСонца ў традыцыйнай міфапаэтычнай мадэлі свету славян
4. Семантыкаі функцыянальнасць міфалагемы Сонца ў традыцыйнай беларускай літаратуры
4.1 Астранамічныя вобразы ў беларускіхзамовах з касмалагічнымі матывамі
4.2 Семантыка міфалагемы Сонца ў каляндарнайабраднасці
4.3 Семантыка міфалагемы Сонца ў сямейнайабраднасці
5.  Семантыкаі функцыянальнасць міфалагемы Поўні ў беларускім фальклоры (у агульнаславянскімкантэксце)
6. Значэнне міфалагемСонца і Месяца ў неабрадавай паэзіі як знакавай сістэме народнага мастацтва беларусаў
Заключэнне

Уводзіны
 
Важнасць вывучэнняспецыфікі міфалагічнай свядомасці, якая адлюстроўвалася ў народнай паэтычнай творчасціў мінулым і на сучасным этапе даследвання самай старажытнай часткі фальклору, відавочная.Існуючы ў новых умовах, фальклор, міфалогія міфалогія ўступаюць у кантакт з параўнальнанядаўна ўзнікшымі каштоўнасцямі, узбагачае іншыя формы культуры, выяўляюць этнічнуюпсіхалогію, уздзейнічаюць на мастацкае і маральна-каштоўнаснае асваенне свету, станаўленненовых культурных сэнсаў, на вобраз жыцця сучаснага чалавека, фаріраванне яго індывідуальнайкультуры і спосабы творчай рэалізацыі. Нездарма многія сацыяльныя з’явы становяццазразумелымі дзякуючы ўсебаковаму аналізу фальклорна-міфалагічных тэкстаў і адпаведныхміфалагем.
У міфалогіі многіхнародаў свету асноўнымі момантамі, на якіх акцэнтуецца увага, з’яўляюцца: стварэннесвету (міфалагемы Зямлі, Сонца, Поўні); зараджэнне жыцця і ўзаемасувязі ўсяго жывога(міфалагемы Зямлі і Жанчыны; імкненне да гармоніі і прыгажосці (міфалагемы Жанчыныі Прыгажосці); залежнасць лёсу ад чалавека ад навакольнага свету (міфалагемы Зямлі,Сонца, Поўні); шлюбныя стасункі касмічных аб’ектаў і людзей, імкненне разнаполыхістот да яднання для працягу жыцця (Зямля, Сонца, Поўня (Месяц), Жанчына, Эротыка,(Страсць)); непарыўнасць жыцця ( нараджэнне, жыццё і смерць, праз якую — да новаганараджэння ў больш высокай якасці), сувязь макракосмасу і ммікракосмасу(Прыгажосць, Жанчына, Страсць, Доля, Зямля, Поўня, Сонца). Усе гэтыя міфалагемызнайшлі сваё адлюстраванне ў каляндарных і сямейных абрадах і абрадавай паэзіі беларусаў,а таксама ў іх пазаабрадавай творчасці (песнях, казках, легендах, былінах і інш.).
Актуальнасць даследванняміфолага-фальклорнайспецыфікі традыцыйнай культуры, дамінантных міфалагем тлумачацца надзвычайнай жывучасцюміфалагічнай свядомасці, што выразна адбілася ў творах розных жанраў і відаў фальклору.Гістарычны лёс народаў звычайна складаецца з пэўных этапаў іх фарміравання, кансалідацыі,развіцця, часам заняпаду ці трансфармацыі і зноў адраджэння. Кожны з гэтых этапаўзахоўваецца ў народным жыцці, у народнай культуры. Фальклор у сваіх адносна развітыхжанрах быў і застаецца гістарычна першай формай выяўлення народнай свядомасці ічалавечай духоўнасці наогул. Менавіта міфалогія, абрады, фальклор фарміравалі культурнуютрадыцыю, архетыпы этнічнай свядомасці і этнапсіхалогіі. Міфалогія, як першы светапоглядчалавецтва, міфалагічная свядомасць, як першапачатковы спосаб асваення свету, якасаблівая сімвалічная сістэма, у тэрмінах якой нашы продкі тлумачылі свет, праяўляеццаменавіта ў фальклоры, асабліва ў абрадавай дзейнасці. Даследчыкі сцвярджаюць, штоміфалагічнае мысленне жыве і сёння ў нашай падсвядомасці, рэлігіі, мастацтве і навату навейшых дасягненнях навукі.
Даследванне міфолага-фальклорнайспецыфікі беларускай традыцыйнай культуры прадугледжвае зварот у шырокае кола праблем,актуальных і важных для фалькларыстыкі, культуралогіі, для разумення асаблівасцейнацыянальнай культурнай спадчыны беларусаў, яе месца ў кантэксце сусветнай культурычалавецтва.
Мэты і задачы даследвання
Мэта курсавой работы— вызначэнне генезісу і семантыкі міфалагемаў Сонца і Месяца, прадстаўленых у міфалагічна-фальклорныхтэкстах беларускай традыцыі. Мая праца з’яўляецца сістэмным даследваннем семантыкіі сімволікі абазначаных міфалагем як структурнаўтваральных элементаў беларускайміфалогіі.
Мэта дасягаеццапры вырашэнні нгаступных задач:
1) ажыццявіць крытычны гістарыяграфічныаналіз важнейшых тэарытычных даследванняў спецыфікі міфалагічных уяўленняў беларусаўі іншых славянскіх народаў, салярнага культу ў розных народных традыцыях
2) даследаваць семантыку міфалагемаўСонца і Месяца, прадстаўленых у абрадах і каляндарна-абрадавай, а таксама сямейна-абрадавайвусна-паэтычнай творчасці беларусаў
3) ахарактарызаваць астранамічныявобразы ў беларускіх замовах з касмалагічнымі матывамі
4) вызначыць сімволіку міфалагемаўСонца і Месяца ў знакавай сістэме народнага мастацтва беларусаў
Аб’ектам даследвання з’яўляецца беларуская традыцыйнаядухоўная культура як складанаарганізаваная цэласнасць духоўных і матэрыяльных каштоўнасцейэтнасу.
Для аналізу міфалагемСонца і Месяца выкарыстаны характэрныя для даследванняў апошняга часу тыпалагічна-семантычныяі параўнальна-гістарычныя метады, якія з поспехам прымяняліся такімі аўтарытэтнымідаследчыкамі розных з’яваў народнай культуры, як В. Жырмунскі, Ул. Проп, А.Лосеў, С. Токараў і іншыя.

1.Міфалогія і міфалагемы.Сучасны стан распрацоўкі праблемы
 
У апошнія гадыпраблемы міфалогіі прыцягваюць усё большую увагу даследчыкаў. Абумоўлена гэтаперш за ўсё іх нераспрацаванасцю, наяўнасцю вялікага аб’ёму крыніц, добрайзахаванасцю многіх міфалагем, асабліва ў беларускай народнай творчасці.Актуальнасць і важнасць іх даследавання тлумачыцца і надзвычайнай жывучасцюміфалагічнай свядомасці, што выразна адбілася ў творах розных жанраў і відаўфальклору.
Складанасцьдаследавання пэўных міфалагем заключаецца ў тым, што славянскія міфалагічныятворы ў час іх бытавання не фіксаваліся і ў цэласным выглядзе зараз незахаваліся: былі разбураны хрысціянствам. З рудыментаў міфалогіі, яе элементаў,матываў і вобразаў у народнай творчасці неабходна вычленіць, сістэматызаваць іасэнсаваць самае істотнае, што пралівае свет на пэўныя праблемы міфалогіі,архаізм крыніцаў якіх вымушае абавязковае даследаванне старажытных язычніцкіхвераванняў. Аналіз і тэарэтычнае асэнсаванне матэрыялаў, лепш за усё ажыццяўляюцьшляхам выкарыстання параўнальна – гістарычнага і тыпалагічна – семантычнагаметадаў. Паводле азначэння А.Л.Тапаркова, міфалагема – ,, адзінка міфалагічнайсістэмы, якая мае самастойную семантыку. З адной міфалагемай можа звязваццанейкі пэўны міф, і у гэтых выпадках паняцце міфалагемы сінанімічна паняццю,, міф’’, або шэрагу міфалагічных уяўленняў (напр. м[іфалагема] сонца у народныхвераваннях і ў літаратурнай царкоўнай і апакрыфічнай традыцыях усходніх славянуключае ўяўленні аб сонцы як аб коле і агні, чалавеку і анёлу, ліку Бога іводбліску божага ззяння)” [23, с.362].
Калі ж пагадзіццаз думкай, што ў асобных выпадках паняцце міфалагемы сінанімічна паняццю ,, міф’’, то вельмі важна даць азначэнне міфа, адзінай думкі аб якім у навуцы няма.А.Ф. Лосеў сцвярджаў: ,, Міф не есць выдумка або фікцыя, не есць фантастычнывымысел… Зразумела, міфалогія ёсць выдумка, калі скарыстаць да яе пунктгледжання навукі… А з пункту погляду самой міфічнай свядомасці не ў якімвыпадку нельга сказаць, што міф ёсць фікцыя і гульня фантазіі’’. Далей ён адмаўляўтаксама: ,, Міф не ёсць быццё ідэальнае. Міф не ёсць навуковае і, упрыватнасці, прымітыўна-навуковае збудаванне… Міф не ёсць метафізічнаезбудаванне… Міф не ёсць ні схема, ні алегорыя… Міф не ёсць паэтычны твор. Міфне ёсць спецыяльна рэлігійнае стварэнне” і інш. Такім чынам, паняцце міфа ўЛосева надзвычай шырокае, грунтуецца на чыста філісофскіх разважаннях і таму неможа быць намі прынята.
Надзвычай шырокаеазначэнне міфа дае і Ю. Бораў: ,, Міф (грэч. mythos- паданне) – старажытная гісторыя аболегенда, якая тлумачыць рэлігійныя або звышнатуральныя з’явы, такія, як багі,героі, магутныя сілы прыроды; вобразнае выражэнне калектыўнага бессвядомага;першая спроба тлумачэння натуральных і сацыяльных з’яў, сакральная гісторыя,якая апавядае аб падзеі, што адбывалася у памятныя часы “пачатку усіх пачаткаў”(міф не выдумка, не ілюзія, а рэальная сакральная падзея – прыклад дляпераймання). Міф — ,, успамін ‘’ пра далёкае мінулае, пра падзеі, якіяадбываліся да пачатку гістарычнага часу.’’
Заслугоувае ўвагіі адабрэння думка Ю. Борава пра суадносіны фальклору і міфа: ён сцвярджае, што ўстаражытным фальклоры міф з’яўляўся яго галоўнай састаўной часткай, формайглабальнага асэнсавання свету. ,, Міф тлумачыць і падтрымлівае існуючы сацыяльныі касмічны парадак быцця. Маштабы міфа касмічныя. Міф апавядае пра калектыўнылёс племені. Прырода міфа двухадзіная: ён адначасова і пэўная сістэма уяўленняўаб свеце, і сукупнасць сюжэтаў, у якіх дзейнічаюць фантастычныя персанажы.
Міфалогія – гэтаасаблівая сімвалічная сістэма, у тэрмінах якой нашы продкі тлумачылі свет.Даследаванне міфалагем як асноўных тэрмінаў гэтай першай рэлігійна-філасофскайсістэмы чалавецтва будзе садзейнічаць сучаснаму рэтраспектыўнаму стварэннюагульнай цэласнай выявы свету з аднаго боку, а з другога дапаможна правільназразумець касмічнасць светаўспрымання нашых продкаў, вытокі і бяздоннае багацценацыянальнай культуры, асаблівасцей беларускага нацыянальнага характару,спецыфікі этнічнай свядомасці і этнапсіхалогіі. Міфалогія – гэта перш за ўсёсветапогляд. Першапачатковы светапогляд чалавецтва касмічны па існасці сваёй,але з улікам нацыянальных асаблівасцей. ,, Для міфалагічнай свядомасці ўсёкасмалагізавана, паколькі ўсё ўваходзіць у склад космасу, належыць яму.Міфалагічнае мысленне – гэта татальны, дамінуючы тып мыслення ў архаічныхкультурах. У міфе своеасабліва злучыліся элементы сапраўдных ведаў, мастацкіявобразы, маральныя нормы і рэлігійныя ўяўленні.
Спробарэканструкцыі асноўных міфалагем і міфічных поглядаў робіцца на падставефальклору менавіта таму, што раней фальклор быў тым стрыжнем, вакол якогааб’ядноўвалася ўся духоўная культура чалавецтва.
Міфалагічнаясвядомасць у больш натуральным, першапачатковым выглядзе захавалася менавіта ўфальклоры, які або ствараўся непасрэдна на яе грунце, або ўзаемадзейнічаў зміфалогіяй.
Міфалогія – асабліваясімвалічная сістэма тлумачэння свету. Сістэмнасць, цэласнасць міфалагічнагаспосабу мышлення праяўляецца ў фальклорным абрадзе, бо сам абрад сінкрэтычныпа сваёй прыродзе, уся паэтыка фальклору грунтуецца на вобразнасці, але ідзе адміфалогіі. Без глыбокага даследавання фальклорнай спадчыны і рэканструкцыі наяе падставе міфалагічнай свядомасці мы не зможам зразумець касмічнага светаўспрыманнястаражытных людзей, не зможам ні аднавіць сувязь часоў, ні растлумачыцьсучасныя духоўныя працэсы. У курсавой працы даследуецца семантыка і функцыянальнасцьадной з найважнейшых міфалагем – міфалагемы Сонца і Месяца.
 

