Міністэрстваадукацыі РэспублікіБеларусь
Установаадукацыі “Беларускідзяржаўныпедагагічныўніверсітэт
імя МаксімаТанка”
Рэферат пагістарыяграфііБеларусі
на тэму:
Беларускаягістарыяграфіяў перыяд накапленнягістарычныхведаў (IX-XVIIстст.)
Падрыхтавалі:
студэнты505 гр.
Котаў ЯўгенАлянсандравіч
НарывончыкДзмітрый Сцяпанавіч
Мінск
2009
Змест
Уводзіны
Звесткі аб насельніцтве Беларусі ў працах антычных і арабскіх аўтараў
Беларусь у старажытнарускіх летапісах
Лівонскія хронікі і скандынаўскія сагі пра падзеі на тэрыторыі Беларусі
Польская храністы яб гісторыі беларускіх зямель
Адлюстраванне гісторыі беларускіх зямель у нататках замежных дыпламатаў і падарожнікаў у ХV-ХVII стст.
Народны эпас. Беларуска-літоўскія летапісы
Гістарычныя веды ў творах царкоўна-рэлігійнай палемікі XVI — XVII стст.
Заключэнне
Спіс выкарастанайлітаратуры
Уводзіны
ПерыядIX — XVIIстст. лічыццаў гістарыяграфіічасам накапленнягістарычныхзвестак абпрыродна-кліматычныхумовах, грамадска-палітычным, сацыяльна-эканамічнымі культурнымразвіцці беларускіхземляў ў пісьмовыхтворах і вуснайтрадыцыі. Асноўнымікрыніцамі пастаражытнайгісторыі Беларусітрадыцыйназ’яўляюццаўсходнеславянскіялетапісы. Алеагульнае развіццегістарычнайнавукі і зменаметадалагічныхпрынцыпаўўзбагацілігістарычнуюнавуку цэлымшэрагам каштоўныхкрыніц папершапачатковайгісторыі Беларусі.У цэлым крыніцы, якія размяшчаюцьгістарычныяведы, што тычылісябеларускіхзямель, можнападзяліць навосем групаў:
Працы антычных і арабскіх аўтараў;
Старажытнарускія летапісы;
Лівонскія хронікі і скандынаўскія сагі;
Польскія хронікі;
Нататкі замежных дыпламатаў і падарожнікаў ХV-ХVII стст.;
Народны эпас;
Беларуска-літоўскія летапісы;
Творы царкоўна-рэлігійнай палемікі XVI — XVII стст.
У дадзенайпрацы разглядаюццавызначаныягрупы крыніцу храналагічнайпаслядоўнасціў межах IX- XVII стст.
1. Звесткіаб насельніцтвеБеларусі ўпрацах антычныхі арабскіхаўтараў
Першыя звесткіаб насельніцтвесучасных беларускіхземляў сустракаюццаў антычныхгісторыкаўі географаў, найпершстаражытнагрэчаскіх, што было выкліканакаланізацыяйэллінамі ПаўночнагаПрычарнамор’я.
Сяродантычных аўтараўвылучаеццаГерадотз Гелікарнаса(? 485 — 425 гг. да н.э.), якіпакінуў нашчадкам“Гісторыю”у 9 кнігах. Чацвёртаякніга “Мельпамена”была прысвечанаСкіфіі і яенаваколлю. Уёй аўтар пісаўаб неўрах іандрафагах.
“…Вышэйалазонаў жывуцьскіфы-земляробы, якія сеюць хлебне для ўласнагаспажыванняў ежу, а на продаж.Вышэй іх жывуцьнеўры, а краіна, што ляжыць напоўнач ад неўраў, наколькі мыведаем, не заселенаялюдзьмі…
…У неўраўзвычаі скіфскія; за адно пакаленнеда пахода Дарыяім давялосяпакінуць усюсваю краінуз-за змеяў; зямляіх нарадзіламноства змеяў, а яшчэ большіх з’явіласяз пустэльныхземляў, пакульзмножаныя імінеўры не пасялілісяразам з будзінамі, пакінуўшы сваюрадзіму. Можнадумаць, штогэтыя людзі-чараўнікі: пасловах скіфаўі жывучых уСкіфіі эллінаў, кожны неўрштогадова паразу на некалькідзён робіццаваўком і потымзноў прымаеранейшы выгляд…”
Гэтыяскупыя звесткіўжо ў ХІХ ст.заставілідаследчыкаўшукаць лакалізацыюгерадотавыхнеўраў: чэшскігісторык П.Й.Шафарыкразмяшчаў іху бассейнер.Нараў (Польшча), а вядомы этнографШпілеўскі — на тэрыторыіБеларусі, болічыў, што ўяўленніаб ваўкаў-пярэваратнейтут былі найбольшпашыраны.
У 50-60-я гг.ХХ ст. маскоўскіархеолагВ.М.Мельнікоўскаявыказала думкуаб неўрах якнасельніцтвемілградскайкультуры, якаяVIII-IIIстст. да н.э. займалапаўднёвы усходБеларусі. Наяе думку, плямёнымілградскайархеалагічнайкультуры прайшліна тэрыторыюБеларусі ззаходняй часткіВалыні. Гэтуюгіпотэзу падтрымаўакадэмік Б.А.Рыбакоў, зыходзячы зтаго, што будзіны(носьбіты юхнаўскайархеалагічнайкультуры), даякіх перабралісянеўры, пражываліна тэрыторыі сучаснай Бранскайвобласці РасійскайФедэрацыі, памежнай зГомельшчынай.
БеларускіархеолагС.Я.Рассадзінудакладніўлакалізацыюнеўраў у бассейнер. Гарынь (заходняячастка мілградскагаарыяла). Ён лічыць, што адтульнеўры рушыліда ПаўдневагаБуга — да скіфаў. Тамуўпамінаннеаб будзінахёсць памылкаперапісчыка.З ім салідарныдаследчыкскіфскай культурыА.І.Цераножкін.
УпамінаннеГерадотам змеяўзвязана, надумку Рассадзіна, са зменай клімату(змяя — сімвал дажджу).У сярэдзінеVIст. да н.э. назіраласяпаніжэннесярэдніх тэмпературі ўзрастанневільготнасці(шмат дажджоў, забалочванненізінаў). Тамунасельніцтваперасяляласяна сухія месцы.
Калі скіфыдля барацьбыс персідскімцаром Дарыяпапрасілідапамогі ўнеўраў, то пачуліў адказ: “Каліб вы першыя незрабілі крыўдуперсам і непачыналі з імівайны, то цяперашнююпросьбу вашуі цяперашніявашы размовымы палічыліб правільнымі…Што датычыцьвас, то ні тадымы не крыўдзілігэтага народа, ні цяпер мы небудзем абражацьяго. Вось каліб персідскіцар уварваўсяі ў нашу зямлюі першы пакрыдзіўнас, мы таксамане засталісяб у баку”.
З гэтагазапіса ГерадотаС.Я.Рассадзінробіць дзвевысновы. Неўраўбыло даволімнога, і яныбылі моцныя, бо на іх падтрымкуразлічваліскіфы. Неўрыне з’яўлялісядзікунамі, амелі палітычнуюарганізацыю-“норавы скіфскія”, а ў Скіфіі ўтой час ужосклаласярабаўладальніцкаядзяржава1.
Пісаліаб неўрах ісаражытнарымскіяаўтары: ПампонійМела(І ст. н.э.), ГайПліній Секунд(І ст. н.э.), МарцінКапела(Vст.). Яны звязвалітэрыторыюгерадотавыхнеўраў з Тырасам(Днестр) і Барысфенам(Дняпро).
Герадоттаксама ўпамінаўандрафагаў:“З усіх людзейандрафагі маюцьнайбольш дзікунскіяноравы: яны непрызнаюцьпраўды і немаюцініякіхзаконаў. Яныправодзяцьвандроўнаежыццё, носяцьвопратку, падобнуюна скіфскую, але маюць асобнуюмову; яны адныз гэтых плямёнаўядуць людзей…”.Дарэчы андрафагіўпамінаюццааўтарам пяцьразоў — калі Герадотакрэсліваепаўночную мяжуСкіфіі, раскрываебарацьбу сперсамі.
Спробылакалізацыіандрафагаўназіралісяў ХІХ ст. У кухонныхадкідках археолагішукалі чалавечыякосткі з абламаныміэпіфазамі. Аледаследаванні, праведзеныяў ХХ ст., сведчацьаб шырокімраспаўсюджванніканібалізмуў жалезнымвеку. Таму гісторыкіпачалі сыходзіцьз інфармацыіГерадота, параўноўваючыяе з іншымігеаграфічнымізвестккамікнігі: “самыверхні народ”.Акадэмік Б.А.Рабакоўлакалізаваўандрафагаўу арэале днепра-дзвінскайкультуры — на Смаленшчыне, археолаг Б.А.Шрамко-у бассейне р.Сулы, А.І.Цераножкін-у арэале мілградскайкультуры, М.І.Артамонаў-у бассейне р.Росі, А.П. Смірноў-у стэпавай зоненіжняга цячэнняДняпра.