2.Праявы салярнага культу ў традыцыях розных народаў
На ранейшыхэтапах развіцця чалавек уяўляў “звышнатуральнае” у рэальных вобразах – жывёл,раслін і г. д. у тым ліку і нябесных свяціл, папаўняючы гэтыя вобразычалавечымі эмоцыямі, учынкамі, прыпадабняючы іх чалавеку. Наяўнасць такіх“ачалавечаных” вобразаў у этнаграфічным і фальклорным фондзе сучасных народаўпаказвае на надзвычайную жывучасць традыцый.[21, с.105]
У народаў, паміжсабой ніколі не маючых зносін, узніклі падобныя ўяўленні пра стан сонца ў днісонцаварота: яно тры дні знаходзіцца ў сваім гняздзе, тройчы падскоквае, тройчыакунаецца ў мора, танцуе, варочаецца. У абрадах еўрапейскіх народаў можназнайсці шмат прыкладаў рэлігійных адносін да сонца як такавога, неапасродкаванага вобразам сонечнага бога ў чалавечым абліччы.
Выразнымі ўзорамірэмінісцэнцый салярнага культу могуць паслужыць некаторыя традыцыі албанцаў,захаваныя яшчэ ў пачатку 20 стагоддзя: маліцца на ўсход з ранку пры ўсходзесонца і на захад – пры ўсходзе свяціла.Усе справы, усе важныя гаспадарчыяработы, абрады сватаўства і г. д. стараліся пачынаць у сонечны дзень ранкам зусходам сонца, нябожчыка і дома і на могілках у час аплаквання размяшчалі тварамда сонца, у раннім сярэдневякоўі нябожчыкаў у магілах размяшчалі тварам наўсход.
Назіранне засонцам, і іншымі нябеснымі свяціламі, служыла развіццю пазітыўных ведаў, упрыватнасці астранамічных. Вядомае мегалітычнае збудаванне ў Англіі Стоунхенджслужыла абсерваторыяй: яго вялікія каменныя стаўпы і аркі прызначаліся дляфіксавання важнейшых кропак усхода і захода сонца і месяца ў розных стадыяхперамяшчэння. Іншыя прыстасаванні дапамагалі весці лік гадам і прадказвацьзацменні.
АдначасоваСтоунхендж быў друідычным храмам, дзе рабіліся ўрачыстыя маленні, магчымасуправаджаючыся ахвярапрынашэннямі пры першых промнях узыходзячага сонца.
Стоунхендж –славуты, але не адзіны храм-абсерваторыя як у сусвеце, так і на еўрапейскімкантыненце. На тэрыторыі сучаснай Румыніі знойдзены аналагічныя збудаванні –свяцілішчы-календары, якія належылі дака-гецкаму насельніцтву. [22, с. 25].
Салярныя міфыатрымалі найбольш яркае афармленне ў грамадстве, якое мела развіты апаратулады. Сонца было уключана ў пантэон у якасці галоўнага боства(ці аднаго згалоўных, часцей за ўсё гэта былі боствы сонца і навальніцы). Зямнога царалічылі сонечным боствам ці сынам бога сонца. Згодна з міфамі, узыходзячымі даіндаеўрапейскай традыцыі і да традыцыі Пярэдняй Азіі, а таксама СтаражытнагаЕгіпта, Сонца выязджала на калясніцы і аб’язджала чатыры бакі свету. Гэты міфічнывобраз археалагічна датуецца даволі познім часам, калі людзі ўжо апрацоўваліметалы, карысталіся колавымі павозкамі, запрэжанымі коньмі. “Але ляжачае ў ягоаснове міфа-паэтычнае прыпадабненн сонца да кола ўзводзіцца да ранейшай эпохі”.
У бронзавы перыядсклаўся старажытнагрэчаскі міф аб Геліасе: юнак у залатой калясніцы праязджаена працягу светавога дня з усхода на захад па нябеснай цвердзі, а ўначыпраплывае адваротны шлях у ладдзі па сусветнай рацы, пад назвай Акіян.Пачынаючы з 5 стагоддзя да нашай эры з Геліясам атаясамлівалі Апалона, на якогабылі перанесены функцыі Геліяса і яго атрыбуты.
“Жыхары востраваРадоса, лічылі сонца першым сярод сваіх багоў, прысвячалі яму кожны годкалясніцу з чатырма коньмі, якіх скідвалі ў мора для таго, каб бажаство іміпакарысталіся…Лакедаманяне умярцвялі коней на вяршыні высокага Тайгецкагахрабта, за якім кожны вечар на іх вачах знікала вячэрняе свяціла… У абоіхвыпадках моцныя хутканогія коні аддаваліся на службу стомленаму богу наканцавым этапе кожнадзённага падарожжа. ” Падобны вобраз прысутнічае у эддычныхміфах: па небе скачуць коні,запрэжаныя ў калясніцу сонца.
У міфах народаўЕўразіі сонечны бог часта звязаны з коньмі. Па ўсёй магчымасці, гэта адбываласяз наіўнага ўяўлення, што сонца “едзе” па небе. На чым? На тым жа, на чым ездзяць людзі – наконях, на калясніцах, акалі яно плыве, то, канешне, у лодцы. “Да бронзавагастагоддзя адносіцца большы лік стварэння вобразаў сонечных калясніц і сонечныхлюдзей,– паведамляе Б. А. Рыбакоў адносна язычніцкіх культаў рускагасярэдневякоўя, – яны таксама адлюстроўваюць… дваістасць чалавечых уяўленняў прасонца: дзённае свяціла коні вязуць у калясніцы, а ў начы яно плыве ў ладдзі.” Уфальклоры індаеўрапейскіх народаў устойліва захоўваецца сувязь з канём міфалагічныхгерояў, блізкіх да сонца па сваіх функцыях [21, с. 106].
На старажытных помнікахвыяўленчага мастацтва многіх народаў, у тым ліку і індаеўрапейскіх, ёсць асобныявыяўленні ці нават цэлыя сцэнкі, у якіх адлюстравана ўяўленне пра рух Сонца: праяго ўсход, дзённы шлях, заход, начны спакой, ахоўваемы Зорамі, і нараджэнне новагаСонца.
У археалогіі і этнаграфіівядомы знакі, якія абазначалі сонца, пачынаючы са стагоддзя неаліту і да нашых дзён:кола, крыж, кола з крыжам у сярэдзіне, некалькі канцэнтрычных колаў таксама з крыжаму сярэдзіне, разеткай, уключанай у кола, касы крыж, свастыка, кола з разыходзячымісяпромнямі.
Такія знакі ёсць наманетах ілірыйскага стагоддзя ( I тысячагоддзеда н. э.) на тэрыторыі сучаснай Албаніі, у наш час гэтыя ж знакі размяшчаюцца нажаночым традыцыйным адзенні албанцаў, на камянях, абрамляючых дзвярныя праёмы жылыхдамоў, на старажытных могілкавых крыжах.
А ў іншай вобласцікантынента этнаграфіяй зафіксаваны ўсё той жа салярны знак зусім у іншым выкананні:аўстрыйцы лічаць сімвалам сонца кветку рамонка. У рэлігійнай літаратуры прыняталічыць, што кола — знак сонца. Таму рытуальныя вогнішчы, над якімі ўмацоўваласякола (напрыклад на масленічных гуляннях), звязваюцца даследчыкамі з салярным культам.
Калі ўзнік культ БогаСонца і гэты Бог набыў чалавечае аблічча, на яго галаве ці каля яе з’явіўся атрыбут– сонечны дыск з прамянямі і крыжам. Крыж размяшчалі на галаве ахвярнага агнца: гэта была старажытная выява Хрыста,пазней змененае выявай чалавека на перакрыжаванні крыжа. Вобраз Хрыста вельміскладаны: ён увабраў у сябе элементы разнастайных вераванняў народаў УсходнягаСяродземнамор’я, у асблівасці і элементы салярнага культу — сонечны дыск над галавойі крыж як галоўны сімвалічны знак.
Несумненна, у асновесезоннай цыклічнасці каляндарных абрадаў ляжыць паварот Зямлі вакол Сонца, зменапор года.
Паўтаральнасць гадавогацыкла была заўважана чалавекам на ранніх стадыях вытворчай гаспадаркі. Нельга незгадзіцца з прынцыпам, які прапанаваў В. І. Чыгараў, які пры вывучэнні аграрныхабрадаў браў за аснову не поры года самі па сабе, а гаспадарчае жыццё селяніна,якое працякала ў акрэсленых гістарычных і геаграфічных абставінах.
Само ж канкрэтнаеўспрыманне сезонаў залежыла ад кліматычных паясоў і таму мела сваю спецыфіку ў разнастайныхабласцях Еўропы. Б. А. Рыбакоў знаходзіць сляды члянення года на чатыры часткі ўпомніках земляробскай культуры неаліту і энеаліту усходняй Еўропы. Вельмі важныдля нашай тэмы той факт: сонца адлюстравана на сасудах для захоўвання зерня. Разглядаючысляды сонечнага культу ў каляндарнай абраднасці народаў Еўропы, мы ўвесь час бачымгэтую сувязь: сонца — і культурных раслін, сонца — і працы земляроба. Сонца становіццаўжо з тых часоў абавязковым элементам салярнага культу [цыт. па 21, с. 107].
Прымаючы тэзіс праважнасць працоўнай дзейнасці неабходна ўлічваць і іншыя элементы, якія складаюцьаснову свята. Пераломныя моманты сонечнага цыклу — дні зімовага і летняга сонцавароту,веснавога і асенняга раўнадзенства — выклікалі асаблівыя адносіны людзей: адчуваннеперамен у прыродзе, наступленне новага перыяду іх жыцця.
У гадавым цыкле святаўу народаў Еўропы можна ўбачыць парнасць святаў, два дні як бы адкрываюць і завяршаюцьазначаны каляндарны адрэзак, напоўнены як магічным, рэлігійным, так і грамадзянскімці гаспадарчым значэннем. Такіх “парных” дзён можна назваць некалькі: зімні сонцаварот— летні сонцаварот, веснавое раўнадзенства — асенняе раўнадзенства.
Хрысціянская рэлігіяпаступова ўвайшла не толькі ў ідэалогію народаў Еўропы, але і ў іх побыт. Хрысціянскаяміфалогія патрошкі замясціла ранейшыя дахрысціянскія ўяўленні і вобразы. Шматлікаяраць хрысціянскіх святых з іх разнастайнымі “функцыямі” стала на месца язычніцкіхбагоў. “Каб стаць рэлігіяй, — пісаў Ф. Энгельс, — монатэізм з даўніх часоў павіненбыў рабіць уступкі політэізму…Хрысціянства … магло выціснуць у народных мас культстарых багоў толькі праз культ святых” [21, с. 108].
Хрысціянізацыя народаўЕўропы паслужыла прычынай новага вытлумачэння многіх традыцыйных абрадаў, у тымліку і салярных. Зімовы святочны цыкл пачынаецца з Каляд, 25 снежня, заканчваеццаднём Хрышчэння, ці днём “трох каралёў” — 6 студзеня. Гэты перыяд, так называемае“дванаццацідзёнства”, увесь насычаны рытуальнымі дзеяннямі, абрадамі, павер’ямі.У гэты перыяд з царства цемры выходзіць на свет — у свет людзей усякая нечысць,гэта час яе разгулу [21, с. 109].
Летняе свята царквапрымеркавала да дня Іаана Прадцечы — 24 чэрвеня. У гэтым выпадку парнасць святаўзахоўваецца: зімовы і летні адстаюць адзін ад аднаго роўна на 6 месяцаў. Канчатковаядата летняга сонечнага святочнага цыкла не так выразна выражана, як зімовага. Часцейза ўсё ёю лічаць дзень Святога Пятра і паўла — 29 чэрвеня (напрыклад немцы, аўстрыйцы,галандцы, французы, некаторыя паўднёваславянскія народы). Калі Іванаў дзень звязаныз шанаваннем сонца, то Святы Пётр аказаўся “панам надвор’я”, громавержцам, гэтазначыць уладальнікам нябеснага агню. Гэты перыяд таксама лічыцца часам разгулу нячыстайсілы. У цэлым жа абрады Пятрова дня, у параўнанні з Іванавым, не так выражаны, нестолькі разнастайныя па змесце і маляўнічыя паводле выканання.
Такім чынам, летнісвяточны перыяд апынуўся карацейшы за зімні. Зрэшты, маюцца звесткі, што гэты перыяддоўжыўся ўсё-такі 12 дзён — да 4 ліпеня. На жаль, нам вядомыя звесткі гэтага роду— з этнаграфіі аўстрыйцаў: у іх указаны перыяд доўжыўся да дня Святога Ульрыха,які лічыўся заступнікам ад маланак, гэта значыць быў функцыянальна вельмі блізкіда Святога Пятра.
Сучаснае свята Каляды— найбольш яркае салярнае свята, таму што яно з’яўляецца вельмі празрыстымпераасэнсаваннем свята нараджэння бога Сонца. Менавіта на 25 снежня выпадае датанараджэння Мітры — аднаго з інда-іранскіх багоў, дабразычлівага да людзей бога дзённагасвятла, падаўцы жыцця. У ІІ тысячагоддзі да н. э. ён маляваўся побач з сонцам, пазнейу некаторых іранскіх народаў быў атаясамлены з сонцам. Яго звычайна малявалі зпромнявым вянком на галаве і ў руцэ. У ліку многіх матываў усходніх рэлігійМітра быў успрыняты грэка-рымскай культурай: яму прысвячаліся храмы, у 3 — 2стагоддзях да н. ч. ён кантамініраваўся з вобразам Геракла, на Усходзе — звобразам Апалона. У 1 стагоддзі н. э. вядомы аб’яднаны вобраз Мітры — Геліяса.
СвяткаваннеКаляд, вядомае з сярэдзіны 4 стагоддзя і ўзаконенае ў 431 годзе, афіцыйназамясціла мітраісцкае свята.Ранейшыя вераванні і абрады, рытуалы і гульні,складзеныя ў народзе вакол даты нараджэння бога сонца, аказаліся ўключанымі ўкалядную абраднасць, у некаторых выпадках будучы пераробленымі ў духу царкоўнайлітургіі, у іншых — засталіся практычна без зменаў.Тое ж трэба сказаць і праНовы Год — дата афіцыйнага календара, якая нераз падвяргалася змене. Навагодніяцэрыманіяльныя абыходы вакол хаты, ачага, па ходу сонца павінны былі прынесціхаце дабро, а абыход супраць руху сонца — зло.
Калядна — навагодняедванаццацідзёнства трэба разглядаць як цэнтральны перыяд, аб’яднаны агульнымсэнсам напаўняючых яго абрадаў і святочных забавак, сярод якіх — відавочныярэмінісцэнцыі рэлігійных адносін да сонца. З упэўненасцю можна меркаваць, што амальпаўсюдны звычай запальваць вогнішчы ў гэты перыяд на ўзвышаных месцах, размешчаныхбліжэй да неба, да сонца, з’яўляецца рытуальным выражэннем салярнага культа.
Ёсць меркаванне, штокарнавальныя вогнішчы і іншыя шматлікія віды вогнішчаў рытуальнага ізабаўляльнага характару маюць у сваім генезісе салярную аснову [21, с.109].
Да элементаў салярнайабраднасці трэба аднесці таксама качанне палаючых колаў са склонаў гор і ўзвышшаў,кіданне ў паветра палаючых шайб. Рэлігійна-магічная скіраванасць гэтых дзеянняўвыражаецца ў тым, што яны суправаджаюцца зычэннямі дабрабыту. Да гэтага ж кола салярныхзвычаяў, мабыць, патрэбна аднесці шэсці з запаленымі факеламі, якія здзяйснялі разамз запальваннем вогнішчаў.
Салярныя элементыу калядна-навагодняй абраднасці не адасоблены ад іншых, а складаюць з імі неразрыўныкомплекс. Большасць абрадаў гэтага перыяду накіраваны на дасягненне поспехаў у земляробстве,захоўванне здароўя людзей, усякага дабрабыту, прадказванне будучага. Тут жа прадстаўленатэма шлюбу, працягу чалавечага роду. У спецыяльнай літартуры ўсталявалася меркаванне,што гэтыя дзеянні — выражэнне актыўных адносін чалавека да прыроды, супрацьпастаўленнежыццёсцвярджальнага пачатку зімняму стану зямлі, паміранню сонца [21, с.109].
У непасрэднай сувязіз навагодне-каляднай абраднасцю і яе салярнымі элементамі стаіць тэрмін “крачун”,“карачун”, вядомы ў балкана-карпацкім арэале. У ўсходне-раманскіх мовах гэтае словаабазначае зімовае свята, каляды, час яго ўшаноўвання, абрадавы навагодні і калядныхлеб. У палякаў таксама адна з назваў абрадавага хлеба — крачун. Па-балгарскі “крачун,крачунец” абазначае “калядны дзень”. На славацкай мове крачун — гэта каляды, а ўсербска-харвацкай гэта імя ўласнае. На рускай мове словам “корочун” называлі зімовысонцаварот, 12 снежня ст. ст., а таксама смерць. У сэнсе “раптоўная смерць у маладымузросце” гэта слова выкарыстоўвалася беларусамі.
Прапанавана нямалатлумачэнняў гэтага тэрміна: А. В. Дзясніцкая ўслед за албанскім вучоным Э.Чабеем выводзіць яго з старажытнаалбанскага кораня са значэннем “пень”(каляднае палена). С. А. Токараў падтрымлівае старое меркаванне К. Эрбена аб сувязіслова карачун з старажытнаславянскім іменем крт, да якога некаторыя даследчыкі ўзвадзіліімя “чорт” і супастаўлялі з імёнамі хатняга духа у грэкаў, палякаў і латышоў. Магчыма,што “Крачун, Карачун уяўляў сабой у нейкай частцы славянскіх плямёнаў боства зімыі смерці, у гонар якога спраўлялі свята каля зімовага сонцастаяння”. Малдаўскі вучоныЮ. В. Паповіч прыйшоў да высновы, што “…галоўная асаблівасць свята заключаецца ўшанаванні сонца, яго зямнога намесніка — полымя і памёршых бацькоў”. Самую ж назвусвята Ю. В. Паповіч лічыць старажытнаславянскай, якая належыць славянам карпацкагаарэалу, адкуль яна распаўсюдзілась больш шырока ў славянскія мовы, а таксама былазапазычана усходнераманскімі народамі і венграмі [21, с.110].
Да кола салярных вераванняўналежаць абрады, вядомыя ў Паўднёва-Усходняй Еўропе пад зборнай назвай русалі. Гэтыяабрады, дакладней драматызаваныя дзеянні, гульні, выконваюцца групай мужчын зімоюў калядна-навагодяе дванаццацідзёнства і летам на працягу тыдня (“русальная нядзеля”,у час царкоўнага свята Троіцы ці на на ступным за ім тыдні). Усходнім сербам янывядомы пад імем “русалиjе” і інш.
Цікавы таксама тыяпадрабязнасці абрада, якія звязваюць яго з салярным культам: распальванне вогнішчаў,чырвоны колер русалійскага рэквізіту, прыкметна таксама сімволіка крыжа і сімволікакола.
Русаліі маюць складанаепаходжанне. Многія лічаць іх спецыфічна славянскімі; выказвалася меркаванне праўплыў рымскіх разалій.
Калядна-навагодніцыкл святаў — складаны абрадавы комплекс. Салярнае паходжанне і сэнс адзначаныхнамі абрадаў не даказаны безумоўна, але з’яўляецца магчымымі меркаваннямі. Магчыма,што абрадавы агонь быў элементам сонечнай сімволікі, але ён мае і шмат іншых значэнняў:ачышчальнае, лекавае, ахоўваючае і многія іншыя [21, с.110].
Многія даследчыкісхільны адносіць да праяў сонечнага культу каляднае палена. Паводле нашых уяўленняў,рытуалы, якія групуюцца ваол каляднага палена, прынцыпова адрозніваюцца ад рытуальныхвогнішчаў. Палена больш звязана з культам хатняга ачагу, сямейнай абраднасці і павіннабыць разгледзена у плане рэлігійных адносін да агню, чым да сонца.
Важнае салярнаесвята – летні сонцаварот – дзень Святога Іаана.
Сляды салярнагакульту адлюстраваны ў звычаях падымацца на вяршыні гор і іншыя ўзвышанныямясціны для сустрэчы ўзыходзячага сонца. У Іспаніі санхуасцкія вогнішчыраспальвалі на вяршынях халмоў і ўзгоркаў. Палякі сцвярджалі, што сонца ў гэтуюраніцу скача, грае.
У святкаванніІванава дня паўсюдна ў Еўропе сляды салярнага культу ўпляталіся ў адзіныкомплекс першабытных рэлігійных прадстаўленняў і дзеянняў. Асноўныя з іх –запальванне вогнішчаў, але нараду з гэтым заўважаны звязаныя з рытуальнымівогнішчамі ачышчальныя абрады, вера ў прадуцыруючыя ўласцівасці агню.
Дзень веснавогараўнадзенства амаль паўсюдна ўспрымаецца як свята вясны. Вельмі часта ёнзрушаны з астранамічнай даты раўнадзенства на 25 сакавіка – дзеньБлагавешчання. Гэтае свята вельмі папулярна ў грэкаў, а таксама ў паўднёвыхславян, румынаў і албанцаў. Яно лічылася пачаткам новага года і таму было адзначанашматвобразнымі магічнымі прыёмамі, у тым ліку і распальванне вогнішчаў.Знамянальны і чырвоны колер у рэквізіце святочнай абстаноўкі. Сярод народаўЦэнтральнай і Заходняй Еўропы свята Благавешчанне не мае падобнага значэння, угэты дзень толькі прыкмячалі і прадказвалі на будучае надвор’е.
Дзень асеннягараўнадзенства – натуральная мяжа паміж летнім і зімовым сезонамі. У народнымсвяточным календары фактычна пагранічнай датай стала бліжайшае да ягохрысціянскае свята – дзень Святога Міхаіла(29 верасня). Непасрэдных салярныхматываў у святкаванні асенняга раўнадзенства не наглядаецца.
Акрамя датастранамічнага календара, абрады, якія носяць сляды салярнага культу,спраўляюцца ў дні, ад якіх некалі адлічваўся пачатак года.
Да 16 стагоддзяновы год пачынаўся ў Еўропе з Вялікадня. У розных дзяржавах у велікодныя абрадыўключаецца сустрэча ўзыходзячага сонца. Амаль паўсюдна ў Еўропе ў страснуюсуботу распальвалі вогнішчы: першапачаткова на ўзвышаных месцах ці на беразеракі, пазней – каля царквы. Вакол вогнішчаў танцавалі, спявалі, пераскакваліпраз агонь, праганялі жывёл скрозь дым. Яшчэ пазней сталі абмяжоўваццаблагаслаўленнем агню ў царкве. У гэтым звычаі яўна прасочваецца салярная сімволікаагню [6, с.461].
Сярод сакавіцкіхзвычаяў балгар, албанцаў, грэкаў звяртае на сябе ўвагу развешванне на стрэхахчырвоных платкоў, палатна. Дзеці і маладыя людзі насілі на руках і нагах, нашыі і ў валасах скручаныя разам чырвоныя і белыя ніткі – амулеты. Чырвоны колер– колер сонца, яго прысутнасць у святочным рэквізіце дае падставы меркаваць, штоў дзень афіцыйнага пачатку года былі здубліраваны звычаі веснавогараўнадзенства.
Дмітраў дзень 26кастрычніка як канец летняга сезону і пачатак зімовага адзначалі, акрамяалбанцаў, сербы, чарнагорцы, македонцы і іншыя. Ён лічыцца знакавым у грэкаў.
Тэарэтычныхабгрунтаванняў салярных культаў у спецыяльнай літаратуры было прапанавана шмат.Вядома міфалагічная школа, прыхільнікі якой спрабавалі растлумачыць узнікненнеі развіццё абрадаў, абапіраючыся на міфалагічныя вобразы.
У сучасныхкаляндарных абрадах народаў Еўропы няма такіх рытуалаў, якія б змяшчалі толькісалярныя матывы. Як правіла, пры адпраўленні абрада гэтыя матывы цеснапераплятаюцца з іншымі – з матывамі агню, вады і многім іншым у адзіныкомплекс. Салярныя элементы ў ім – неабавязковыя, але далёка не адзіныя і наватне галоўныя.
Больш выразнасонечныя міфалагічныя вобразы зафіксаваны ў паўднёва-усходніх абласцях Еўропы.
Такім чынам,навуковыя інтэрпэтацыі розных аспектаў праяўленняў салярнага культу часамсупадаюць паміж сабой, часам аказваюцца цалкам супрацьлеглымі.