Рассадзінразмяшчаеандрафагаўтаксама ў арэаледнепра-дзінскайкультуры раннягажалезнага века(VIII дан.э. — Vстст. н.э.), алене на тэрыторыіСмаленскайвобласці, а наМіншчыне. Ёнлічыць, штоніжнія пластылабнескайархеалагічнайкультурыпазбаўленыскіфскагаўплыву ў адрозненнеад самленскагаварыянту. Датаго ж запісГерадота аб“верхнім народзе”на Барысфененее можа адназначнаадносіцца давытокаў Дняпра.Рассадзінсалідарны зпецярбургскімдаследчыкамБ.А.Булкіным, што вытокамБарысфенаантычныя аўтарылічылі Беразінуі нават Свіслач.
Грэчаскігісторык ігеограф Страбон(І ст. н.э.) пісаўпра бастарнаў, якія некаторыядаследчыкісуадносяцьз пляменамізарубінецкайархеалагічнайкультуры (канецІІІ ст.да н.э.- І ст. н.э.): “Янываўнічыя іхрабрыя. Неведаючы ніземляробства, ні жывёлагадоўлі, яны займаюццатолькі вайсковыміпрактыкаванняміі думаюць толькіаб вайне”.
У першыястагоддзі нашайэры антычныяаўтары ўсёбольшую увагупачынаюцьнадаваць старажытнымславянам. Рымскіконсул, гісторык, аўтар “Гісторыі”,“Анналаў”ПублійКарнэлій Тацыт(58 — 117 гг.) называўслаян “венетамі”.“Венеты перанялішмат з іх нораваў…[германцаў], бо з-за драпежніцтваходзяць палясах і гарах…Аднак іх хуцчэйможна далучыцьда германцаў, таму што яныбудуюць сябедамы, носяцьшчыты і перамяшчаюццапешшу…”. Тацытразмяшчаўвенетаў паміжпеўкінамі(востраў Пеўкіу вусці Дуная)і фенамі (продкізапалярнаганарода саамі).Шэраг гісторыкаўлакалізуюцьтацытавыхвенетаў зпознезарубінецкіміплямёнамі, якіяпашыралісяда Прыднястроўя.
Аб венетахпісаў гоцкігісторык іцаркоўны дзеячІярдан(першая паловаV ст.)у кнізе “Абпаходжанніі дзеянняхготаў”. Аўтарразмяшчаўвенетаўне на тэрыторыіБеларусіа хутчэй у сучаснайПольшчы, у раёнеКракава. Іхнібытаперамог у IVст. гоцкікароль Германарых.Іярдантаксама упамінаўсклавені антаў, якія, наяго думку, маюцьадзінаепаходжаннез венетамі.«Цяпер янылютуюць паўсюдна[VI ст.], а ранейпадпарадкоўвалісяуладзе Германарыха».Склавен ёнразмясціўу раёнеад возераМурсіянскагада Днястра іВіслы, а антаў- ад Днястрада Дняпра.
СучаснікІярдана, сірыйскігрэк, візантыецПракопійз Кесарыіу працы “Войназ готамі” славяніантаўвыводзідь неад венетаў, аад барбараў(ніжэйшых зарымлян). Аўтарадзначаў, штораней іх называлі“спорамі”, г.зн. “рассеянныміпа паселішчах”.Ён раскрыў іхноравы: “Гэтыяплямены, славянеіанты, не кіруюццаадным чалавекам, але здаўнажывуць у народапраўстве,і таму ў іх шчасцеі няшчасце ўжыцці лічаццасправай агульнай…Яны лічаць, што адзінтолькібог, творцамаланак, з'яўляеццаваладаромнад усімі…Уступаючы ўбітву, большасць зіх ідзена ворагаўз шчытамідроцікаміў руках, панцыраўжа яны ніколіне адзяюць… Іпа знешнімвыглядзе яныне адрозніваюццаміж сабой.Яны вельмівысокага ростуі велізарнаймоцы. Колерскуры і1валасоўу іх вельмібелы або залацісты...”.
3 візантыйскіхаўтараўаб славянахпісаліПсеўда-Маўрыкій(582-602гг.) у “Страцегіконе”,ФеафілактСімаката(першая паловаVIIст.) у “Гісторыі”,дзяк Ігнацій(першаяпалова IXст.) у «ЖыцііГеоргіяАмастрыдскага»,КанстанцінVIIБагранародны(Xст.) у «БіяграфііВасіляІ Македаняніна»2.
Пры агульнымнедахопе пісьмовыхматэрыялаўаб усходніхславянах даXI ст. важнаезначэнненабываюцьарабскіякрыніцы.КраіныАрабскагахаліфатамелі добраналаджаныягандлевыя іпалітычныясувязіз краінаміУсходняй Еўропы.Вельмізначнымібылі сувязіз Хазарскімкаганатам, ПаўночнымКаўказам, менш — са славянскімсветам. Інфармацыяаб апошнімнаступала умусульманскіякраіныдвума шляхамі: праз Візантыюі празСярэднююАзію іХазарыю. Звесткіз Візантыі, якія дасягаліарабаў, цяжка каменціруюццасучасныміпсторыкамі, бо ўтрымліваюцьдадзеныя абагульным славянскімсвеце без падзелуіх на заходніх, усходніх іпаўднёвых.Другі каналінфармацыі(праз Хазарыю)больш верагодны, таму што датычыццанепасрэднаусходніх славян.
Творыарабскіх аўтараў(Аль-Балхі, Аль-Істахры,Ібн-Хаўкаль, персідскіанонім«Кніга межаўсвету ад усходуда захаду»)маюць тэкстуальныясупадзенні.Тэта сведчыцьаб тым, што аўтарыкарысталісяадной крыніцай, якая не дайшлада нашых дзён.Яе складаннеадносіцца даVIII — IX стст.
У арабскіхкрыніцах даеццаінфармацыяаб Русах і іхтрох цэнтрах: Куябе, Славііі Артаніі. Першыядва цэнтрыдаследчьшсуадносяцьз Кіевам іНоўгарадам, а трэці рэгіён-загадкавы.Ібн-Хаукальпісаў: “… Артанцыпа вадзе спускаюццада Куябы з мэтайгандлю...”, персідскіанонім сцвярджаў:“...3 Арты вывозяцьчорных сабалёу, свінец, чорныхлісіц, мячы”.
БеларускіягісторыкіС.Санько іХ.Кашкурэвічпрапанавалігіотэзу, штоАртанія знаходзіласяна тэрыторыіплемянногасаюза крывічоў.У якасці доказаўяны прывялінаступныяпалажэнні: чорныя лісіцывадзіліся напоўначы Русі, а у лесастэпавымраёне Кіеваяны былі рэдкасцю; свінец да крывічоупападаў з Польшчы, Скандынавіі, Венгрыі; празтэрыторыюкрывічоу праходзіўгандлёвы шлях«з вараг у грэкі»; каля Лукомля, Оршы, Гараўлянаў, Полацка, Смоленскабылі знойдзеныскарбы арабскіхманетаў.
Таямнічую«Арту» С.Санькоі Х.Кашкурэвічзвязваюць сасловам «арса», бо у арабскімарыгіналестаіць літара, якае перадаегук, падобнына англійскаеміжзубнае «th», якога няма ўславянскіхмовах. Слова«орс» у перакладзез асецінскаймовы азначае«белы», «эрзіс»з новаперсіцкаймовы — «свінец, белысветлы метал».На іх думку, Арта — гэта горад Рша(Орша), які стаіцьна рацэ Аршыцы.Але археолагіне пацвярджаюцьгэтае меркаванне.Таму аўтарылічаць, штоОрша магла быцьперанесенаў пачатку XI ст.да буйной воднаймапстралі, араней яна знаходзшасяпаміж дзвюмарэкамі — Аршыцай і Лучосай, бо там былізнойдзенычатыры скарбыдырхемаў, альбокаля в.Чаркасава3.
У цэлым паведамленніантычных іарабскіх аўтараў, якія даследчыкіспрабуюцьпрывязаць датэрыторыіБеларусі застаюццасупярэчлівыміі дыскусійнымі, а таму патрабуюцьудакладнення, перш за ўсё закошт развіццяархеалагічнайнавукі.
2. Беларусьу старажытнарускіхлетапісах
Пачатковаягістарыяграфіяусходніх славянзвязана з Кіевамі Ноўгарадам.Першыя звесткіразмешчаныу Кіеўскімлетапіснымзводзе «Аповесцъмінулых часоў», які меў трырэдакцыі. Асновайтвора з'яўляеццастаражытнылетапісны звод, у якім падзеідаводзяццада 1037 г. Яго стваральнікібылі блізкімілюдзьмі дакнязя ЯраславаМудрага, тамувыражалі інтарэсыКіева, займаліпатрыятычнуюпазіцыю.
Першуюрэдакцыю зводазрабіў буйныцаркоўны іпалітычны дзеячРусі Нікан, які працягнуўпадзеі да 1073 г., унёс літаратурнызапіс аб прызванніварагаў. 3 1061 г. імдаюцца дакладныязвесткі. Ніканупершыню паведаміўаб Менску пад1067 г. і апісаўбітву на Нямізе(магчыма, парасказах яеудзельнікаў).