3.Міфалагема Сонца ў традыцыйнай міфапаэтычнай мадэлі свету славян
 
У старажытных славянсонца ўяўлялася ў антрапаморфным выглядзе, персаніфікавалася (як і месяц). М.І. Талстой адзначыў таксама наяўнасць у славянскай міфалогіі ўспрыняцця сонца імесяца ў зааморфных абліччах. “Сонца можа ўяўляцца буйвалам, валом, цялём,пеўнем, а месяц (луна) каровай, радзей — казлом, бараном,” — пісаў ён. Разам з тымвучоны адмаўляў пакланенне старажытных славян сонцу як галоўнаму боству, у чым разыходзіўсяз многімі віднымі вучонымі. “Старажытныя славяне, відаць, не ведалі салярнай рэлігіі,гэта значыць не пакланяліся сонцу, як некаторыя старажытнаіранскія плямёны, не прымалідзённае свяціла ў якасці галоўнага боства. Яны таксама не былі вогнепаклоннікамі,хаця шанаванне агню нябеснага (маланкі) і агню зямнога (сакральнага вогнішча) займалаважнае месца ў іх светаўспрыманні і рылігійных паводзінах” [7, с.10].
Праблема спрэчнаяі складаная, не ўсе даследчыкі прытрымліваюцца такой думкі. М. Ф. Сумцоў лічыў,што нябесныя свяцілы ўдзельнічаюць ў арганізацыі і стварэнні шлюбаў. Адзін з раздзелаўяго працы “Пра вясельныя абрады, пераважна рускія” (Харкаў, 1881) называецца “Участиенебесных светил в устроении человеческих браков”. Больш таго, у другой працы ённе толькі гаворыць аб кульце сонца, але і лічыць, што сонца, як і іншым міфічнымбоствам (зямлі, дамавому духу і інш.), прыносіўся ў ахвяру хлеб. А. М.Афанасьеў спасылаўся на розныя крыніцы, сярод якіх і Іпацьеўскі летапіс, і сцвярджаў,што ў славян быў вярхоўным уладаром сусвету прабог Сварог, роданачальнік іншых светлыхбагоў. Ад яго нарадзіўся Дажджбог — Сонца-цар, сын Сварога. Дажджбог упамінаўсяНестарам і ў “Слове пра паход Ігаравы”, на падставе гэтага А. М. Афанасьеў прыйшоўда высновы, што “в числе славянских богов, есть, следовательно, солнце, сын неба”[цыт. па 8, с.11].
Несумненна, што сонцаўшаноўвалася ў старажытнасці многімі народамі, у тым ліку і славянамі, аб чым сведчацьрозныя крыніцы, сярод якіх не апошняе месца займае вусная паэзія. У беларускім фальклорынямала бытавала легендаў пра тое, як Бог хадзіў па зямлі, павучаў людзей. ПаляшукЛ. Лебедзік расказаў А. Сержпутоўскаму легенду, як сонца разам з марозам і ветрамхадзіла па зямлі; яны сустрэліся з чалавекам, які сеяў на полі збожжа. У спрэчцы,хто дужэйшы, сонца перамагае. Сонца паўстае ў легендзе ў абліччы чалавека, як уіншых творах Бог. Персаніфікуюцца таксама вецер і мароз. Яны размаўляюць з чалавекам,спрачаюцца паміж сабой. Адным з самых старажытных язычніцкіх культаў з’яўляеццасалярны культ. Сонца датэрмінавалася з пачаткам жыцця. Сонца займае адно з цэнтральныхмесцаў у міфалогіі розных народаў свету. Асабліва дасканала былі распрацаваны салярныяміфы ў егіпцян, дзе вялікае значэнне меў бог Сонца Ра (а пазней Гор). Ноччу, паегіпецкіх уяўленнях, Сонца праходзіла праз царства цемры, у падзем’і. Яно сустракалана сваім шляху розныя перашкоды, нават магло і зусім загінуць. Але ў сярэдзіне ночыадбывалася таемнае адраджэнне сонца, і раніцай яно зноў з’яўляецца на небе. Сонцавыязджае на Залатой калясніцы, у якую запрэжаны вогненыя коні, аб’язджае свет днёмпа небе, а ноччу па падземнай рацэ на чаўне.
У мастацтверозных народаў свету, асабліва ў мастацтве егіпцян усіх эпохаў, прысутнічаюцьшматлікія і разнастайныя выявы сонца: чырвоны ці залаты дыск, вялікае вока,дыск з доўгімі промнямі з далонькамі па канцах, існуюць старажытныя выявыкалясніцы, якая пераводзіць дыск, што супастаўляецца з міфам пра сонечнуюкалясніцу. Выявы разетак самых разнастайных відаў у прыкладным мастацтвеДагестана, грузіі і іншых народаў Каўказа, па думцы А. Голана, таксамаз’яўляюцца хутчэй за ўсё выявамі сонца.
Існавалі выявыСонца, падобныя на форму вока, у выглядзе кола з кропкай па сярэдзіне. УРыгведзе сонца называецца боскім вокам, у міфалогіі старажытных грэкаў сонцаназываецца боскім вокам, у старажытных германцаў як вока Одына, у старажытных рымлян— як вочы Юпітэра.
Аб старажытным кульцесонца на Беларусі сведчаць народныя звычаі і абрады. Нашым продкам уласціва ўзвышанае,рэлігійнае, сакральнае стаўленне да сонца. Даследчык гісторыі рэлігій С.Токараў падкрэсліваў, што ў дачыненні шанавання сонца ў старажытных славян “абсалютнанесумненна, што гэта быў менавіта народны земляробчы культ, што сонца шанаваласяяк апладніцель зямлі і падацель ураджаю” [21, с.111].
Па думцы А.Голана, культ сонца — гэта значыць пакланенне сонцу як вышэйшаму боству — існаваўтолькі ў імперыі інкаў, Старажытным Перу. Сонца як боства шанавалася таксама ў старажытныхцывілізацыях Месаамерыкі. Даследчык падкрэслівае, што элементы пакланення сонцуназіраюцца ў народаў, якія гавораць на індаеўрапейскіх мовах, але не ва ўсіх і неў розных відах і жанрах народнай творчасці. Археалагічныя знаходкі таксама падцвярджаюцьзахаванне рэшткаў салярнага культу. Напрыклад, у Балгарыі каля Варны быў знойдзенынекропаль, якому 8 тысяч гадоў. Усе рэчы, раскапаныя там выключна залатыя, прычыммногія звязаны з салярным культам. Знаходжанне іх у месцы захавання памёршых яшчэраз падцвярджае, што старажытныя людзі абсалютна верылі ў сваё адраджэнне паслясмерці, так як і ў адраджэнне сонца кожную раніцу.
Старажытнагрэчаскібог сонца Геліас з’яўляецца фактычна не больш чым міфалагізаванай персаніфікацыяйадпаведнай з’явы прыроды, ён не выконвае істотнай ролі ў рэлігійнай канцэпцыі грэкаўі іх культавых абрадах. У класічную эпоху з ім стаў атаясамлівацца Апалон, які паступовазусім выцесніў яго. А. М. Афанасьеў сцвярджаў, што Апалон — гэта вобраз неіндаеўрапейскагапаходжання і першапачаткова з’яўляўся боствам сонца [цыт. па 8, с.12].
Старажытныя рымлянепа сутнасці не мелі развітага салярнага культу. У старажытнарымскіх крыніцах упамінаеццабоства па імені Сол, што значыць “сонца”, але значнай ролі ў рымскай міфалогіі яноне адыгрывала. Некаторыя факты падцвярджаюць рэшткі шанавання сонца і рымлянамі.Напрыклад, у Старажытным Рыме пастановы сената мелі сілу толькі тады, калі яны былівынесены пры сонечным святле. На думку некаторых даследчыкаў, пакланенне сонцу ўСтаражытным Рыме ўзмацнілася ў эпоху Імперыі пад уплывам культаў у іншых народаў,якія ўвайшлі ў склад Рымскай дзяржавы. Істотны ўплыў быў і з Ірана, адкуль у Рымскайімперыі распаўсюдзілася шанаванне Мітры, якога ў тыя часы называлі “непераможнымсонцам”.
Больш поўнымі з’яўляюццасведчанні пра сонечныя боствы народаў старажытнага Усходу. У шумераў бог сонцаУту займаў як бы другаснае становішча і быў больш блізкі да людзей, чым дазвышнатуральных сіл. У старажытных семітаў сонца ўвасаблялася багіняй Шамшу. Уканцы 4 тысячагоддзя да н. э. семіты з’явіліся ў Месапатаміі, і тут гэтаябагіня была ідэнтыфікавана з шумерскім богам сонца Уту, што прывяло даўзнікнення асіра-вавілонскага бога сонца па імені Шамаш. У кожным вялікімгорадзе Месапатаміі быў ягоны храм.
Акадэмік Б.А.Рыбакоў прыводзіць шэраг прыкладаў, якія паказваюць этымалагічную сувязь іменіславянскага боства Хорс, сугучнага з імем Гора, з грэчаскімі і славянскімісловамі, якія абазначаюць кола (“круг”), а кола – гэта сімвал неба. Звычайнысімвал бога гора – выява птушкі Сокало, над галавою якога абазначалі авал.Згодна пісьмовым тэкстам 3 тысячагоддзя да н. э., крылы Гора – гэта неба, вочыяго – сонца і месяц, і звычайны тытул Гора — “гаспадар неба”. У больш познія часыГора таксама працягвалі выяўляць у выглядзе птушкі. Паводле старажытных уяўленняўегіпцян днём Сонца падарожнічае па небе на калясніцы, у якую запрэжаны белыя цізалатыя коні, а ноччу яно плавае на чаўне па падземнай рацэ Ніл у царстве Цемрыі Холаду. Цяжкае начное падарожжа адымае яго сілы і энергію, але існуе чароўны таямнічывыток, які садзейнічае новаму адраджэнню Сонца — гэта Сонечная маці, якую завуцьФенікс. На гэтае імя было накладзена табу, яго нельга было называць, каб не пашкодзіцьсонцу. Таму, магчыма, і забыліся пра яго жаночую сутнасць. Але засталася прыгожаялегенда пра птушку Фенікс, якая памірае і адраджаецца зноў і ніколі не можа канчатковапамерці, гэта і сімвалізуе вечнае адраджэнне сонца. Птушка Фенікс увасабляе сонца,і, згодна з міфам Бліжняга Усхода, пра гэта ж пісаў і Герадот. Этымалогія іменіФенікс таксама ўказвае на салярнае паходжанне гэтага вобраза [8, с.12].
 У рускага народаёсць казка “Фініст — ясны сокал”, дзе вельмі своеасабліва злучыліся ў адно бог СонцаГор у выглядзе сокала і птушка Фенікс, якая ў іншых казках можа выступаць і падімем Жар-птушкі. Увасабляюць у славян сонца таксама і птушка Рарог (якая сталаэмблемай князя Рурыка) і залаты Пеўнік у народных казках і загадках.
Певень у народныхуяўленнях наогул замяняе сабой сонца ўночы, сваім крыкам ён адводзіць злыя сілыі абвяшчае новы ўзыход сонца. Певень увасабляў жыццёвыя сілы і ўрадлівасць. Убеларусаў на першую шлюбную ноч маладым даюць белага пеўня, каб абараняў іх іадводзіў злыя сілы. У паўднёвых славян жаніх на вяселлі абавязкова нёс жывога пеўня.Вельмі часта вобраз пеўня сустракаецца ў вымаўках, разьбе па дрэву і інш. У многіхміфалогіях свету певень звязаны з сонцам, нябесным агнём. У Рыгведзе расказваеццапра сонца, якое вязуць коні, конь выступае там у якосці вобраза сонца, само сонцаназываецца канём. Семантычная сувязь паняццяў “конь” і “Сонца” існавала ў старажытныхгрэкаў і гнрманцаў, нярэдка ў іх само сонца называлася канём. Сонца персаніфікаваласяў вобразе каня ў скандынаваў. У кельтаў конь лічыўся сімвалам сонца. Б. Рыбакоўсцвярджае, што ў старажытных славян “конь звязаны з сонцам, як бы замяняе яго”.Конь ва ўсходніх славян — сімвал усяго добрага і самага важнага. Гэта звязана звелізарнай роляй каня ў жыцці і рассяленні ўсіх старажытных індаеўрапейцаў, якіяканя і прыручылі. Конь быў незаменны ў сельскай гаспадарцы [8, с.13].
Звернемся зноў дападарожжа Сонца. Уначы яно знаходзіцца ў падзем’і, дзе плыве па незвычайнай падземнайрацэ. Па старажытных вераваннях, заходзячае сонца апускалася ў зямлю ці ў ваду.У абоіх выпадках яно як бы трапляла ў іншы свет, у свет валадара падзем’я і вады.Уваход у гэты свет знаходзіцца недзе на захадзе, за морам. У славян ёсць звычайхавць нябожчыкаў да заходу сонца, каб заходзячае сонца дапамагло трапіць душам памёршыху іншы свет.
Адбіткі культу сонцаў дахрысціянскай рэлігіі славян і, ў прыватнасці, у беларусаў, прасочваюцца ў народныхзвычаях, абрадах, вусных жанрах фальклору. Але дакладных уяўленняў непасрэдна праСонца, яго існаванне, функцыі і месца ў язычніцкім пантэоне славян вельмі мала.Рускія і заходнееўрапейскія сярэдневяковыя пісьмовыя крыніцы называюць у якасціпершасных і галоўных багоў славянскага язычніцтва іншыя імёны. Вядомы даследчыкдахрысціянскіх рэлігій С. А. Токараў пісаў, што “вельмі цяжка знайсці сляды старажытнагаўяўлення аб бостве сонца. Мы навт дакладна не ведаем, якое з імён старажытнаславянскіхбагоў, што захаваліся ў помніках, звязвалася з сонцам”. Сярэдневяковы рускі летапісупамінае боства Дажджбог з эпітытам “соца-цар”. Пра Дажджбога гаворыцца ў “Хроніцы”Малалы, “Слове пра паход Ігаравы”. Разглядаючы шэраг славянскіх багоў, які прыводзіццаў вытоках XI-XII ст., Б. А. Рыбакоў падзяляе іх на некалькі груп. Адну групускладаюць Сварог і сварожычы (сюды ж уваходзіць і Дажджбог разам са Сварожычам іСветавітам), у другую — боствы ўрадлівасці: Род, Вялес, Яравіт, Ярыла. І асобна,не ўваходзячы ні ў адну з груп, выдзяляецца Пярун. Даследчык адзначае іранскі ўплыўна назвы некаторых багоў, у тым ліку Дажджбога, Стрыбога, Хорса і Сімаргла. Славянскаеімя бога сонца — Хорс — можа быць пастаўлена ў шэраг і са славянскімі, і з грэчаскімісловамі, якія абазначаюць “круг”, “акружнасць”, “акругу” і г. д. [8, с.14].
Б. А. Рыбакоў прыводзіцьнаступную схему праяў сонечнага культу старажытных славян:
1) Хорс (“круглы”) — божаства сонца,як свяціла… Культ сонца-свяціла ярка праявіўся ў земляробаў неаліту, а ўжо ў бронзавымвеку з’явіліся ўяўленні аб начным сонцы, якое здзяйсняе свой падземны шлях па “морузмрока”…
2) Калаксай – міфічны цар сколатаў-праславян.Інтэрпрэтуецца як Сонца-Цар (ад “кола” – круг, сонца).
3) Сколаты – прыдняпроўскіяпраславянскія аратаі, названыя па імені свайго цара Калаксая… ЗапісанаяГерадотам легенда… дазваляе перакласці слова “сколаты” як “нашчадкі сонца”.
4) Дажджбог – боскі міфічныцар, называемы часам Сонцам. Бог – падавец дабра (благ). У змяненні іменіадлюстравалася пашырэнне ўяўленняў пра сонечнае боства.
5)“Дажджбожым унукам”, гэтазначыць “унукам Сонца”, названы рускі князь з Прыдняпроўя, што дазваляенаблізіць водгулле язычніцкіх міфаў, якія захаваліся да XII ст. н. э., да старажытных міфаў пранашчадкаў сонца, існуючых на гэтых жа месцах ў V ст. да н. э.
6) Апошнім водгуллемстаражытных міфалагічных уяўленняў пра “ўнукаў Сонца”, якія дайшлі да нас,з’яўляецца раздзел рускіх багатырскіх казак”тры царствы” або “Залатое царства”.
Б. А. Рыбакоў называетаксама і Сімаргла — боства ніжэйшага парадку. Адзначае сувязь культу Сімаргла Пераплутаз русальнымі святамі, з клопатамі пра добры ўраджай.
Такім чынам,можна яшчэ раз акрэсліць галоўных бостваў славян, звязаных з салярным культам. ГэтаДажджбог, сын Сварога, бог сонечнага свету (святла), і Хорс — боства сонечнага свяціла(але не святла). Яго можна разумець як дадатак вобраза Дажджбога — Сонца. Салярныязнакі маглі ў роўнай ступені абазначыць і Хорса, як канкрэтнае дзённае свяціла(вока святла”), і быць сімваламі Дажджбога [8, с.14].
Б. А. Рыбакоў разглядаевыяву Дажджбога на старажытнай рускай вышыўцы. Вышыўка складаецца з двух ярусаў.Верхні ярус, які сімвалізуе нябесны звод, займае незвычайны велізарны вершнік. Галаваяго падаецца ў выглядзе скоса пастаўленага квадрата, запоўненага крыжамі, і сонцападобнайфігуры з васьмю промнямі. Рукі яго ўзняты ўверх. Вакол вяршыні выявы трох жанчынз сонечнымі дыскамі, якія знаходзяцца па два (два кругі — сонца з крыжамі ўнутры)з бакоў кожнай жанчыны. На думку даследчыка, два дыскі, якія праходзяць як бы скрозьжанчыну, сімвалізуюць рух сонца. Тры жанчыны могуць сімвалізаваць раніцу, поўдзеньі вечар ці інш. Апагей сонца — поўдзень — увасабляецца самім Дажджбогам, а дзвежаночыя фігуры будуць адпавядаць Ранічнай Зары і Вячэрняй Зары, а ніжняя фігураможа ўвасабляць ідэю “падземнага сонца”. Узнятыя ж уверх рукі вершніка паказваюцьяк бы зварот Дажджбога да свайго бацькі Сварога, да галоўнага Бога неба і ўсягобелага свету.
Рэшткі салярнага культуславян можна ўбачыць у народных звычаях, абрадах, рытуалах, творах вуснай народнайпаэзіі. Здаўна на Беларусі існаваў звычай маліцца кожную раніцу на ўсход пры ўзыходжаннісонца. Вобраз Сонечнага Бога і іншыя матывы, звязаныя з салярным культам, адбілісяў старажытных міфах, паданнях, легендах, казках. Б. А. Рыбакоў выдзяляе тры эрынябесных боскіх цароў у адпаведнасці з развіццём чалавечага жыцця:
1) Дасварогава эра.Першабытнасць (каменны век, адсутнасць сям’і) ;
2) эра Сварога(азнаямленне з металам, устанаўленне монагамнай сям’і);
3) эра Дажджбога,сына Сварога. Дажджбог — цар і Сонца (узнікненне дзяржаўнасці, царская ўлада падтрымліваезакон адзінай монагамнай сям’і, устанаўленне сонечнага календара).
Салярныя матывы даследчыкразглядае таксама аналізуючы казкі і паданні пра волатаў. На Беларусі і ПаўночнайУкраіне было распаўсюджана імя Івана Сучыча. Пры тлумачэнні сабачага імені асілкаБ. А. Рыбакоў апіраецца на герадотаўскі матэрыял пра неўраў, якія на некалькі дзёну год могуць прымаць аблічча ваўка. Час зімовага сонцастаяння вызначаецца, па народныхуяўленнях, і як “ваўчыныя святы”. У гэты час пераапранаюцца ў ваўчыныя скуры. Зваўкамі звязаны павер’і пра тое, што міфічны нябесны воўк заглатвае сонца(зацменне). Штогадовыя воўчыя святы былі звязаны з штогадовымі сонечнымі фазамі,а сонечныя зацменні расцэньваліся як злосныя дзеянні чараўнікоў-валхвоў, якіх называліваўкалакамі [8, с.15].
На думку Э.Тайлара, Арфей, які спускаўся ў Аід па Эўрыдыку, — гэта само сонца, якое заходзіцьі зноў выходзіць з Падзем’я. Э. Тайлар прыводзіць цікавыя сюжэты палінезійскіх іпаўночнаамерыканскіх легендаў, якія аб’ядноўваюцца тым жа матывам: знікненне сонцана заходзе і вяртанне яго на світанні. Напрыклад, вельмі прыгожы міф паўночнаамерыканскіхіндзейцаў пра Чырвоную Лебедзь. Гэты сімвал таксама звязаны з сонечным закатам.Ёсць у старажытных міфах і казках і іншыя шукальнікі іншасвету, якія ідуць да Сонцаў незвычайную сонечную краіну, дзе магчымы розныя цуды і дзе жыццё прымае іншыя,незвычайныя формы. Даследчык Я. Трубяцкой выказаў цікавую думку пра тое, што ёсцьадно неўміручае, характэрнае ва ўсе часы і для ўсіх народаў, перажыаннемістычнага вопыту, якое выклікана ў нас заходам і ўзыходам сонца. Пачатак і заканчэннедня на нашым небасхіле ёсць натуральны напамін пра “вечны дзень” на ўскрайку зямлі…
Для язычніцкай свядомасцітое месца, дзе начуе сонца, ёсць краіна сапраўднага і, бясспрэчна, шчаслівага жыцця.“Гэта адвечны ўзбуджальнік урачыстага настрою, духоўнага і асабліва казачнага пад’ёму”.

4.Семантыка і функцыянальнасць міфалагемы Сонца ў традыцыйнай беларускай народнайкультуры
Захаваліся разнастайныявыявы і ўзоры сонца ў беларускім народным арнаменце. У свядомасці беларусаў сонцанепасрэдна звязана з іншымі прыроднымі з’явамі. У народнай творчасці раскрываюццаадносіны паміж паветрам, дажджом, громам, маланкай, і ўсё гэта адлюстравана ў дэкорырозных вырабаў.
Многія кампазіцыібеларускай вышыўкі змяшчаюць ідэю звяртання да Вялікага Сонца з просьбай, каб яноне паліла моцна зямлю і дало б дождж. М. С. Кацар у сваёй кнізе “Беларускі арнамент”прыводзіць прыклады тлумачэнняў сэнсу беларускага арнаменту, які давалі самі ткачыхіі вышывальшчыцы. Напрыклад, А. Маркава (1892 г. н., Магілёўская вобл.) сказала: “Каб зразумець ўзор Складанага Сонца, трэба ведаць замовы варажбітак-шаптух аб ураджаі,супраць хваробы гавяды і людзей. У вышыўках узораў Складанага Сонца і ў замовах— адны і тыя ж думкі і клопаты”. Гэты прыклад яшчэ раз сцвярджае, што ў старажытнайміфалагічнай свядомасці ўсё знаходзілася ва ўзаемасувязі, нішто не існавала асобнасамо па сабе. Сувязь існавання мікракосмасу (чалавека) была непарыўнай з існаваннеммакракосмасу (сусвету), дзе адно з галоўных месцаў належыла і Сонцу, ад якога, паславянскіх павер’ях, залежыў дождж, значыць, і ўраджай, а значыць, і далейшы працягжыцця. На беларускіх вышыўках часта можна ўбачыць узор, які складаецца са спалучэннясонца і дажджу, што служыць зарукай добрага ўраджаю [19, с. 645].
Выявы сонца, вырабленыяшляхам вышыўкі, ткацтва, разьбы па дрэву на франтонах жыллёвых пабудоў, мелі першапачатковане эстэтычную, а магічную мэту: выклікаць дождж, вылечыць хваробу і г. д. напрыклад,80-гадовая сялянка А. Васільева з Сянна расказала пра тое, што ў яе захварэў сыні ніхто не мог яму дапамагчы, але як толькі яна вышыла ўзор сонца — сын ачуняў.
Найбольш распаўсюджанаявыява сонца ў беларускім арнаменце — гэта ромб з промнямі. Існаваў таксама і іншыстаражытны язычніцкі сімвал сонца: крыж у крузе, яго можна ўбачыць у дэкоры ганчарных,кавальскіх, разьбяных вырабаў і, безумоўна, у ткацтве і вышыўцы.
У народным арнаменцеСонца, як галоўнае боства ў многіх народаў старажытнасці, у тым ліку і ў беларусаў,здаўна з’яўляецца асноўным элементам у арнаментыцы вырабаў побытавага, абрадавага,мастацкага прызначэння. На тэрыторыі Беларусі матыў сонца (Салярная сімволіка) вядомыз часоў неаліту; тагачасная кераміка, вырабы з дрэва і косці аздабляліся кружочкаміз кропкай у цэнтры. У разьбе па дрэве матыў Сонца набыў выгляд шматпроменнага круга-разеткі,якім аздаблялі побытавыя рэчы.
Асабліва папулярныматыў Сонца ў тэкстыльным арнаменце. Тэхналагічныя асаблівасці ткацтва і вышыўківыклікалі асаблівую інтэрпрытацыю яго ў выглядзе ромба з промнямі ці адросткамі-кручкамі.Такі матыў аздабляў ручнікі, паясы, навалачкі, абрусы, кампаненты адзення і іншыявырабы ўтылітарна-дэкаратыўнага і абрадавага прызначэння.
Сімвалічнае значэннерамбічнаму арнаменту як сімвалу Сонца на Беларусі надавалася яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя;сёння ён з’яўляецца проста адным з найбольш пашыраных і традыцыйных элементаў дэкорувырабаў утылітарна-мастацкага прызначэння.
4.1Астранамічныя вобразы ў беларускіх замовах з касмалагічнымі матывамі
 
Палессе, як адна знайбольш архаічных славянскіх зонаў, здаўна прыцягвала ўвагу даследчыкаў традыцыйнайнароднай культуры. Тэксты замоў (старажытнейшага па паходжанню фальклорнага жанру),запісаныя на тэрыторыі Палескага рэгіёна, ў некаторых выпадках здольны раскрыцьпрынцыпова важныя элементы архаічных узроўняў традыцыйнай карціны свету.
Адна з фундаментальныхідэй міфалагічнай свядомасці, згодна з якой сусвет ёсць не што іншае, як касмічнавелізарнае цела чалавека, знайшла праяўленне ў некалькіх замоўных тэкстах, запісаныхна тэрыторыі Брагінскага і Светлагорскага раёнаў. Замова “Ад дзіцячых хвароб”: “Увочы — сонейка, у патылічку — месячка, а ручкі — грабелькі, а ножкі — вілачкі.Сонейкам асвяціся, месячкам агарадзіся,, паганаму зносу не дапускайся, паганы знос— кукіш пад нос.” [14, с. 12].
Унутраная абгрунтаванасцьвыкарыстаных вобразных паралеляў — “вочы — сонейка”, “патылічка — месячык”; “сонейкаў вачах”, “месяц у плячах”, зоры на рабрах” — абумоўлена ўплывам касмаганічнай суаднесенасцікосмасу целу чалавека, асобныя часткі якога маюць пэўныя праекцыі ў навакольнымсвеце. “Міфапаэтычны светапогляд касмалагічнага перыяду зыходзіць у тоеснасці макракосмасаі мікракосмаса, прыроды і чалавека” абагаўляючы прыроду і яе магутныя сілы, чалавекне проста надзяляў іх розумам і іншымі ўласцівымі яму здольнасцямі, але і знешненадаваў ім падобнасць з самім сабою.
У старажытнарускайлітаратуры прыпадабленне частак цела чалавека прыродным з’явам і наадварот з’яўляласяраспаўсюджаным прыёмам, які дазваляе даследчыкам лічыць, што да таго, як стаць паэтычнымівобразамі, гэтыя прыпадабленні адлюстроўвалі рэальныя ўяўленні нашых продкаў абпрыродзе.
Згодна канцэпцыі тоеснасцісветабудовы чалавечаму целу, нябесныя свяцілы — сонца, месяц, зоркі — звязвалісяміфапаэтычнай свядомасцю з верхняй часткай цела — галавой і, у першую чаргу, з вачыма.У старажытным Егіпце сонца і месяц лічыліся вачыма ўсемагутнага боства Ра, аіндыйцы ўспрымалі сонца і месяц як вочы бога Нараяны. Паводле кітайскайміфалогіі, сонца і месяц утварыліся з вачэй вялікага Паньчу, цела якога адпавядаласусвету. У прыведзеных вышэй прыкладах, не звяртаючы ўвагі на іх прыналежнасць дасамых розных культур, прасочваецца тэндэнцыя ўпадаблення сонца і месяца вачам чалавекаі надзяленне іх зрокавай функцыяй. У духоўнай культуры беларусаў падобныя міфалагічныяўяўленні трансфармаваліся і знайшлі праяўленне ў сістэме народных вераванняў, павер’яўі прыкмет, у вобразнай сістэме фальклорных тэкстаў, у шматлікіх паэтычных метафарахі фразеалагічных адзінках мовы [12, с. 255].
На прыкладзе архетыпусонца прасочым, як у культурна-моўнай сістэме ўсходніх славян праяўляецца семіятычныстатус гэтага нябеснага аб’екта ў традыцыйнай каціне свету. “Сонца — крыніца жыццяна зямлі — і па сённяшні дзень называецца ў Карпатах “тварам Божым”, а ў іншых месцах“вокам Божым”. А. М. Афанасьеў лічыў, што каляндарнае абазначэнне сонца і месяцачалавечымі тварамі караніцца ў паданнях найглыбейшай старажытнасці. “Міфалагемагалавы — “сонца” лягла ў аснову такіх фразеалагічных адзінак, як “галава ідзе кругам”,“галава гарыць”, галава закружылася”; хоць абазначаюць яны стан чалавека ў цяжкайсітуацыі. Большасць фразеалагізмаў з кампанентам “галава” маюць пазітыўную каннатацыю,што вытлумачваецца наяўнасцю ў менталітэце рускіх архетыпа “галава=сонца, боства”.
Тэндэнцыя ўпадабленнясонца вачам чалавека іпрысваення яму зрокавай функцыі аўтаматычна вызначае семіятычныяі каштоўнасныя характарыстыкі вобраза сонца ў традыцыйнай народнай культуры. Пасылаючыцяпло і святло, адорваючы не толькі зямлю, але і яе нетры, сонца ў свядомасці чалавекабыло справядлівым боствам, усяправедным і усемагутным, якое аб усім ведае, усё бачыць.“Сляды салярнага культу захаваліся ў шматлікіх апакрыфічных расказах. У іх гаворыццапра тое, што Сонца з’яўляецца тварам Госпада Бога. Па іншых расказах, Сонца — гэтаакно, праз якое Бог глядзіць на Зямлю, а да людзей праз яго даходзіць райскі свет”.Сонца, якое ўсё бачыць, можа ашчаслівіць ці абяздоліць чалавека, выступае ў якасцідабрадзея ці суддзі- карніка. Амбівалентнасць міфалагемы сонца непарыўна звязаназ разуменнем у культурнай традыцыі славян стыхіі агню. У міфалагічным светаадчуваннігарачыя сонечныя прамяні сканцэнтроўвалі ў сабе знішчальную сілу нябеснага агнюі ўспрымаліся як увасабленне кары нябесных сіл.
4.2Семантыка міфалагемы сонца ў каляндарнай абраднасці
Безумоўна, з сонцамзвязаны абрады каляндарнага цыклу. Для нашых продкаў быў самым галоўным менавітасонечны каляндар. Самая значная частка жыцця Сонца заключана ў межах першых шасцімесяцаў — гэта час узвышэння: ад зімовага сонцавароту да летняга сонцастаяння.Астатнія шэсць месяцаў — час захавання, зберажэннядабытага за актыўны перыяд. Сонца нараджаецца ў пару зімовага сонцавароту (25 снежня),пасля самага кароткага дня. Напачатку сонца вельмі слабае, першы час яго жыцця поўнынебяспекі, бо царства цемры пераважае над царствам святла, таму і ноч даўжэй задзень. Калядныя святы і суправаджаючыя іх абрады накіраваны на захаванне кволагасонца, яго падтрымку і ўпэўненасць, што яно сваёй энергіяй, сваёй сілай узгадуебудучы добры ўраджай і жыццё будзе зноў працягвацца.
Сонечны бог, народжаныў дзень зімовага сонцавароту, у дзень веснавога раўнадзенства памірае і зноў уваскрасаеі ўзносіцца на неба, каб даць сваю моц і новую сілу будучым пладам зямлі. На першыдзень Вялікдня хадзілі глядзець “ігру сонца” на небе, назіраючы за ім з узгорку,стрэх, званіц. Паводле народных уяўленняў, з’яленне сонца на чыстым небе і яго іграпрадказвалі добры ўраджай, новыя вяселлі.
Багаццем зместу, дасканаласцюмастацкай формы, займальнасцю абрадаў вылучаецца з летняга цыкла народнага календараКупалле — свята, прысвечанае летняму сонцастаянню, росквіту прыроды. Гэта найбольшзначнае свята ўшанавання Сонца, пэўны апафеоз удзячнасці людзей Сонцу і клопатампра яго. Купалле адзначалася ў ноч на 24 чэрвеня ст. ст. у час летняга сонцастаяння.Гэта была ўрачыстасць у гонар Сонца, жыватворных сіл прыроды, зямнога плёну. Разглядаючыстаражытныя святы на Русі, Б. А. Рыбакоў адзначае, што “сонечная абраднасць дакладнавыдзяляе летняе сонцастаянне як асобую, падвоеную фазу гадавога цыкла: зімовая івеснавая сонечныя фазы адзначаны на старажытных календарах знакам аднаго крыжа,а русальскі чэрвень, месяц летняга сонцастаяння, “макушка лета” — абавязкова двумякрыжамі. На масленіцу, свята веснавой сонечнай фазы, калі сонца толькі пачынае разгарацца,з гор і ўзгоркаў скатваюць у раку адно гарашчае кола. На Купалу ж наладжваюць рытуальнаешэсце з “сонечнай калясніцай” на двух колах” [8, с. 16].
Многія даследчыкізвязваюць Купалле не толькі з салярным культам, але і культам вады і культам расліннасці.Асноўным усё ж такі застаецца Сонца, бо росквіт расліннасці і ўсіх сіл зямлі напрамуюзалежыць ад Сонца. Тыя ж вянкі, якія дзяўчаты пускаюць у ваду, — гэта таксама сімвалысонца.
Паходжанне свята Купаллеі яго назвы большасць сучасных даследчыкаў звязваюць з ачышчальным агнём і салярныміўяўленнямі старажытных людзей. Купальскія вогнішчы мелі сакральнае значэнне. Якадзначыў А. А. Патабня, яны здольныя былі “даваць ураджай, выганяць смерць не саміпа сабе, а таму што ўвасабляюць сонца. Менавіта да Сонца і звяртаецца купальскаяпесня:
Сягодня й Купала,заўтра Ян,
Ды зайграй, сонейка,зайграй нам,
Каб зялёны лугі шумелі,
Каб сырая зямля стагнала.
Каб сырая зямля стагнала
Да й ад дзявоцкагагуляння,
Да й ад жаноцкагаспявання [9, с. 350].