Другая рэдакцыяатрымала назвуПачатковагазвода, бо падзеібылі даведзеныда 1093 г. і дапоўненынаўгародскімізвесткамі. Ягоаўтар ва ўмовахаслабленняКіеускай Русіімкнецца дацьстаноўчуюацэнку першымкіеускім князям, высока ацаніцьіх ваенныязаслугі.
Трэцюю рэдакцыюзрабіўкаля 1113 г. Нестару Кіева-Пячэрскімманастыры. Ужоу самым пачаткузвода ён вызначыўпастаўленнуюперад сабойзадачу — адказаць, «… Откудаесть пошлаРуская земля, кто въ Киевенача первеекняжити, и откудаРуская землястала есть».Нестар упершынюпаспрабаваўзвязаць гісторыюусходніхславян з Гісторыяйусяго чалавецтва, стварыу своеасаблівуюгістарычнуюканцэпцыю.
«Аповесцьмінулыхгадоў»пабудаванана метадалагічныхпрыёмах антычнайгістарыяграфіі, вызначаныху ІІ ст.да н.э. грэчаскімгісторыкамПалібіем.Яны прадугледжвалітры правілы: веданне гістарычныхсачыненняўпапярэднікаў, шырокіагляд геаграфіідаследавання, сувязь падзеяўмінулагаі сучаснага.Як Фукідзіді Арыстоцель, Нестар асноўнуюўвагу надаваўапісаннюпалітычныхі ваенныхпадзеяў.Уплыўантычнайтрадыцыівельмівыразна адчуваеццатады, калілетапісецукладвае ўвусны сваіхперсанажаўантычныяафарызмы, напрыклад,«маці гарадоўрускіх».3 другога боку, відавочныяпрынцыпы іпадыходы, характэрныядля сярэднявечнайметадалогіі- правідэнцыялізму.У многіхвыпадках летапісецтлумачыцьпадзеіі дзеяннілюдзей са спасылкайна Слова Божае.Метадалагічнаяструктуралетапіснагазвода складаеццаз тлумачальнай(галоўнай)і правідэнцыяльнай(дапаможнай)гітсторыі.Тлумачальнаягісторыябудуецца напрынцыпахзаканамернасці,ісціны іпраўды.
БеларускідаследчыкМ.У. Смяховіч«Аповесцьмінулыхгадоў»адносіцьда пасіўна-сузіральнагакірункушколы базавайверыфікацыі.У зводзе адсутнічаюцьэлементы крытыкі, папярэдніаналізматэрыялаў, запазычаныхз іншыхкрыніцаў.Летапісецнайперш выконваўкамунікатыўнуюфункцыю, каб перадацьгістарычнацэласныя веды, якія назапасілаграмадства.
Летапіснызвод пабудаванына прызнаннізаканамернасцісацыяльнагаразвіццяі па лагічнайсхеме: ад апісанняпадзейда тлумачэнняпрычынаўяе узнікнення, ад тлумачэнняпрычынаў- да абагульныхвысноваў.
Пасля смерціСвятаполкаі паўстанняў Кіевеў 1113 г.палітычнаяарыентацыя«Аповесш мінулыхгадоў»не магла задаволіцьновага князяУладзіміраМанамаха. Летапісзабраліз Кіева-Пячэрскагаманастыра іперадаліу Выдубіцкіманастыр, якімеў статуспрыдворнайабіцеліМанамаха. IгуменманастыраСільвестру 1116 г. перапрацаваў«Аповесцьмінулыхгадоў»: ён паказваекіеўскагакнязя памяркоўным, ухваляеяго за тое, што «не загінулазямля Руская»(праца Сільвестрадайшла да насу складзеЛаўрэнцьеўскагалетапіснагазвода).
У «Аповесцімінулыхгадоў»вялікаяўваганадаецца ПолацкуіПолацкай зямлі, у прыватнасці, раздача гарадоўРурыкам, удзелпалачан у паходзеАлега на Царград, забойстваРагвалода, напад Брачыславана Ноўгарад, бітвана Нямізеі іншыяпадзеі.
Першы летапіснызвод аказаўзначны уплыўна развіццёусходнеславянскагалетапісання.У наступнычас ён уключаўсяамаль ва ўсемясцовыя летапісыўякасцісвоеасаблівыхуводзінаў, бо галоўнаяідэятвора — абаронаРусі-была зразумелайіблізкайлетапісцам.
У найбольшпоўнайрэдакцыі«Аповесцьмінулыхгадоў»дайшла да насу Іпацъеўскімі Лаўрэнцъеўскімспісах.Іпацьеускіспіс(канец XIII ст.) складаеццаз «Аповесцімінулыхгадоў», КіеускагаіГаліцка-Валынскагалетапісаў, а Лаўрэнцьеўскіспіс(XIV ст.) — з «Аповесцімінулых гадоў»(самы дасканалытэкст), летапісныхзапісаў абгісторыіПаўночна-УсходняйРусі па 1305 г., «ПавучэнняУладзіміраМанамаха», падання праРагнеду і полацкіхУсяславічаў, жыцця АляксандраНеўскага4.
Наибольшуюцікавасцьвыклікае Кіеўскілетапіс, якібыў складзеныў Выдубіцкімманастыры нападставе мясцовыхлетапісаў іасобных пагадовыхзапісаў. У адрозненнеад «Аповесцімінулых гадоў»ён прысвечаныпераважнамясцовым падзеям(гісторыі Кіева)з 1118 г. да 1200 г., маебольш свецкіхарактар. Летапісецасуджае княжацкіяусобіцы, апісваебарацьбу усходніхславян з полаўцамі.Пад 1159 г. у творыразмешчаныаповед аб падзеяху Полацкайзямлі, у прыватнасці, аб дзейнасцівеча Полацкаі Друцка, узаемаадносінахвеча і князёу.Таксама аутаракцантуе ўвагуна Тураве, Пінску, Бярэсці. Надумку С.М.Салаўёва, У.Ц.Пашуты, Л.В.Аляксеева, у Кіеускімлетапісе ёсцьурыўкі з Полацкагалетапіса.
Даследчыкінеаднаразовавыказывалімеркаванніаб існаваннілетапісанняу Полацку іСмаленску.Доказам можабыць аповедпад 1159 г. пра вяртанневыгнанагапалачанамікнязя РагвалодаБарысавіча, які напісанывідавочцам, з яркімі дэталямі.Другім доказамз'яуляеццафрагмент пад1180 г. з Іпацьеускагаспіса пра паход(кіеўскіх, чарнігаўскіхі полацкіхкнязёў сумесназ наўгародцамісупраць смаленскагакнязя Давыда, заняўшагаДруцк. Дакладнаядата падзеі, падрабязныпералік князёў- усё сведчыцьаб мясцовымполацкім запісе.
Аб існаваннілетапісанняу Полацку засведчыўрускі гісторыкXVIIIст. В.М.Тацішчаў.У сваей працы«ГісторыяРасійская»ён упамінаўаб спісе, якіналежаў пецярбургскамуархітэктаруП.Яропкіну.Дзесяць разоўТацішчаў спасылаўсяна змест гэтагалетапіса, аледа нашых дзёнрукапіс недайшоў.
Тацішчаўразмясціўаповесцъ праСвятохну — твор зусімневядомы ўіншых усходнеславянскіхкрыніцах. Полацкікнязь БарысДавыдавічажаніўся другіраз з Святохнай-дачкой паморскагакнязя Казіміра.Разам з ей уПолацк прыбылішмат памаран.У Святохнынарадзіўсясын Войцэх, якога бацьканазваў Уладзімірам.Каб зрабіцьсвайго сынаадзіным спадкаемцамполацкагапрастола, Святохнавырашыла пазбавіццаад сыноў Барысаад першагашлюбу — Васількі IВячкі. Яна здолелаз дапамогайінтрыг выслацьстарэйшых сыноўполацкага князяі іх прыхільнікаў, затым задумалаатруціць Васільку.Той звярнуўсяда палачан ззаклікамабароны адіншаземцаў-памаран.Веча раскрылазлачынствыСвятохны, якуюпасадзіліў турму.
Тацішчаўдатаваўгэтуюпадзею 1217 г., апольскігісторыкЯ.Паверскі 1197-1201гадамі.І толькібеларусскідаследчыкстаражытнарускагалетапісанняВ.А.Чамярыцкідаказаў, што аповесцьпра Святохну- гэта фальсіфікатXVIII ст., бо яшчэ уXIX ст. М.Лыжынвыказаўдумку, што гэтытвор з'яўляеццасвоеасаблівымпамфлетам наБірона(нямецкае заскіллеў Расіі.Чамярыцкіадзначыўбеднасць мовыістылю, неадпаведнасцьсінтаксісуілексіцытвора XIПст., заўважыў, што факталогіятвора не супадаез гістарычнымікрыніцамі5.
Паданнеаб Усяславічах, зафіксаванаеу Лаўрэнцьеўскімспісе пад 1128 г., магчыма, былостворана ўПолацкай зямліі адтуль трапілаў Кіеў. На думкубеларускагадаследчыкаЮ.А.Зайца, яноз'яўляеццапераказамтэксту гістарычнайпесні, пашыранайна тэрыторыіПолаччыны уканцы XI- пачатку XIIст.