У калядных і валачобныхпеснях Сонца ўвасабляе ідэальную гаспадыню, Месяц — ідэальнага гаспадара. Зоркі— іх дзеткі. Вось калядная песня “Пасярод двара”: Пасярод двара
Залата гара,
А на той гарэ
Церамок стаіць,
А ў тым церамку
Тры ваконечкі.
Адно ваконца —
Яснае сонца,
Другое ваконца —
Дробныя звёзды,
Трэцяе ваконца —
Ясны месяц.
Ясны месячык —
Сам пан гаспадар,
Яснае сонейка —
То яго жана,
Дробныя зорачкі —
То яго дзеткі.
Дзе ж мы ні былі,
Дзе ж мы ні хадзілі,
Такога дзіва
Зроду не бачылі,
Як у цябе,
пане гаспадар,
Пасярод двара
Залата гара.

У жніўных песнях стомленаядоўгай нялёгкай працай жняя звяртаецца да сонца як да жывой істоты з папрокам, штояно “неспагадлівае”: рана ўзыходзіць, не спагадае жнеям, а ў іх “сталяны сярпочкіпрытупіліся, … белыя ручкі прытаміліся, … ды прыганятыя прыбракаліся”. Жняя заклікаевецер як міфалагічную істоту, каб ён не ляжаў у полі “паміж горачак у разоры”, аўстаў “памаленьку”, павеяў “паціхеньку”, развеяў “хмарачку цямненьку”… Жнейка просіццаадпусціць яе дадому: у яе “дзетак многа: што куточак, то сыночак, на пакуцці дзевяцьдочак”:
Да пара дамоў, пара,
Пагубіла ключы зара.
Сонца ўзышло, ключызнайшло.
 — Сонейка маё яснае,
Трэба неба адамкнуць,
Поле расой апусціці,
Бо іх хаткі халодны,
Бо іх дзеткі галодны…[7, с. 460].
Часам сонца размаўляеса жнейкай, якая скардзіцца, што яно не спагадае ёй: раненька ўсходзіць — яе наполі знаходзіць, позненька заходзіць — яе на полі пакідае. Сонейка адказвае:
 — Чым жа я таму вінавата,
Што твая гаспадынька
Цябе рана пабуджаіць
І на поле высалаіць?
(песня “Дзеванька-сіротанька”)[17, с. 94].
Агульнавядома, штокульт Сонца адыграў немалаважную ролю ў фарміраванні веснавой і летняй абраднасці.Абрад “гукання вясны” мае выразныя аграрна-магічныя рысы. Паколькі асноўнай прыроднайсілай, якая адлюстроўвала жыватворны пачатак, было сонца, менавіта яму і адводзіццавядучае месца ў песнях веснавога цыклу. На першым месцы ў веснавым цыкле знаходзіццаземляробчы культ. Сонца толькі “дапамагала” або “запрашалася на дапамогу” нашыміпродкамі. Надыход вясны суправаджаўся адпаведна традыцыйнымі песнямі і абрадамі,якія мелі пэўны магічны падтэкст у адносінах да будучага ўраджаю. Можна меркаваць,што звычай выпякаць вясной з цеста фігуркі жаўрукоў або буслоў і з’ядаць іх ёcцьне што іншае, як амаль забытая мадыфікацыя ахвярнай птушкі, якая існавала ў старажытнасціі заключалася ў тым, што вясну ў вобразе птушкі лавілі і прыносілі ў ахвяру богусонца, а пазней гэткія паднашэнні рабілі і самому сонцу, у хрысціянскі перыяд злоўленыхптушак выпускалі на волю.
Валачобныя песні віншавальна-велічальныятворы веснавога цыкла каляндарна-абрадавай паэзіі — каштоўны помнік духоўнай спадчыныбеларускага народа, яскравая і характэрная яе адметнасць. Вяліклдзень — гэта вялікаесвята канчатковай перамогі дабра і хараства над злом, сцюжай, велічнага бога сонцанад богам цемры і холаду. Вялікдзень заўсёды прымеркаваны да першай поўні, якаянадыходзіла пасля веснавога раўнадзенства. Да гэтага часу ажывала прырода, пачыналісяпершыя палявыя работы. Таму ў валачобных песнях ухваляецца будучы ўраджай, звязанаяз ім сельскагаспадарчая праца і сонца, ад якога залежыць жыццё і дабрабыт людзей.А адбітак салярнага культу ў светапоглядзе селяніна ўзмацняе гэты гуманістычны пачатакі, дапасаваўшыся да земляробчага культу, дапаўняе старажытныя ўяўленні аб навакольнымсвеце, прадметы і з’явы якога характарызуюцца па аналогіі з жыццём чалавека. Так,сонца ў валачобных песнях паўстае як трыдзіная крыніца жыцця, ураджаю ідабрабыту, яно параўноўваецца з вялікай матэрыяльнай каштоўнасцю — золатам, якоепадобна з ім па колеру.

4.3Семантыка міфалагемы сонца ў сямейнай абраднасці
Значную ролю адыгрываюцьрытуалы, звязаныя з сонцам і ў сямейных абрадах беларусаў. Вялікае значэнне маесонца ў вясельным і радзінным абрадзе, бо сонца ў нашых продкаў лічылася пачаткамжыцця, і таму вельмі значнай была яго роля пры з’яўленні на свет новага чалавекаі стварэнні новай сям’і, новага мікракосмасу ў Сусвеце. Калі навароджанага першыраз выносілі з хаты, яго як бы паказвалі першы раз усяму Сусвету, усім сусветнымсілам. І спачатку яго прадстаўлялі менавіта Сонцу.
Нявеста (як будучаямаці) і жанчына-парадзіха вельмі блізкія Сонцу, якое дае жыццё, свет і цяпло. Інявесцін вянок, і шлюбны пярсцёнак прысвячаліся сонцу (мелі круглую форму).
Нявеста раніцай сустракалаСонца неапранутая, з расплеценай касой, кветкамі медуніцы ў руках і прасіла ў Сонцашчасця і благаславення. Нявеста прасіла ў Сонца дараваць ёй памылкі і грахі, благаславіцьяе на шчаслівае жыццё, паслаць здаровых дзяцей (часцей трох: двух сыноў і дачку),абавязвалася быць вернай свайму мужу, шанаваць яго бацькоў, быць добрай гаспадыняй,уставаць разам з сонцам, не насіць дзявочага ўбору, пакінуць толькі чырвоную спадніцу(або сарафан) для будучай дачкі і інш. Адным з галоўных сімвалаў усіх трох сямейна-абрадавыхцыклаў з’яўляўся ўрачысты каравай [15, с. 75].
Святочны хлеб(каравай) быў прысвечаны Сонцу. Каравай выпякаўся такой жа самай, як і Сонца, круглайформы. У час вясельных рытуалаў да Сонца звярталіся з просьбай, каб яно благаславілакаравай.
Пасля жанчыны-каравайніцынеслі каравай на ручніку на ўзгорак і прасілі сонца благаславіць яго. Каравай нанекалькі хвілін пакідалі на ручніку, а самі спускаліся з узгорка. Пасля благаславеннякаравая Сонцам ён станавіўся свяшчэнным. Вельмі дрэннай прыкметай лічілі, калі небыло сонца ў дзень выпечкі вясельнага каравая. Нявесцін вянок і шлюбны пярсцёнактаксама маюць форму круга, як і сонца. На думку А. М. Афанасьева, “круглавіднаяформа сонца прымушала чалавека бачыць у ім вогненнае кола, кольца або шчыт. Круглаяформа, як вядома, сімвалізуе кола жыцця (а таксама пэўную незалежнасць, вольнаежыццё). Тут бачна сувязь з Сонцам, якое таксама мае форму круга. Па старажытныхуяўленнях, сонца дае жыццё і мае пэўную ўладу.
Уся сямейная абраднасцьтаксама прасякнута салярным культам. Дзённае свяціла паўстае як адвечная крыніцажыцця, пладароддзя, сонечнай энергіі. Ва ўрачыстыя моманты жыцця чалавека-працаўнікасонца радуецца разам з ім, як і ў вялікія святы, паводзіць сябе даволі незвычайна.
Сонца — нябеснае свяціла, якое славянешанавалі як крыніцу жыцця, цяпла і святла. Народныя ўяўленні аб Сонцы і свеце адчуваліўплыў царкоўна-кніжнай традыцыі.
У фальклоры Сонцаназывалі ясным і чырвоным, божым і праведным, добрым і чыстым. У многіх славянскіхтрадыцыях Сонцу кляліся і ўпаміналі яго ў праклёнах. Яно прадстае ў павер’ях якразумная і дасканалая істота, якая ці сама з’яўляецца боствам, ці выконвае боскуюволю. У народных уяўленнях Сонца — гэта твар, вока ці слова Бога, ці ваконца, празякое Бог глядзіць на зямлю.
У славянскіх павер’яхСонца сочыць з неба за справамі людзей і вечарам расказвае аб іх Богу. У поўдзеньі перад тым, як апусціцца за гарызонт, яно трошкі запавольвае сваю хаду і адпачывае.Па легендзе, пасля распяцця Хрыста сонца ад гора спынілася на небе і не заходзілатры дні. На ўсходзе на Вялікдзень Сонца “грае” (пераліваецца рознымі колерамі),радуючыся ўваскрашэнню Хрыста, а на Купалле — купацца ў вадзе[10, с. 47].
У славянскім фальклорыСонца можа персаніфіцыравалася як у жаночым, так і ў мужчынскім вобразе. У казкахяно жыве там, дзе зямля сходзіцца з небам, мае маці і сястру, выкрадае сабе жонкуў людзей; да Сонца адпраўляецца чалавек, каб даведацца, чаму яно ўсходзіць вясёлае,а вечарам садзіцца маркотнае і цёмнае (сюжэт выкарыстаны П. П. Яршовым у казцы “Канёк-гарбунок”).
Шанаваннем Сонца абумоўленашматлікасць правіл і забаронаў; не станавіся да Сонца спіною нават у час працы наполі, не спраўляй свае патрэбы так, каб гэта магло бачыць Сонца, не плюй у яго бок,інакш запануе цемра, не паказвай на яго пальцам, бо выкалеш яму вока і інш. Паслязаходу Сонца не давалі нічога з дому ў доўг, асабліва агонь, каб шчасце і дастатакне пакінулі сям’ю, не выкідвалі смецце на вуліцу, не пачыналі новы акраец хлеба.
У абрадах і народнайхарэаграфіі рух па коле адбываецца, як правіла, па Сонцу, г.зн. злева направа, хоцьу царкоўнай практыцы пасля Сабора 1666г. правільным прызнаецца адваротны напрамак:справа налева.
У абрадах, фальклорыі народным мастацтве Сонца могуць сімвалізаваць кола, золата, вогнішча, сокал, коньабо алень, вока чалавека і інш. Салярныя матывы звычайны ў арнаменце народнай вопраткіі тканінах, у разьбе на разнастайных частках сялянскіх хат, мэблі, прыладах дляткацтва і якасці.

5.Семантыка і функцыянальнасць міфалагемы Поўні (Месяца) ў беларускім фальклоры(у агульнаславянскім кантэксце)
 
Месяц — начное нябеснаесвяціла, элемент астранамічнага коду традыцыйнай беларускай мадэлі свету, з якімзвязана мноства разнастайных павер’яў і прыкмет. Яны з’яўляюцца па сутнасці рэшткамінекалі, відаць, вельмі развітага культу гэтага свяціла. Лічыцца, што пакланеннеМесяцу значна больш старажытнае, чым пакланенне Сонцу, і сягае, прынамсі, часоўтак званага “індаеўрапейскага адзінства”, пра што сведчыць агульная для ўсіх індаеўрапейскіхмоў назва свяціла. Асаблівасці руху Месяца па небе спарадзілі саму ідэю каляндарнасці.
Сярод розных народаўсвету былі распаўсюджаны вераванні, што цыкл жыцця і смерці на зямлі — нараджэннеі ўвяданне раслін, жывёл і людзей — звязаны з ростам і ўбываннем Поўні, з яе бясконцымцыклам нараджэння і смерці на небе. Назва Поўня замацавалася за Месяцам у беларускаймове параўнальна нядаўна. Пэўна назва начнога свяціла жаночага роду дапамагае большзвучна вытлумачваць менавіта жаночы характар гэтага міфалагічнага вобраза, што адлюстраванаў міфалогіі розных народаў свту. Легенды народаў Усходу адлюстроўваюць уяўленне,што Зямля з’яўляецца як бы спараджэннем Поўні, іншымі словамі, Поўня з’яўляеццамацер’ю Зямлі.
Розныя ўяўленні абсветабудове адбіліся ў беларускім фальклоры. У народнай фантазіі спалучыліся матывыязычніцкіх і хрысціянскіх міфаў. Галоўнымі персанажамі такіх твораў з’яўляецца Богі яго антыпод.
У некаторых народныхтворах хтанічныя істоты імкнуцца пераўтварыць хораша збудаваны Богам свет. Цікаватлумачацца змены месяца: “сонейка пахукае на месяц, нагрэе яго сваім бляскам, ітой памаленьку пачне ачуняць да абрастаць целам да ісці на сваё мейсцо, каб свяціцьу ночы. Так заўжды месяц дзьве нядзелькі расьце ды набіраецца сілы, а дзьве нядзелькібарукаецца з чортам”, — сцвярджае лявон Лябедзік з вёскі Чудзін.
У грэкаў серп маладогамесяца з’яўляецца сімвалам Артэміды, г. зн. Нябеснай Царыцы, якая лічылася маціўсяго існага, а Сонца — бацькам. Як адзначае даследчык М. Ф. Сумцоў, у старажытныхвераваннях існавала два пункты погляду на тое, што з’яўляецца ў прыродзе жаночымпачаткам, а што мужчынскім; у некаторых выпадках Сонца ўвасабляла мужчынскі пачатак,а Поўня — жаночы, а ў некаторых — наадварот. Сонца і месяц у славян атрымалі значэннеапекуноў чалавечага шлюбу. А. П. Блавацкая выказала думку, што Сонца (Бацька), Поўня(Маці) і Меркуры (Сын) былі самай ранняй Тройцай у старажытных егіпцянаў [4, с.9].
У славянскіх песняхМесяц — мужчына, Сонца — жанчына. У беларускіх народных песнях малады хлапец частапараўноўваецца з месяцам, а дзяўчына з сонейкам.
Месяц і сонцаўшаноўваліся ў паўночнай Расіі, прычым іх вяселле святкавалася на Купалле. У літоўцаўіснуе міф пра тое, што Месяц, маючы за жонку Сонца, заляцаўся да ранішняй зоркіАўшрыне. Сонца раззлавалася і мячом (промнем) рассекла Месяцу твар напалову.
У старажытнаіранскайі старажытнаіндыйскай традыцыях вобразам бажаства Поўні з’яўляецца бык. Тэксты іншыхстаражытных народаў сведчаць пра тое, што поўня была сімвалам пекла. Такое ж значэннеяна мае зараз і ў сібірскіх шаманаў. У народных уяўленнях паўдневых славян поўнятаксама звязана з іншасветам.
Беларускія інфарматарыпаведамляюць, што выраб амулетаў і талісманаў-абярэгаў заўсёды залежаў ад становішчаПоўні, кожнаму выпадку выраблення талісмана адпавядаў свій дзень па календару Поўні.Рускія хрысціліся на Поўню.
Як адзначае А.Голан, шанаванне Поўні індаеўрапейцамі ўяўляецца як спадчына раннеземляробчых вераванняў.Такія ж вытокі шанавання Поўні і ў неіндаеўрапейцаў.
Паводле Р.Грэйвса, культ поўні быў пашыраны таму, што яна ўнушала большы страх, чым сонца,яна не губляла сваёй яркасці да канца года і ад яе залежыў узровень вады. У міфахантычнасці, як і ва ўсходніх рэлігіях, багігн Поўні звязвалі сабою свет жывых ііншасвет, жыццё і смерць, адказвалі за дзетанараджэнне, панавалі ў царстве памёршых[8, с. 22].
Нашы продкі вызначалішчаслівыя і нешчаслівыя дні па плыні Поўні. Верылі, напрыклад, у тое, што дзеці,якія нарадзіліся ў першы, шосты, сёмы, дзевяты, адзінаццаты, шаснаццаты дзень Поўні,жывуць вельмі доўга, а тыя, хто нарадзіўся ў трэці, пяты, трынаццаты, дваццаць дзевяты,— наадварот. Добра таксама, калі дзіця нараджаецца ў чатырнаццаты дзень Поўні, янобудзе дасканалым ва ўсіх адносінах. Магі, знахары, чарадзеі заўсёды лічылі, штоў час маладзіка ўся прырода абнаўляецца і людзі таксама атрымліваюць новыя сілы.Ад маладзіка Поўня растрачвае свае сілы, разам з гэтым змяншаюцца і сілы чалавецтва.Той, хто займаецца магіяй, заўсёды прысвячае сябе Поўні.
Цыкл Поўні складаеццаз чатырох фаз, кожная з якіх цягнецца сем дзён. Шумеры заснавалі на гэтым цыклесвій каляндар. Адсюль і ўзнік каляндарны месяц, які складаецца з чатырох тыдняўпа сем дзён кожны: плюс дадатковыя дні ў канцы кожнага цыкла, каб папоўніць тыядні, калі Поўня на небе не бачна [8, с. 15].
Старажытныя людзілічілі, што менавіта Поўня кіруе жыццём на зямлі, а паколькі цыклы яе складаюццаз сямі дзён, то і на зямлі жыццё павінна дзяліцца на сямідзенныя перыяды. Згоднамагічнаму мысленню, так яно і ёсць. Чалавечае цела абнаўляецца кожныя сем гадоў.Знахары і магі лічаць, што хваробы развіваюцца згодна сямідзённаму цыклу. Кожнаястадыя чалавечага росту завяршаецца на працягу сямі гадоў, кожная фаза Поўні — напрацягу сямі дзён. Вялікі класічны астролаг Пталемей гаварыў: «Луна так же, как небесное тело, ближайшеек Земле, обильно оказывает своё влияние на обыденные вещи, ибо большинство из них,как одушевлённых, так и неодушевлённых, связано с ней и меняется вместе с ней.»
Нашы продкі вельмімногае звязвалі ў сваім жыцці з месяцам. Існавалі розныя прыкметы і павер’і, якіямелі сувязь з Поўняй. Напрыклад, зеллі лепш за ўсё збіраць у купальскую ноч, а каліў іншы час, то ў апошняй фазе Поўні, пачынаючы з 23-га дня. Верылі, што чалавек,які нарадзіўся ў час навамесяца, будзе жыць доўга і ўсё жыццё будзе здаровым і вясёлым,а той, хто нарадзіўся па сходні, будзе жыць нядоўга і будзе сумным, непрыветлівым,з дрэнным характарам. Роды жанчын лягчэй праходзяць у перыяд Поўні, у гэты ж часхутчэй загойваюцца раны. У рускіх існуе павер’е, што, убачыўшы маладзік, неабходнатрымацца за грошы, каб цэлы месяц быў прыбытак. Украінцы верылі ў тое, што нельгапаказваць пальцам на Поўню, бо палец можа адсохнуць. У беларусаў існавалі прыкметыпа месяцу да перамены надвор’я: кола вакол месяца — да ветру, калі месяц акружаныясным колам, якое становіцца ўсё больш шырокім, то будзе яснае надвор’е. цмяны месяц— да мокрага надвор’я. калі поўні нябачна да чацвёртага дня па маладзіку пры паўднёвымветры, то надвор’е будзе бурнае ўвесь той месяц. Цяжарнай жанчыне непажадана былоглядзець на Поўню, бо лічылі, што дзіця тады можа нарадзіцца з якім-небудзь псіхічнымзахворваннем ці памесяўнікам. Менавіта пад ісход месяца ведзьмы і чараўнікі збіраюццана шабашы. У час поўнай Поўні адбываюцца розныя незвычайныя рэчы. Асабліва небяспечныяў гэты час сустрэчы з пярэватнямі.
У розных відах варажбытаксама выкарыстоўваюцца сімвалы Поўні. Верылі, што калі дзяўчыне ці жанчыне прысніццапоўня, гэта азначае, што ў хуткім часе яна стане цяжарнай.
Як начное свяцілаМесяц супрацьпастаўлены Сонцу як дзённаму свяцілу.
СупрацьпастаўленасцьМесяца и Сонца выказваецца і ў такой апазіцыі, як зменлівасць/нязменнасць. Месяцзменлівы “паводле вызначэння”. Зменлівасць жа сонца ўспрымаецца як нешта незвычайнае,цудоўнае — “гранне” ў пэўныя каляндарныя моманты ў перыяд паміж веснавым і восеньскімраўнадзеннем. Зменлівасць Месяца знаходзіць сваё вытлумачэнне ў этыялагічных паданнях.Так, у адным з іх апавядаецца, што “месяцу Бог вялеў свяціць уночы, покуль сонейкаспачывае, толькі месяц вельмі гультаяваты, ён кепска свеціць, за тое Бог вялеў,каб ён кожныя чатыры нядзелі перараджаўся”. Паводле іншай версіі, “Бог, калі месяцсастарае, крышыць яго на зоры. Адзін кавалачак кладзе ў дзяжу, на закваску. Зорыападаюць туды, з іх пачынае рабіцца рошчына, цеста падыходзіць і пераліваецца церазкрай. Гэтак і нараджаецца Месяц.” У апошнім выпадку прасочваецца асацыяцыя Месяцаі хлеба, але як бы “несапраўднага” ці “няцэлага”, бо ў адным выпадку ён не выпечаны,а ў другім (у загадках) ён найчасцей ужо губляе сваю цэльнасць. Але ў абодвух прыведзеныхпаданнях яўна абазначаецца тэма “пакарання Месяца” праз пазбаўленне яго пачатковайцэльнасці.
Такім чынам, у сістэмекасмалагічных прэцэдэнтаў Месяц аказваецца “першым пакараннем” і тэма пакараннястановіцца “скразной” у паданнях, якія тлумачаць некаторыя асаблівасці яго выгляду.Так, у мностве варыянтаў вядомае паданне пра забойства братам брата (Каінам Авеля),якіх Бог змясціў на Месяц як вечны напамін пра гэтае злачынства. І цяпер, калі ўпоўню прыгледзецца на Месяц, то можна ўбачыць, як брат стаіць з вілкамі над забітымбратам у выглядзе цёмных плямінаў. Чырвоны ж колер Месяца ў поўню нізка над небакраемтлумачыцца тым, што Месяц, які свяціў падчас забойства, прыняў кроў першага пакутніка.
У шэрагу купальскіхтэкстаў Месяц адыгрывае ініцыяльную ролю: ён раскладае купальскае вогнішча, сігналізуючыпра пачатак святкавання.
Адметныя асаблівасціпрыпісваліся месяцаваму святлу. Так, пры святле Месяца гушкаюцца на дрэвах, плешчуццана паверхні вады або бегаюць па палях, заманьваючы прахожых, русалкі. Засцерагалісятаго, каб святло Месяца падала на калыску з немаўлём. Некаторыя дзіцячыя хваробытлумачылі тым, што “месяц засвяціў”. Святло Месяца было неспрыяльным для гуркоў,гарбузоў, гароху, бобу і маку, бо выклікала ў гэтых раслін пустацвет.
Зацьменне Месяца тлумачылітым, што складкі белага адзення Чумы, развіваючыся ў паветры, затуляюць ззянне Месяца.Зацьменне Месяца выклікала страх у людзей, бо лічылася прадказваннем паморку жывёлы,з-за чаго адразу зачынялі калодзежы. Вера ў тое, што пасля смерці душы праведнікаўадыходзяць спачатку на Месяц, каб потым узняцца ў яшчэ больш высокія сферы, дазволілалюдзям успрымаць гэтае свяціла як сімвал несмяротнасці, шчасця, аховы ад злых духаў.Таму такое пашырэнне набылі ўпрыгожванні, амулеты ў выглядзе Месяца. Сонца і Месяцвыступаюць у бінарнай апазіцыі. Яны ходзяць па небе і не могуць дагнаць адно аднаго.У калядных песнях абодва свяцілы могуць сімвалізаваць мужчынскі і жаночы пачатак.Дзякуючы свайму зменліваму вобліку, Месяц вызначае рытмы жыцця на зямлі, надвор’е,прылівы і адлівы, развіццё вегетацыі, рост жывёл. Продкі былі перекананыя, што адуздзеяння Месяца залежыць плоднасць жаночага арганізма. Пэўныя квадры месяцавыклікалі ў людзей розныя, часам неадназначныя ўяўленні. У квадрах бачыліся перыядыжыцця: дзяцінства, сталасць, старасць, смерць, а затым уваскрасенне і нараджэннеізноў. Маладзік мог лічыцца спрыяльным перыядам для распачынання справы, якая пойдзена рост, на прыбытак; з другога ж боку, маладзік — увасабленне кволасці і нясталасці;поўня асацыіравалася з багаццем. Месяц на сходзе быў выразнікам старэння, хуткагазнікнення. Таму дзецям, народжаным у канкрэтную квадру, прадказваўся адпаведны лёс:хто нарадзіўся ў маладзік, той будзе доўгавечны, маладжавы, а часам нават бяздзетны;хто прыйшоў у гэты свет у поўню, будзе мець вялікую сям’ю і вызначацца сталасцю,розумам; дзіця, якое маці нарадзіла ў 3-ю квадру будзе недаўгавечнае, хутка састарэе;у 4-ю — слабое, хударлявае. Жанчына, народжаная на мяжы старога і новага месяцаможа быць бясплоднаю. Смерць гаспадара ў залежнасці ад квадры Месяца, магла пацягнуцьпэўныя вынікі: калі чалавек паміраў у поўню — у сям’і па-ранейшаму застаецца лад;калі ў маладзік — пачнецца ў хаце бязладдзе [19, с. 492].
З Месяцам, нібытаапекуном закаханых, у прыватнасці, з маладзіком, звязвалася варажба. У яго пыталісяпра каханага; прасілі, каб сасніўся будучы жаніх; звярталіся да яго з замовамі імалітвамі. Калі бачылі першы раз маладзік, хрысціліся, спусціўшы рукаў на руку,ці трэслі манетамі ў кішэні або дакраналіся да золата, серабра — каб вадзіліся грошы.
На Месяц арыентавалісячараўнікі, у маладзік збіралі зёлкі, а на поўню зачэрпвалі ваду з ракі апоўначыці стралялі на скрыжаванні дарог са стрэльбы ў Месяц, каб стаць чараўніком ці паляўнічым.Месяц мог справакаваць розныя хваробы. Разам з тым Месяц успрымаўся і як аб’ект,ад якога залежыць пазбаўленне ад хваробы. Ад месячнага святла ў дзяцей маглі пачацца“крыксы”, і дзеля пазбаўлення ад іх выкідалі на двор пернік у палюшцы, каб Месяцсвяціў на яго, а не на дзіця. Да маладзіка ў замовах звярталіся, каб балелі зубы.Пры маладзіку трэба было пашмараваць зямлёю бародаўкі і хапацца за галаву, каб янысышлі. Каб пазбегнуць лунатызму ў дзіцяці, жанчына яшчэ падчас цяжарнасці павіннабыла асцерагацца ўначы месячных промняў. На поўню абводзілі крэйдаю па падлозе месячнаесвятло і клалі на тое месца дзіця-лунаціка. Трактоўкі месяца ў народных тлумачэнняхсноў блізкія да сімвалічных уяўленняў у традыцыйна-песенных жанрах. Саснёны месяцабяцаў дзяўчыне жаніха, цяжарнай — сына, сямейным — удаўство, усход месяца — добрае,заход — смерць, сустрэча маладзіка з ветакам — хваробу і смерць у святле народныхпрыкмет Месяц успрымаўся як надзейны прадказальнік будучага надвор’я ў залежнасціад квадры, колеру, ад павернутасці ўгору ці ўніз рожкамі, ад наяўнасці ці адсутнасцівакол сябе арэолу. Негледзячы на разнастайныя, часам супрацьлеглыя, парады на пачатаксяўбы ў залежнасці ад квадраў Месяца, народная мудрасць прыходзіла да высновы, штовыкананне палявых работ не залежыць ад іх. Разам з тым сцвярджалі, что месячнаесвятло неаднолькава спрыяе пры сяўбе розных культур. Сяўба пры Месяцы дасць рэдкіяўсходы, а гарох, грэчка, каноплі будуць цвісці да восені, затое ўродзіць белая капуста.
Верылі, што маладзікмае ўплыў на вылежванне лёну, і таму яго высцілалі кругам ці паўкругам і звалі “Месяцам”.У адрозненне ад Сонца, якое было звязана з агнём, Месяц з’яўляўся увасабленнем вадзянойстыхіі.