Галіцка-Валынскілетапіс змяшчаеунікальныязвесткі пагісторыі Наваградка, Бярэсця, Гародні, Ваукавыскаі інш. заходнебеларускіхгарадоў, праасобныя помнікібеларускайкультуры (Лаўрышаўскіманастыр, Камянецкаявежа), пра жыццёі дзейнасцькнязеў Вялікагакняства ЛітоўскагаМіндоўга, Войшалка, Тройдзеня.ГісторыкіУ.Ц.Пашута іМ.І. Ермаловічвыказалі гіпотэзу, што інфармацыяаб літоуск1хкнязях запазычаназ Наваградскагалетапісу, магчыма, складзенагау Лаўрышаўскімманастыры.Фактычна гэтаадзіны помнік, які шырокаасвятляе пачатковыэтап і працэсутварэння ВКЛ.Падзеі пададзеныз пазіцыігаліцка-валынскіхкнязёў, якіяпрэтэндаваліна Панямонне.Часам янытэндэнцыйныя, але ў цэлымадпавядаюцьгістарычнайпраўдзе6.
Такімчынам, старажытнарускіялетапісы з’яўляюццасамымі змястоўнымікрыніцамі паадлюстраваннюпадзей, штоадбывалісяна тэрытрорыіБеларусі IX– XIVстст.
--PAGE_BREAK--
3. Лівонскіяхронікі іскандынаўскіясагі пра падзеіна тэрыторыіБеларусі
Важныязвесткі абгістарычныхпадзеях натэрыторыіБеларусіутрымліваюццау сярэднявечныхгістарыяграфічныхтворах — лівонскіххроніках. Самайнайстарэйшайз іх з'яўляеццаХронікаГенрыха Латвійскага, нямсцкагахраніста, якіжыў з 1205 г. у Рызеі быу ідэолагамОрдэна мечаносцау.Хроніку ённапісау дляпапскага легатаВільгельмаМадэнскагапа заказу епіскапаАльберта, якіхацеў атрымацьсан архіепіскапа.Зразумела, штоаўтар услаўляўдзеянні Альберта, накіраваныяна рыцарскаезаваяваннеУсходняй Прыбалтыкіі хрышчэннемясцовых плямён.Есць інфармацыяпра Кукенойсі Герцыке, барацьбуз Ордэнам полацкагакнязя Уладзіміра, мірныя дагаворы1210, 1212, 1222 гг.
Невядомынямецкі аўтару сярэдзінеXIII ст. напісаўСтарэйшуюрыфмавапуюхроніку, у якойраскрыў ГісторыюкрыжацкагазаваяванняУсходняй Прыбалтыкіда 1290 г. Магчыма, аўтар сам быўвідавочцамі удзельнікамапісваемыхпадзей. Гэтытвор лічыццанайважнейшайкрыніцай пагісторыі ўтварэнняВКЛ: падрабязнапаказана дзейнасцьМіндоуга.
Малодшаярыфмаванаяхроніка БарталамеяХёнэке, складзенаяў першай паловеXIV ст., не дайшлада нашага часу(яе змест быўпакладзеныў аснову хронікіГермана Вартберга).Аўтар паказаўузаемаадносіныОрдэна з ВКЛ, Псковам і Ноўгарадаму 1315-1348 гг.
Выхадзецз Вестфаліі, капелан Лівонскагаордэна ГерманВартбергу канцы XIVстст. напісаў«Хроніку Лівоніі».Ён выкарыстаўтворы сваіхпапярэднікаў, а таксама шматлікіяграматы іканцылярскіяматэрыялы зордэнскагаархіва. Падзеідаведзены да1373 г. Аўтар з'яўляўсяапалагетамОрдэна: пісаўаб яго велізарныхзаслугах ібескарыслівыхподзвігах наславу хрысціянства, апраўдваў гвалті разбой «братоў-хрысціян».
Багатыматэрыял пагісторыі БеларусіXIII-XIVстст. змяшчае«Хроніка»Вігандаз Марбурга, герольда прыдвары магістраТэўтонскагаордэна КонрадаВаленрода. Творутрымліваезвесткі прарыцарскіяпаходы на тэрыторыюБеларусі іЛітвы, у прыватнасці, Гарадзеншчынуі Берасцейшчыну.Аўтарпадрабязнаапісаўбітвуна Стрэве, паходыкрыжакоўз 1363 г. на Гародню.
Вігандправільнаразмяшчаўзямлю дрыгавічоуна Берасцейшчыне,«замак Нойгартэн»-на левым беразеНемана, насупрацьГарадзенскагазамка, пабудаванагаВітаўтаму 1391 г. Хронікадаеінфармацыюпра аблогуПолацка (1381г.) СкіргайламімагістрамЛівонскагаордэна, пратрагічныштурм Гарадзенскагазамка у 1393 г. рыцараміз Германіі, Францыі, Галандыіі пра іншыяакцыікрыжакоў.АўтарідэалагічнаабгрунтоўваўпалігыкуТэўтонскагаордэна7.
Каштоўнуюінфармацыюаб гісторыібеларускіхзямель можназнайсці ускандынаўскіхпаданнях (сагах), запісаныхкаталіцкіміманахамі у XIIст. «Эймудавасага»апавядае праварага ЭймундаХрынгсана. Есцьзвесткі пракняжацкуюбарацьбу паслясмерці УладзіміраСвятаславіча(1015 г.) з удзеламкнязёу ЯраславаМудрага і СвятаполкаЯраполчыча.Зусім нетрадыцыйнау параўнанніса саражытнарускімілетапісаміраскрываеццасупрацьстаяннепаміж полацкімкнязем БрачыславамІзяславічамі кіеускімЯраславамМудрым.
«Сагапра ТорвальдаВандроўніка»прысвечанаТорвальдуКодрансану-ісландскамупадарожнікуі місіянеруX стагоддзя.У 1000 г. ён накіраваўсяў Палестыну, здтуль вяртаўсядадому празКанстанцінопальі Кіеў. Паводлесагі, Торвальд«памёр у Русінедалёка адПолацка. Тамён пахаваныу адной гарыу царкве ЯнаХрысціцеля,і называюцьпалачане ягосвятым». Невялікаяпа аб'-ёме«Сага пра ТорвальдаВялікагаПадарожшка»(татра) удакладняегэтыя звесткі: магілаТорвальдазнаходзіцца«над высокайгарой у Дрофнепры царквеСвятога Яна», дзе ён нібытазаснаваўманастыр. Згодназ гэтай сагайТорвальд быунакіраваныу Русь як афіцыйныпрадстаўніквізантыйскагаімператара.
Гара у Дрофнене лакалізаванапа сённяшнідзень. Даследчыкіідэнтыфікуюцьяе з наступнымімясшнамі:1) полацкімверхнімзамкам, насупрацьякога, на востраве, знаходзіусяманастыр св.Яна;2) раёнам Дрэтуньна паўночныусход ад Полацка;3) «гарой Рагнеды»па паувостравеПеравоз паміжвусцем р.Ушчыівытокам р.Дрысы(А.К1ркор адзначаў, што там, паводленароднагападання, быў забітыударам каменнагамолата князьРагвалод, апотым пахаванаРагнеда)8.
Такімчынам, лівонскіяхронікі іскандынаўскіясагі значнаўзбагачаюцьстаражытнарускіялетапісы ўапісанні падзейX – XIVстст.
4. Польскаяхраністы ябгісторыі беларускіхзямель
У польскайгістарыяграфііпозняга сярэднявеччаважную ролюадыграў ЯнДлугаш (1415-1480 гг.), якога лічаць«бацькам польскайгістарыяграфіі».
Ян Длугашпаходзіў сашляхецкайсям’і, вучыўсяна філасофскімфакультэцеКракаўскагауніверсітэта(1428-1431 гг.), здзейсніўпадарожжа ўАустрыю, Венгрыю,Італію і Палестыну.Длугаш сустракаусяз гуманістамі географамМікалаем Кузанскім, цікавіўсятворамі рымскіхаўтараў і тэндэнцыямі(іальянскагагуманізму. Падуплывам кракаўскагабіскупа ЗбігневаАлясніцагаДлугаш прыступіўда працы над«ГісторыяйПольшчы» (у 12кн.), напісанайу 60 — 80-я гады XV ст.
ЗначэннеДлугаша ў славянскайгістарыяграфіінадзвычайвялкае. Ён першыва УсходняйЁуропе паказаўгісторыю славянскіхкраін на агульнымфоне сусветнайгісторыі. Ёнраней за іншыхзразумеў значэннегістарычныхкрыніц і выкарыстоўваўіх у сваей працы.
«ГісторыяПольшчы» быласамым папулярнымсярод тагачасныхгісторыкаўдаследаваннем, але яе надрукавалітолью у пачаткуXVIII ст., бо Ян Длугашдаў вельмісмелыя характарыстыкікаралям, буйныммагнатам ііерархам каталцкайцарквы.
Аўтарраскрыў гісторыюВКЛ, асабліваў перыяды збліжэнняз Польшчай.Длугаш паказаўсвае адмоўнаестаўленне даКрэускай уніі-лічыў, што«справядлівыБог пакараўпалякаў каралямі, якія большклапацілісяпра Літву, чымпра Польшчу».Услед за «Летапісцамвялікіх князеўлітоўскіх»храніст апісаўбарацьбу Кейстутаі Карыбута, Вітаута і Ягайлы, Сюргалы і Вітаўта, раскрыў уключэннеСмаленска ўсклад ВКЛ, шматувагі надаваўняудалай каранацыіВітаута, міжнароднымадносінам.барацьбе супрацьтатараў. Длугашпрытрымліваўсярэспубліканска-арыстакратычнаймадэлі паходжаннялітоўскай знаці-ад Пампея, праціўнікаЦэзара. Але уцэлым гісторыюВКЛ аўтар «ГісторыіПольшчы» разглядаўдастатковапавярхоўна.Напрыклад, вайну 1386-1392 гг. ёнтлумачыў асабістымсупрацьстаяннемВітаўта і Ягайлы.
ТаксамаДлугаш заклаўгістарыяграфічнуютрадыцыю разумення«Русі». Ён лічыў, што «Русь» — гэта землі, населеныярускімі (найпершГаліцка-Валынскаяі ЧырвонаяРусь). Жыхарыпаўночна-усходніхі паўднёвыхраёнаў ВКЛ, якія падтрымаліСвідрыгайлупадчас феадальнайвайны 30-х гг. XVст., таксамарускія. Рускімі, паводле Длугаша, населены Смаленшчына, Віцебшчынаі Полаччына.Ноўгарад Длугашназывае «самайаграмаднайі багатай зземляу Русі», Жыхароў жапаўночна-усходняйРусі ён не уключаеу лік «рускіх», населеныя іміземлі называе«зямля масквічоў, маскавітаў, Масковія»9.
Рукапіснаяпраца Длугашастала асновайдля гістарыяграфііXVI ст., якая найпершпрадстаўленакаралеўскімсакратаромі прыдворнымдзеепісьменнікамЖыгімонта IСтарога БернардамВапоўскім.
У гітарыяфафіілічыцца, што«Хроніка Польшчы»Вапоўскагаў сваей значнайчастцы ёсцькампіляцыяпрацы Длугаша(падзеі з 1380 да1480 гг.). Але вядома, што кампілятыўнасць- характэрнаярыса сярэднявечныхгістарычныхтвораў. Аднакёсць і адрозненні.У часы напісанняхронікі з усходубяспецы ВКЛі Польшчы сталапагражацьВялікае княстваМаскоускае, а з поўдня — Крымскае ханства.Такім чынам, перад аўтарампаўстала задачапрадэманстравацьнеабходнасцьпалітычнагасаюзу ВКЛ іПольшчы. Восьчаму дзве темы- уніяПольшчы і ВКЛі барацьба зкрыжакамі — галоўныя. Крэўскаяунія была заключана«да вялікайрадасці і вясёласціпольскага ілітоўскаганародаў». Вапоўскізначна большмесца і увагі, чым Длугаш, надаваў падзеяму Літве і набеларускіхземлях. Невыпадковапасля апісанняКрэўскай унііў Вапоўскагаразмешчанынарыс па геаграфііі этнаграфііЛітвы, чагоняма ў «ГісторыіПольшчы» Длугаша.Такія размеркаваннематэрыялу іпарушэннехраналогіітлумачаццатым, што Вапоускілічыў неабходнымазнаёміцьпольскагачытача з гісторыяй, звычаямі ігеаграфічныміасаблівасцяміземляў, аб'яднаных, паводле ягоныхслоў, «у вечнымсаюзе з Польскімкаралеўствам».На некаторыяпраблемы гісторыіВКЛ Вапоўскіглядзеў большглыбока, чымягоны папярэднік.
Вапоўскібліжэй, чымДлугаш, стаяўда гуманістычнайгістарыяграфіі, якая ставілановыя задачыперад нацыянальнайгістарычнайнавукай. Працагісторыкаразглядаласяім не простаяк навуковаядзейнасць, аяк грамадска-гістарычнаямісія. Вапоускібыу таксамавыдатным географамі картографамсвайго часу.Вялікай ягозаслугай з'яуляеццапублікацыякарты «Сарматыя», дзе можиа знайсцішмат геаграфічныхпунктаў паўднёвайБеларусі10.
Мацейз Мяхова(Мяхоўскі, Мехавіта)(каля 1457- 1523 гг.) — польскі гісторык, географ, прафесармедыцыны, астролаг.Ён восем разоўвыбіраўсярэктарам Кракаўскагауніверсітэта(акадэміі), якіабанязаны ямусваім росквітам.Праславіўсясваей дабрачыннасцю.ВядомасцьМацею з Мяховазабяспечылаяго праца «Хронікапалякаў», выдадзенаяу 1519 г. Але ўвесьтыраж каронныканцлер Я.Ласкізагадаў канфіскаваць.Шэраг старонакзамяннілі нановыя, тэндэнцыйнаадрэдагаваныясамім канцлерам.Змены датычылісяшлюбу Ягайлыз Соф'яй Гальшанскай, элекцыі ЯнаОльбракта, валошскагапаходу 1497 г., панаванняАляксандраі некаторыхіншых падзей.
Мацей зМяхова выказаўгіпотэ'зу прааўтахтоннасцьславян, вызначыўшыіх прарадзімуу Псарах. Ёнцікавіўсягалоўным чынамусходняйпраблематыкай, шмат увагінадаваў падзеяму ВКЛ. Аўтаркрытыкаваўэканамічныясупярэчнасціу Літве, яккіяпрыводзіліда падзелуграмадствана два слаі — сялянства імагнатаў. Адлюстраваўусе паліычныяакцыі ВКЛ. Аднакпісаў не столькіаб палітыцы, сколькі абкультуры. Заместпрыярытэтупалітыкі, дзяржаўнайарганізацыі, асобы і яе вялікіхучынкаў увёўпаняцці абнараджэнніі пачаткахплямёнаў інародау, славянскайсупольнасці, адводзіў Польшчыцэнтральнаемесца у славянскимсвеце.
У «Трактацеаб дзвюх Сарматыях»Мацей Мяхоўскіўпершыню звярнуўувагу на этнаграфічныяасаблівасціРусі, Літвы іЖмудзі. Перадгэтым ён зрабіўкароткі экскурсу гіторыю:«Старадаўніяпісьменнікісведчаць, штонекаторыяжыхары Італііпакінулі сваюкраіну з-заварожасціунутры РымскайІмперыі, прыбыліў літоускіяземлі і назвалііх названнемсваей радзімы-Італія, а людзей, якія жылі там, назвалі італамі.А іх нашчадкідадалі аднулітару напачатку, сталі называцькраіну Літалія, а людзей — літалы. Суседніяпалякі і русіныяшчэ большзмянілі тыяназвы і да сённяшнягадня называюцькраіну Літвой, а яе жыхароўлітвінамі».Мяхоўскі таксамапаўтарыў звесткіДлугаша аб тым, што ў былыячасы русінылічылі літвінаўнародам цёмным, вартым пагарды, жабрацкім, такшто кіеускіякнязі браліз іх у знакпадданстватолькі дубовуюкару і скураныяпаясы. Старонкайвышэй у сваім«Трактаце»Мяхоускі апісваеРусь (якая належалада Кароны) усамых лепшыхвыразах, якбагатую і прыгожуюкраіну11.
Імёны двуххраністаўбацькі і сынаБельскіх займаюцьу польскайгістарыяграфіідругой паловыXVI ст. асобнаемесца. МарцінБельскі (1495 — 1575гг.) упершынюпачаў пісацьсвае творыпа-польску(афіцыйнаймовай справаводстваі навукі ў Польшчылічылася лаціна).Яго твор «Хронікаўсяго свету», прысвечанаяЖыгімонту ІІАўгусту, з'явіласяпершым падручнікампа ўсеагульнайгісторыі уПольшчы. Самаідэя напісанняпадобнага творападаецца прагрэсіўнайдля свайгочасу, праявайгуманістычнагасветапоглядуаўтара.
Наконт«геніяльнасці»М.Бельскагаіснуюць спрэчныяпогляды. Адзінз даследчыкауяго творчасціА.Павіньскідаў наступнуюхарактарыстыку:«Цудоўная«Хроніка свету», якая, уласнакажучы, павіннаблішчэць бляскамзоркі першайвелічыні».Другі польскідаследчыкІ.Хшаноўскілічыў «Хронікусвету» «сярэднявечнайкампіляцыяй, якую ад суцэльнайсярэднявеччыныратуе толькіпратэстанцкаятэндэнцыя, якадзіны новыэлемент, адзінаярыса XVI ст., боіншых рысаўгэтага стагоддзя, духу гуманізму«Хроніка свету»не мае». Магчыма, апошняе сцвярджэннемае рацыю, алез пункту гледжанняверагоднасціі маштабнасціахопленыхпадзеяў гэтытвор неардынарны.