6.Значэнне міфалагем Сонца і Месяца ў неабрадавай паэзіі як знакавай сістэме народнагамастацтва беларусаў
 
У далёкім мінулымнарод успрымаў сонца як божаства. Міфалагема Сонца шырока адлюстравана ў песняхі казках. У прыказках і прымаўках адлюстравалася сувязь сонца і месяца з гаспадарчайдзейнасцю чалавека, у прыватнасці з яго аграрнымі клопатамі:
“Колас добра не грэе”
“Усякаму чалавекуадно тое самае сонца свеціць”
“Чым сонца яснее,тым месяц смутнее”
“Маладзік родзі задраў— на пагоду” [11, с. 158]
Ёсць такія прыказкі,якія сёння ўжо не ўжываюцца ў прамым, літаральным значэнні:
“Свяціў бы мне свяцёлМесяц, а звёзды і колам правяду”
“Каму месяц свеціць,таму і зоры ўсміхаюцца”
“І да мышкі сонцазагляне”
Значэнне такіх прыказакабсалютна не вынікае з сумы сэнсаў кампанентаў, што складаюць яе. Гэта алегарычныявыразы, змест якіх фармуецца на аснове выкліканых асацыяцый [5, с. 31].
Прыказкі, што прадстаўленыўстойлівымі выразамі, ужываюцца толькі ў прамым значэнні:
“Сонца ўстане,так і дзень настане”
“Сонца нізка — вечарблізка”
“Кветкам патрэбнасонца, а людзям — мір”
“Ля сонца цёпла, лямамкідобра”
“Як сэрца чалавекупатрэбна, так патрэбна і зямлі сонца”
Счапленне іўзаемадзеянне кантраставых або нечакана атаясамленых настроем і сэнсам кадраў-вобразаўробіць іх у такой пары гаваркімі: сонца — мір, сонца — мамка, сонца — сэрца і інш.[2, с. 232].
Раздзел загадак “Прыродаі чалавек” пачынаецца з загадак пра неба, нябесныя свяцілы:
“Сіняя дружка ўвесьсвет накрыла” (Неба)
Змест загадак характарызуеццашматлікай тэматычнай разнастайнасцб’ю, што абумоўліваецца іх сувяззю з жыццём іпрацай селяніна, яго гаспадаркай і бытам:
“Кругленька, беленькаўсяму свету міленька”
“Маленька, залаценькаўсё поле асвеціць”
“Бегла ліска калялесу блізка: ні следу спазнаць, ні ліску дагнаць”
У шэрагу загадак сонцапаўстае ў вобразах “краснай дзявіцы”, “пціцы-верацяніцы”, “пцічкі-веранічкі” і інш.Напрыклад:
“Стаіць дуб-верадуб,на тым дубе-верадубе сядіць пціца-вертаціца, ніхто не дастане: ні цар, ні царыца,ні пракрасна дзявіца”.
Такія загадкі часамуваходзяць у замовы як іх састаўныя часткі [16, с. 96].
А вось загадкі праМесяц:
“Лысы конь цераз варотыглядзіць” (месяц)
“Вісіць на небе акрайчыкхлеба” (маладзік)
“Прыйшла белая карова,увесь свет пабарола” (поўня)
У замовах часта гучыцьзварот да Месяца, каб ён дапамог вылечыць хваробы:
“Месяц месяцовы, забярыад раба Божага (імя хворага) злую ліхаманку-трасуху. Адвядзі яе на той свет, затры сотні дарог, за тры сотні марэй, за высокія горы, за шумныя буры, каб яна дарогіне знайшла ды назад не вярнулася. Цьфу, цьфу, цьфу.” [1, с. 320].
У тэкстах падобныхзамоў часта падкрэсліваецца, што месяц бывае і на тым, і на гэтым свеце, як бы звязваеіх паміж сабой.
Згодна беларускайзамове ад змяінага ўкусу, на востраве Буяне ў моры-акіяне стаіць явар, пад ім бел-камень— прастае вужачы, а на камні залатое гняздо: “На тым гняздзе на чорным руне ляжыцьвужышчэ — Залатыя рогі: Сонцэ смоктае, Зоркі глытае, Месяцу рогі ў нядзелю сымае”.Уяўленне аб враждзе Сонца і гадаў-змей ці гадзюк звязана з міфалагічным асмысленнемпрычыны сонечных зацменняў: хтанічная істота праглынае сонца.
Міфічныя ўяўленністаражытных людзей аб сонцы адбіліся і ў беларускай казцы “Агонь у сэрцы, а розуму галаве”, герой якой вельмі цікаўны чалавек: хацеў усё ведаць і таму пайшоў дасонца (“яно ўсюды свеціць, усё бачыць, дак усё знае”). У казцы не толькі само сонцапаўстае ў астрапаморфным выглядзе, але і зорка. Чалавек дайшоў да таго месца, дзесонца ўсходзіць на неба, “зірнуў праз лес, дак аж вочы зажмурыў, такі там бляск…падышоў ён бліжэй, аж гэто сонейка палацы блішчаць у золаце, бы вагонь гарыць”.У палацы ён сустрэў матку сонейка, якая сказала чалавеку, што сонейка паднялосяна неба аглядаць зямлю, трэба пачакаць. Пасля яды чалавек захацеў піць і пайшоўда ракі, як раптам адтуль “выплыла вельмі гожая паненка”, у якую ён адразу ж такзакахаўся, што “стаў бы ўкопаны” і вачэй “не мажэ атарваць ад яе”. Дзяўчыне ён таксамаспадабаўся, і яна засцерагла яго ад гібелі: напаіла крынічнай вадою. Дзяўчына “ўзняласяўгору ды заблішчэла адтуль гожаю зоркаю”, адразу ж, як толькі сонейка (яе бацька)спксцілася ў палацы. Персаніфікаванае сонейка злуецца, незадаволенае, што селянінадважыўся “прыці да яго, да як пачне смаліць яго, да пякці, дак мур кругом трашчыць,а ён як напіўся халоднае вады, дак і ні панкі…” Чалавек вытрымаў усё і не пабаяўсяпагрозы сонейка: “як будзеш усё знаць, та хутко памрэш”; “…Бліснуло яму сонейкаў голаў. То і пачуў ён, што много знае, ала галава гарыць, а ў сэрцы холадно былёд”. Выратоўвае яго ад хуткай смерці матка сонейка, якая раіць яму сагрэць сэрца.Паклікаў ён тую паненку-зорку, “яна хутко пакацілася з неба яснаю зоркаю да й сталакала яго тою гожаю паненкаю. От і загарэласо ў яго ў сэрцы… пабраліся яны ды пашліў яго край…” [3, с. 237].
Сонца лічылася пачаткамжыцця. Ад яго залежыў далейшы працяг чалавечага жыцця і пладароддзя зямлі. У фальклорныхтворах самыя галоўныя істоты і лепшыя героі маюць пэўныя сонечныя адзнакі: напрыклад,залатыя валасы (або нават сонца ўва лбе) казачных прыгажунь. На Беларусі распаўсюджанашмат легендаў і паданняў, галоўным удзельнікам якіх з’яўляецца Сонца, менавіта яновыступае як крыніца ўсяго жывога на зямлі. У многіх народных творах расказваеццапра каханне і шлюб Сонца і Зямлі. Нашы продкі верылі, што жыццё — гэта вечны кругазваротпераўтварэнняў, яно не можа спыніцца, перарвацца. Сустракаючы кожную раніцу Сонцаі вітаючы яго малітвай, старажытны чалавек быў упэўнены ў перамозе света над цемрай,дабра над злом, еднасці сябе з сусветам.
У народным арнаменцеСонца як галоўнае боства ў многіх народаў старажытнасці, у тым ліку і ў беларусаў,здаўна з’яўляецца асноўным элементам у аздобе вырабаў побытавага, абрадавага, мастацкагапрызначэння. Тагачасная кераміка, вырабы з дрэва і косці аздабляліся кружочкаміз кропкай у цэнтры. Тэхналагічныя асаблівасці ткацтва і вышыўкі выклікалі своеасаблівуюінтэрпрэтацыю яго ў выглядзе ромба з промнямі ці адросткамі-кружочкамі.

Заключэнне
 
Аналіз салярнай сістэмы,звязанай з чалавечым быццём (Космасам), складае важную частку ў вывучэнні традыцыйнайнароднай культуры. Разважанні пра беларускую міфалогію былі б, гэтаксама, няпоўнымібез даследвання элементаў салярных міфалагічных першавобразаў.
Фарміраванне і функцыянаваннедаследуемага архетыпа звязана з агульнымі ведамі пра свет, у якім роля сонца былавыключнай: яно займала першае месца ў светапоглядзе старажытнага чалавека. Свяцілаў беларускай міфалогіі выступае як нейкая ўсемагутная, галоўная істота, якая дасылаена зямлю цяпло і святло, як адвечная трыадзіная крыніца жыцця, ураджаю і дабрабыту,што дае падставы суаднесці яго з жаночым пачаткам. Менавіта з ім атаясамліваеццажыццё ўвогуле, а яго адсутнасць разглядаецца як час, калі адбываецца ўсё неспрыяльнаедля чалавека.
У свядомасці нашыхпродкаў трывала зафіксаваўся фальклорна-этнаграфічны кантэкст “выязду” сонца нанеба, які нельга разглядаць толькі як вынік простай метафарызацыі. У выніку гэтагасонца надзяляецца магчымасцямі жывой істоты: яно здольна адчуваць, усміхацца, радаваццаі нават размаўляць, як чалавек.
Прычыны абагаўленнясонца трэба шукаць у тым, што далёкія продкі не маглі растлумачыць сам факт узнікненняжыцця на зямлі. Таму сонца, якое, па іх уяўленню, сімвалізавала жыццядзейны пачатак,займала адметнае месца ў філасофскай мадэлі Сусвету.
Семантыка міфалагемыМесяца больш складаная, чым іншых нябесных свяціл. Антрапаморфны месяц здольны прыносіцтлюдзям дабро і шкоду, пасылаць хваробу і вылечваць яе, садзейнічаць у пэўныя часыэфектыўнасці лекавых траў, забяспечваць месцамі памершыя душы, уплываць на ростраслін, жывёл і людзей, прадказваць лёс, падзеі і здарэнні і г. д.
Старажытная міфалогіябеларусаў уваходзіла ва ўсе сферы жыцця грамадства, утвараючы сінкрэтычнае цэлае.Элементы старажытнай міфалогіі захоўваліся ў традыцыйнай культуры беларускага сялянствапачатку ХХ стагоддзя, таму ў эпічных жанрах вуснапаэтычнай творчасці архетып сонцаі месяца атрымлівае новае семантычнае папаўненне: асацыіруе сабою сапраўднае міфічнаесвяціла, якое дапамагае людзям, выступае ў якасці сацыяльнага “медыятара” ў адносінахпаміж багатымі і беднымі, у маральна-этычным аспекце з’яўляецца сімвалам дабра,шчасця, што дае магчымасць зрабіць выснову аб складаным і адметным поглядзе першапродкаўна прыродныя і сацыяльныя з’явы.
У народнай творчасціраскрываюцца міфапаэтычныя ўяўленні пра адносіны паміж сонцам, дажджом, маланкай,і ўсё гэта адлюстравана ў дэкоры розных вырабаў. У народным арнаменце Сонца як галоўнаебоства ў многіх народаў старажытнасці, у тым ліку і ў беларусаў, здаўна з’яўляеццаасноўным элементам у арнаментыцы вырабаў побытавага, мастацкага прызначэння. У разьбепа дрэве матыў сонца набыў выгляд шматпраменнага кола-разеткі, якім аздаблялі побытавыярэчы.

Спіслітаратуры
 
1. Аксамітаў,А. М. Прыказкі і прымаўкі: тлумачальны слоўнік беларускіх прыказак і прымавак /А. М. Аксамітаў. — Мінск: Бел. навука, 2000, — С. 320
2. Грынблат,М. Я. Загадкі / М.Я. Грынблат, А. І. Гурскі. — Мінск: Бел. навука, 2004. — 363с.
3. Грынблат,М. Я. Казкі / М.Я. Грынблат, А. І. Гурскі. — Мінск: Бел. навука, 2004. — 423с.
4. Духовная культураПолесья на общеславянском фоне / состав С. А. Токарев. — М.: Наука, 1986. — с.8-11
5. Жорава,Н. У. Загляне сонца і ў наша аконца / Н. У. Жорава //Роднае слова. — 2005. — №3.— С.8-11
6. Иванов, В. В.Солярные мифы: мифы народов мира / В. В. Иванов. — М.: Наука, 1992. — С.461-462
7. Кабашнікаў,К. П. Беларуская вуснапаэтычная творчасць / К. П. Кабашнікаў, А. С. Фядосік, А.С. Ліс. — Мінск: Навука і тэхніка, 1988. — 950с
8. Казакова,І. В. Беларускі фальклор: вучэбны дапаможнік/ І. В. Казакова. — Мінск: выдав.Цэнтр БДУ, 2007. — С.10-25
9. Купальскіяі пятроўскія песні / уклад. А. С. Ліс, С. Т. Асташэвіч. — Мінск: Навука і тэхніка,1985. — 631.с
10.  Лак, Э.Славянская мифология: энциклопедический словарь / Э. Лак. — М.: Наука, 1997. — С.47
11.  Лепешаў,І. М. Слоўнік беларускіх прыказак: Даведнік / І. М. Лепешаў, М.І. Якалцэвіч. — Мінск:Вышэйшая школа, 1974, — 511с
12.  Ліцьвінка,В. Комплекснае даследванне фальклору і этнакультуры палесся: матэрыялы II Міжнароднай навуковай канферэнцыі 14-15красавіка 2005 / В. Ліцьвінка — Мінск: выдав. Цэнтр БДУ, 2005. — 338с
13.  Малашук,І. М. Адлюстраванне міфалагічных уяўленняў у каляднай абраднасці беларусаў / І.М. Малашук. — Віцебск: Віцебскі дзяржаўны універсітэт імя П. М. Машэрава, 2002.— С. 212-215
14.  Малашук,І. М. Архетып сонца ў беларускім фальклоры / І. М. Малашук — Мінск: Інстытут мастацтвазнаўства,этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы НАН Беларусі, 2003, — С.10-14
15.  Малашук,І. М. Канцэпт салярнасці ў беларускім вяселлі / І. М. Малашук // веснік БрГТу.— 2002. — № 6. — С. 75-79
16.  Малашук,І. М. Малыя жанры ў сістэме традыцыйнай культуры беларусаў: праблема архетыпа сонцаў загадках / І. М. Малашук // Народныя традыцыі і нацыянальная культура:Матэрыялы Рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі. — Мінск: Беларускі педагагічныуніверсітэт імя М. Танка, 2001. — Кн. 1. — С. 95-98
17.  Малашук,І. М. Сонца ў жніўных песнях беларусаў /І. М. Малашук. — Магілёў: Магілёўскі дзяржаўныуніверсітэт імя А. Куляшова, 2001. — С. 92-96
18.  Малашук,І. М. Сонца ў эпічных жанрах вуснапаэтычнай творчасці / І. М. Малашук //Гістарычны альманах. — 2002. — № 8. — С. 25-39
19.  Пашкоў,Г. П. Беларускі фальклор: Энцыклапедыя. Т. 2 /Г. П. Пашкоў. — Мінск: БелЭн,2006. — 832 с
20.  Санько,С. Беларуская міфалогія: Энцыклапедычны слоўнік / С. Санько, І. Клімовіч. — Мінск:Беларусь, 2006. — 599 с
21.  Токарев,С. А. Календарные обычаии обряды в странах зарубежной Европы. Исторические корни и развитие обычаев /С. А. Токарев, И. Н. Гроздова, Ю. В. Иванова, С. Я. Серов. — М.: Наука, 1983. — С. 105-114
22.  Толстая,С. М. Солнце играет: Славянский и балканский фольклор / С. М. Толстая. – М.:Наука, 1986, — С. 25
23.  Топорков,А. Л. Солнце: славянская мифология / А. Л. Топорков. — М.: Наука, 1995. — С.361-363