«Хронікасвету» мелатры выданні(1551, 1554, 1564 гг.). Трэцяевыданне складаеццаз дзесяці кніг.Дзевятая кніга«Аб маскоўскімальбо рускімнародзе. АбпасольствеВасіля да папырымскага. АбЛітве, Аб Ліфлянцкайзямлі. Аб Татарах»закранае гісторыюВКЛ. Амаль увесьраздзел «Абмаскоусюмнародзе» — гэта пераважнаскарачэнне«Запісак абМасковіі»СігізмундаГерберштэйна.Геаграфічнаячастка, звесткіпра тэрытарыяльныяпамеры ўзятыз «Трактатааб дзвюх Сарматыях»Мехавіты. 1нфармацыяпра Літву ўгэтым раздзелетаксама запазычанау С.Герберштэйна.
Адным з самыхслабых месцаўпрацы М.Бельскагабыло тое, штоаўтар некрытычнаставіўся дасярэднявечныхпаданняў інават анекдотаў, не адрозніваўзначныя выпадкіад нязначных, непрапарцыянальнаскампанаваўматэрыял. Магчыма,«Хроніка усягосвету» не сталаб предметамгістарыяграфічнагадаследаваннякалі б не ягонысын Яўхім Бельскі.
У 1597 г. ён выдаў«Хроніку польскую».Гэтую кнігуможна упэўненалічыць «першайшляхецкайгісторыяй»(Фінкель). КаліМарцін Бельскі, удзельнікшматлікіхбітваў, галоўнымабавязкамшляхты лічыўрыцарскуюсправу, то Яўхімразглядаўпаходжаннешляхецкіх імагнацкіхфаміліяў.
Над Яўхімамусё жыццё вісеў«грэх» — рэфармацыйныяпогляды бацькі.Толькі перарабіўшыгалоўны творбацькі, пазбавіўшыяго рэфармацыйныхтэндэнцыяў, можна былозахаваць ягоімя для нашчадкаў.Паступова Яўхімпазбавіўсядуху пратэстантызмуі ў 1595 г. пакінуўевангелісцкуюканфесію.
Аўтар у«Польскайхроніцы» разглядаеВКЛ як правінцыюРэчы Паспалітай, якая «добраахвотнауцеленая былаў Карону заЯгайлы і вечнайуніяй за ЖыгімонтаАўгуста былазвязаная, захаваўшысвае правы іюрысдыкцыюцалкам». Згодназ шляхецкайканцэпцыяйтвора, Яўхімпіша, што «ВялікаеКняства Літоўскаеужывае на харугвез аднаго бокуПагоню, г.зн.узброенагамужа з голыммечам на кат, бягучага наўсім скаку, здругога боку-тры белыя слупыў чырвонымпол». Далей ёнпералічваеваяводствы, якія ўваходзіліў склад ВКЛ: Віленскае, Трокскае, Смаленскае, Полацкае, Наваградскае, Брэсцкае, Вщебскае, Мсціслаускае, Мінскае, — падзяляючыкожнае на паветы.Усе сучасныябеларускіяземліБельскіяназываюцьлітоўскімі.«Русь жа маетыя самыя ваяводствы: Рускае, Бэлзскае, Падольскае, Брацлаускае».У Рускае ваяводствауваходзліЛьвоўская, Галіцкая, Холмская іПерамыскаяземлі.Падобнаятрадыцыяцягнецца пасённяшнідзень: Русь упольскайгістарыяграфііатаясамляеццаз сучаснайУкраінай(былой Галіцка-Валынскайзямлёй), беларускіяж землітрадыцыйнаназываюццаЛітвой.
«Польскаяхроніка»падзяляеццана дзве няроўныячасткі:1)ад старажытнасціда 1553 г.; 2) ад 1553 да1586г. Першая частканосіцькампілятыўныхарактар — аўтарперапісаўбацькавы твор, дапоўніўшыяго звесткаміад Длугаша, Стрыйкоўскага, Кромэра іінш. Найбольшважная другаячастка. Але ітуттолькічацвёртаячастка маесамастойныхарактар-нататкіз уласнагавопыту ціздабытыя ўархівахдакументы. Тымне менш усегістарычныятворы МарцінаіЯўхімаБельскіхз'яуляюццакаштоўнайкрыніцайінфармацыіаб мінулымВКЛ12.
ЕпіскапВарміньскіМарцінКромэр (1512- ?) па даручэнніЖыгімонтаІІ Аўгустанапісаў, а ў 1555 г.надрукаваўтрактат «Абпаходжанніі дзеянняхпалякаўXXX кніг».Гісторыя Польшчы, напісанаяКромэрам, меладзяржаўныхарактар: стаялана абаронеагульнадзяржаўныхінтарэсаў, супрацьстаялаяк правінцыяльнамусепаратызму(літоўскамуі прускаму), так і прывілеямшляхты. Аўтардавёу падзеіда 1506 г., да княжанняЖыгімонтаІ Старога.Твор Кромэрабыу кампіляцыяйпрацаўДлугашаі Вапоўскага, але вельмідасканалай.Кнігапрызначаласядля замежнагачытача, яна паказываламагутнасцьПольшчы іяе гісторыі.Заслуга храністава ўвядзенніў навуковызварот большза 100 дакументаў, а таксама звяртаннеда самай старойпольскай хронікіГала Аноніма.Кромэр скампанаваўу адзінытвор шматлікіякавалкігістарычныхведаў, аб'яднаўшыіх уласнайгістарычнайканцэпцыяй, змяніўшымногіятрадыцыйныяпогляды, якіядагэтульпанаваліу гістарыяграфіі.
У Польшчыі ВКЛ працаКромэра былапрынята варожа, таму што усхвалялакасцел і ўладумагнацкайалігархіі, асцярожнавыказываласяда шырокіхправоў шляхты, непрыхільнаставілася даВКЛ. Гэтамоцна абурылашляхту імагнатэрыюкняства. Насеймах 1556-1557 гг., а потым на сейме1563-1564 гг. супрацьКромэра выступіўМ.РадзівілЧорны. ПасляЛюблінскайуніігэтыя настроіпаступовазніклі.У 1580 г. сейм выказаўКромэру публічнуюпадзяку13.
АляксандрГваньіні(1534-1614 гг.) — гісторык, вайсковец, дзейнасць якогау ВКЛ да канцане высветленане толькіўбеларускай, але іў польскайілітоўскайгістарыяграфіі.Яго імязвязваюць зпрацай «АпісаннееўрапейскайСарматыі»(1578 г.), прысвечанайкаралю СтэфануБаторыю. Гэтывялікітвор, у якімналічваецца203 лісты, багата ілюстраваны, складаеццаз чатырохчастак, дзе змешчаныгісторыяігеафафіяПольшчы, Літвы,Інфлянтаў, Прусіі, Масковііі татараж да часоўкараля ГенрыхаВалуа. СкончваеццаапісаннемпахаванняЖыгімонтаАўгустау 1574 г.
Вядома, штоСтрыйкоускіабвінавачваўГваньініўтым, што тойпрысвоіўсабе ягонырукапіс«Сарматы» іапублікаваўпад сваімпрозвішчам.14 ліпеня1580г. кароль СтэфанБаторый выдаўСтрыйкоўскамудакумент, дзесцвярджалася, што «АпісаннееурапейскайСарматыі»з'яўляеццаяго літаратурнайуласнасцю.Большасцьдаследчыкаўлічаць, што менавітагэтая абставінастала прычынайвыезду Гваньініу Швецыю. Алесмерць Стрыйкоускага, якая наступілаўканцы 80-х — пачатку90-х гг. XVIст., дала Гваньінімагчымасцьфактычна безперашкод карыстаццаплагіятам14.
БарталамейПапроцкі(каля 1543 — 1614 гг.)- польскігісторык, паэт. Знакамітыяк геральдык, аутар першагапольскагагербоўніка«Гербы польскогорыцарства», дзе даеццапаходжаннегербоўі інфармацыяаб некаторыхродах. Папроцкікарыстаўсяне толькіхронікамі, але ішматлікімідакументамі, якіязахоўвалісяўзамках, кляштарах, часам сямейныміхронікамі.Генезісасобныхгербаўіпачаткішляхецкіхродаўпрадстаўляўнекрытычна.Верыўу старажытнарымскаепаходжаннешляхты. 92 гербывыводзіўз-за мяжы ітолькі58 лічыўтутэйшымі.Некрытычнакарыстаўсякрыніцамі.
Твор падзеленына пяць кніг.Чацвёртая зіхпрысвечанасімвалуВКЛ — Пагоні, а таксамаГедзімінавічаміЯгелонам разамз хронікайіхпанавання.Паколькіз-за далёкасціішырокасціне усіхмог знаць», даўтолькікароткіягенеалагічныяінфармацыіаб найвыдатнейшыхбаярскіхродах, продкіякіху 1413 г. у Гародніпрыняліпольсюя гербы.Дадаў таксамакароткія узгадкіаб іншых сем’ях, галоўным чынамвалынскіх.Усяго называекаля 130 прозвішчаўшляхты ВКЛ15.
Польскіяхронікі ў дачынніда беларускіхземляў набліжаюццапа змястоўнасціда старажытнарускіхлетапісаў, аднак адрознаваюццасваёй ідэалагічнайі палітычнайнакіраванасцю.
продолжение
--PAGE_BREAK--
5. Адлюстраваннегісторыі беларускіхзямель у нататкахзамежных дыпламатаўі падарожнікаўу ХV-ХVIIстст
Адным з першыхапісанняўБеларусі, зробленыхзамежныміпадарожнікамі, лічацца нататкіфламандцаЖылібера дэЛанаа. Камергербургундскагагерцага у 1413 г.быў накіраваныпаслом у Ноўгарад.Назад, у Францыю, ён вяртаўсяпраз Дынабург- Вільню- Трокі- Коўна- Мемель.На зваротнымшляху сустракаўсяз вялікім княземлітоўскімВітаўтам, атрымаўад яго падарункі.У сваім кароткімі вельмі агульнымапісанні адзначыўнаяўнасць ужыхароў ВКЛасобнай мовыі 12 епархій.
Большуюінфармацыюаб Беларусіў XV ст. аставілідва венецыянцы- пасолАмброджа Кантарыніі ДжозафатаБарбара. Магчыма, апошні тут небыў, а тэкстскампіляваўу Кантарыні(выдадзены ў1543 г.). Кантарыніў лютым 1477 г. праязджаўпраз ВКЛ, накіроўваючысяз Масковіі ўЗаходнюю Еўропу, а праз дзесяцьгадоў апублікаваўсвае ўражанні.
У XVI ст. рымскагапапу наведаўрускі пасолДзмітрый Герасімаў.Яго аповедыпра ВКЛ запісаўітальянскігісторык ПаолаДжовія Навакомскі.Потым невядомыаўтар амальслова у словапаўтарыў звесткі, прыведзеныяПаолаДжовія, у кнізе «Данясенніаб Масковіі»(1557 г.). Дарэчы, утой час кампіляцыяне лічыласясправай крамольнай.Напрыклад, рымскі папаПій II паўтарыўапісанне ВКЛ, зробленае чэхамГеранімам. Тойсцвярджаў, штона тэрыторыіБеларусі можнаездзіць толькізімой, а заместгрошай мясцовыяжыхары выкарыстоуваюцькавалачкі медзіі серабра16.
Асаблівацікавыя звесткіпакінуў пасолСвяшчэннайРымскай імперыіСігізмундГерберштэйн.
СігізмундГерберштэйн(1486-1566 гг.) нарадзіўсяў Штырыі, росу асяроддзіславенцаў.Вучыўся у Венскімуніверсітэце: у 16 гадоў атрымаўступень бакалавра.За ваеннуюслужбу Габсбургамбыу прысвечаныў рыцары. Займаўсядыпламатычнайсправай.
У 1516-1517 гг. і1526-1527 гг. ён двойчыпрыязджаў уМаскву і Ноўгарад.Вынікам гэтыхпадарожжаўстала кніга«Запіскі абМасковіі», уякой асобныраздзел прысвечаныБеларусі — «АбЛітве». Аўтарпад Літвойразумеў ВКЛ.Ён пісау: «Бліжэйза усіх да МасковііЛітва. Я гаваруцяпер не праадну тольювобласць, алеаб краінах, якія да яе прылягаюцьі разумеюццапад агульнайназвай Літва.Яна цягнеццадоўгай паласойад горада Чаркасы, які знаходзіццаля Барысфена(Дняпра), аж даЛівоніі. Раздзелпачынаеццаз панегірыкаЯўстафію Дашковічу, ад якога Герберштэйндаведаўся нетолькі прападрабязнасцінабегу на Северскуюзямлю, але іпра характарузаемадзеянняЛітоўскіх ікрымскіх войскаўпадчас набегу1521 г., дэталі адносінаўчаркаскагаваяводы з крымскімханам Мухамедам-Гірэем.Пра войны зМасковіяй у1517-1518 гг. расказваўканцлер ВКЛОльбрахт Гаштольд, якому Герберштэйнпрыпісвае ізвесткі прагандаль у Кіеве.У іншым месцыГерберштэйнназываў беларускіяземлі Руссю, сцвярджаючы, што большайчасткай Русівалодае вялікікнязь маскоўскі, а астатніміяе часткамі-вялікі літоўскікнязь Жыгімонт.Паводле Герберштэйна, усе гарадыназаходшмберазе Дняпрабылі «падпарадкаваныкаралю польскаму, тыя ж, што ляжацьпа ўсходнямуберагу, падуладныгаспадаруМаскоускаму, акрамя Дуброўныі Мсщслава, якія знаходзяццапад уладайЛітвы». Аўтарразглядаў рэкіБаларусі адноснаіх прыналежнасціда розных басейнаў.Прыпяць, Турі Бярэзіну ёнадносіў дабасейна Дняпра.Буг, Неман іНараў, паводлеяго, цякуць напоўнач. Адзначыўтакую адметнуюрысу Беларусі, як балоты, таксаманазываў яе«даволі лясістымкраем». Праязджаючыз Вільні у Полацк, ён часта бачыў«вялікія інязмерна працяглыялясы, што распасціралісяна 50 нямецкіхміляў». Дарогібылі блытаныя.Казальнікамізвычанна служылікапцы, на якіякожны вандроўнікпавінен быўпадкінуцькамень абосухую галіну.Часам заломвалісясукі, рабілісязасечкі надрэвах ці наабчэсаныхкамлях выпальвалісямагнацкіягербы. Але разбойнікіустанаўлівалілжэзнакі, кабзавабіць абозыў непраходныянетры. Тамупадарожжа паБеларусі, зВільні да Полацка, здалося Герберштэйнуне толькі цяжкім, але і небяспечным.Аўтар піша прагарады. Закінутымпадалося старажытнаеКрэва. Піша пра«замак і гораддраўляны» уГродне. Менскбыў так умацаваны, што Міхал Глінскі, паўстаўшы ў1508 г., толькі падыйшоўда яго і мусіўадступіцьназад, каб потымнапасці наіншыя гарадыі крэпасці.Звяртае ўвагуна тое, што уБарысаве Бярэзінасуднаходная.Герберштэйнпрыкмеціў, штоправаслаўныяжыхары перамешаныз «чужымі,іншамоўныміі іншаверныміплямёнамі».Аўтара здзіўлялабяспраўнаестановішчапрыгоннагасялянства ідробнай шляхты.«Народ тампрыгнечаныцяжкім рабствам»,-сцвярджаў ён.Пра мясцовуюшляхту Герберштэйнпісаў так: «Каліёй пагражаеадкуль-небудзьвайна, і янапавінна абараняцьсваю маёмасцьад варожайсілы, то яназ'яўляецца намесца зборуз вялікай пышнасцю, гатовая большда самахвальства, чым да вайны, а па заканчэннізбору яна хуткаразыходзіцца; тыя ж, хто застаецца, адпраўляюцьдамоў лепшыхконей і рыштунак…А магнаты, абавязаныяпасылаць засвой кошт вызначануюколькасцьвоінаў, адкупляюццаза грошы, якіядаюць ваенаначальніку,і застаюццадома… Сяродіх назіраеццатакое самахвальствава ўсіх учынках, што, відаць, яны не толькікарыстаюццанепамермайсвабодай, алеі злоужываюцьею».
Ёсць звесткіпра гаспадаркутагачаснайБеларусі. ПраГарадзеншчынуГерберштэйннапісаў: «У тымкнястве даволідобрыя ураджаі, у адпаведнасціз прыродай тойкраіны». Сцвярджаў, што з Беларусіу Гданьск, аадтуль у Нідэрландыадпраўлялімёд, воск і паташ, а таксама смалу, збожжа і драўнінудля пабудовыкараблёу, быўсведкам таго, што з усходусюды завозілісоль, скуры, футра і «доугіябелыя зубызвяроў, якіязавуцца маржаміі жывуць у Паўночнымморы». Як відацьз запісакГерберштэйна, беларускіякупцы карысталісяў гандлі з Маскоўскайдзяржавайпрывілеямі:«Не усякамукупцу, акрамялітоўцаў, палякаўці падначаленыхіхняй уладзе, адкрыты свабодныдоступ у Масковію».Дыпламат падаетаксама спісепіскапстваў, якія існаваліў ВКЛ. Адзначаетры каталіцкія-Віленскае, Жамойцкае іКіеускае, іправаслауныяВіленскае, Полацкае, Уладзімірскае, Луцкае, Пінскае, Холмскае іПерамышльскае.Называе двухнайбольш знакамітыхтагачасныхпалкаводцаў-КанстанцінаАстрожскагаі Міхала Глінскага.Герберштэйнпадрабязнаапісвае мяцежапошняга супрацькараля ЖыгімонтаI Старога17.
Пазнейза Герберштэйна, у другой паловеXVI ст., праз Беларусьпісалі венецыянецРафаэльБарберыні(1565 г.). польскішляхціц з-падТоруні КшыштафГраеўскі (1574-1575гг.), якога магнатыкінулі ў турму, абвінаваціўшыў шпіянажы накарысць ІванаIV, паслы СвяшчэннайРымскай ІмперыіГансКабенцль фонПросегі князь Дашэльфон Бухаў(1575 г.), англійскіпасол ДжэрамГорсі(1591 г.).
У канцыXVI ст. колькасцьпадарожнікаўрэзка ўзрасла.Праз тэрыторыюБеларусі праязджалінемец СамуэльЮхель з Ульма, які вандраваўтолькі па цікаўнасці(1586 г.), сакратарпасольстваГанзы да цараБарыса ГадуноваІёганБрамбах(1603 г.), шведскідыпламат ігісторык ПерПерсан(1620 г.), немец АдамЭльшлегер(Алеарый) (1647 г.), рэзідэнт Швецыіу Расіі Іёгандэ Родэс (1655 г.), пасол СвяшчэннайРымскай ІмперыіАўгусцінМайерберг(1662 г.), англічанінна рускай службеСэмуэлКолінз(1671 г.), курляндзецЯкабРэйтэнфельс(1680 г.) і інш.
Большасцьпадарожнікаўназывалі БеларусьЛітвой абоРуссю. Што датычыццатэрміна «БелаяРусь», то ў XV- XVIст. ён ужываўсяі да Уладзіміра-Суздальскагакняства і даУрала, і да Вялікагакняства Літоўскага.
Для чужаземныхпадарожнікаўадметнымірысамі ВКЛ былісуровыя зімыз маразамі імноствам снегу, вялікая колькасцьлясоў, рэчакі балотаў. Якправіла, яныскардзілсяна сцюжу.
Герберштэйнпісаў, што першагастудзеня 1527 г., калі ён выехаўз Гродна у м.Крынкі«ударылі жорсткіямаразы, а імклівывецер, падобнывіхуры, круціўі раскідваўснег так, штоад гэтага холадупамерзлі коніі сабакі». ІёганКорб пісаў праневерагоднуюглыбіню снежныхсумётаў, пранепраглядныязавеі ў канцылютага 1698 г.
Падарожнікідобра апісалібеларускіярэкі і азёры.А.Маербергпадрабязнаапісаў Днепрі яго прытокі.Шмат месцаадведзенагустым і непраходнымлясам, расліннамуі жывельнамусвету Беларусі.
Дарогізвычайна быліў дрэнным стане.Чужаземцыскардзілісяаб гэтым. Д. фонБухау пісау:«3-за вузкайдарогі (з Валыніў Оршу) мы незмаглі карыстаццасваімі павозкаміі муслі звярнуццаза дапамогайда татар, чыепавозкі быліменшыя». Штодатычыццамастоў, то яныу той час былічасовымі ітрымаліся нена сваях, а наплоскіх суднах, напрыклад, уОршы.
Падарожнікізрабілі ў сваіхзапісах апісаннесродкаў перадвіжэння, карчмоў, якіяназывалсяПачакай, Вясёлая, Зладзейка, Рым, Выгода. Засталосяшмат звестакаб гарадахБеларусі: Мінску, Барысаве, Магілёве, Оршы, Полацку, Віцебску. Ваўкавыску, Пінску, Слонімеі інш. Іншаземцаўздзгулялагасціннасцьмясцовых жыхароў.Б.Танер пісаў:«Тутэйшыяжыхары вельмігасцінныя; мыпрабылі восемдзён, і яны удостальзабяспечвалінас розныміпрыпасамі: півам, мёдам, водкай, віном, шчодра карміліусіх нашыхконей»18.
У цэлымзамежныя падарожнікізаставілі шматзапісаў абгаспадарчымжыцці, гандлі, гістарычныхпомніках ігарадскойархітэктурыВКЛ.
6. Народныэпас. Беларуска-літоўскіялетапісы
Вызначальныміфактарамі, якіяўплывалі нафарміраваннегістарычнайсвядомасцібеларускаганарода і пануючагасаслоўя, былізмяненні ўпалітычнайарганізацыіграмадства(утварэннеВялікага княстваЛітоўскага, пазней — Рэчы Паспалітай), унутрыпалітычныя, а таксамазнешнепалітычныяадносіны, сацыяльна-эканамічнаеразвіццё, гандлёвыяі культурныясувязі з рознымікраінамі.
Гістарычныяўяўленні прасочваюццапераважна пафальклорнымматэрыялам, якія захавалісягалоўным чынамў пазнейшайвуснай традыцыі(нярэдка значнатрансфармаванай)і ў пісьмовыхзапісах. Асноўнымітэмамі народныхэпічных сказанняў, легенд і паданняўу XIV-XVIстст. заставалися, як и раней, барацьбаса знешнимиворагамі(мангола-татарамі, крыжакамі), усхваленнегістарычнагамінулага, звязанагаз часам КіеўскайРусі, Полацкагаі іншых княстваў.Аб распаўсюджваннібылін і сказанняўгераічнагацыклу на Беларусісведчаць песні, прыказкі, літаратурна-эпісталярныяматэрыялы(пасланні аршанскагастарасты Філонакміты Чарнобыльскага, другая паловаXVIст.), народнаялексіка, этнонімыі тапонімы(найменні населеныхпунктаў — Багатырэвічы, Змеява Магілаі др.). “Багатырскія”справы ўпамінаюццаў прадмовахбеларускагаі ўсходнеславянскагапершадрукара, гуманіста, асветнікаФрацыска Скарыны.Героіка-эпічныстыль знайшоўадлюстраваннеў беларускіхі украінскіхкалядных івалачобныхпеснях, якіяаднаўлялімногія традыцыйныяформулы быліннагаэпасу («судасудити», «рядырядити», «гатигатити», «чудо-чудное»,«диво-дивное»і інш.)19.
Своеасаблівымэпічным жанрам, падобным дастаражытнарусскіхбылінаў ціукраінскіхдумаў, які па-своймуадлюстроўваўгісторыю народа, былі беларускіягістрычныябалады. Найбольшраспаўсюджаныятэматычныягруппы гэтыхбаладаў звязаныз агульнаславянскімісюжэтамі: татарскі(турэцкі) плен, продаж ці выкупз няволі, трагічнаясустрэча некаліразлучаныхчленаў сям’і.Творам баладнайлірыкі ўласцівыяглыбокія патрыятычныяпачуцці, асведамленненепахіснасцькроўна-роднасныхсувязяў, высокамастацкаяформа.
Ў гістарычныхі сацыяльна-бытавыхпеснях XVI-XVIIIстст. выражаўсянародны пратэстсупраць феадальнагапрыгнёту. Уканцы XVI- сярэдзінеXVIIстст. ў беларускімпесенным фальклорыстановіццаасабліва заўважнайказацкая тэма.Перамозе запарожскіхказакаў СевярынаНалівайка над“ляшскім”войскам ў 1595 г.прысвечанапесня “Ой, угорадзе Магілёведымам пацягнула”.У розных варыянтахвядомая песняаб смерці казацкагаесаула НестараМаразенка, якаяперайшла ўбеларускіфальклор зукраінскага.У чумацкіх, рэкруцкіх, бурлацкіх ібатрацкіхпеснях XVII-XVIIIстст. раскрываюццацяжкія сацыяльна-бытавыяўмовы жыццябеларускаганарода, сацыяльныпратэст супрацьпрыгонніцтва.У народныхпеснях, казках, паданнях другойпаловы XVII-XVIIIстст. адлюстроўваюццападзі, звязаныяз сялянскімівойнамі ў Расіі, паэтызуюццавобразы такіхнародных герояўі заступнікаў, як Сцяпан Разіні інш.20
Фальклорнаятворчасцьаказвала пэўныўплыў на пісьмовыягістарычныятворы, большасцьз якіх па сваймуідэялагічнамускладу выражаліпогляды правячыхколаў феадальнагаграмадства.Найбольш выразнагэта адчуваеццаў такім традыцыйнымжанры гістарычнагаапавяданняяк летапісы.
Новы этапу развіццілетапісанняна землях Беларусізвязаны зфарміраваннемі развіццёмВялікага княстваЛітоўскага.У гэтым палітычна-дзяржаўнымутварэннізсходнеславянскіяземлі ігралібольшую палітычную, сацыяльна-эканамічнуюі культурнуюролю. Другаяпалова XVст. і асабліваXVIст. адзначаныўзрастаннемпалітычнайролі беларускіхі ўкраінскіхфеадалаў Вялікагакняства Літоўскага, пэўнай кансалідацыяйпануючагакласа. Помнікібеларуска-літоўскагалетапісання, якія ўзнікліў гэты час, напісаныяна беларускаймове, па сваймузместу, палітычнайарыентацыінярэдка набываюцьрысы агульнадзяржаўныхлетапісаў.Разам з гэтымяны адлюстроўваюцьпрыватныяўнутрысацыяльныясупярэчнасціна кожным этаперазвіцця Вялікагакняства Літоўскага.
Згоднаапошяй класіфікацыібеларуска-літоўскіхлетапісаў(некаторыядаследчыкіназываюць іхлетапісаміВялікага княстваЛітоўскага),існуе некалькіасноўных летапісныхзводаў, у якіхзнайшлі адлюстраванненайбольш характэрныяновыя рысы ўразвіцці беларускагалетапісанняXIV-XVIстст. Найбольшстаражытнымпомнікамбеларуска-літоўскагалетапісанняз’яўляецца“Летапісецвялікіх князейлітоўскіх”, напісаны невядомымаўтарам у канцы20-х гг. XVст. у Смаленску.Гэта аповесць-хроніка, якая аб’ядноўваенекалькі розапланавыхтвораў (“Аповесцьаб палітычнайбарацьбе Кейстутаз Ягайлам”,“Повесць абПадолле” ііншыя матэрыялы)і абгрунтоўваенеабходнасцьі правамернасцьпалітычнагааб’яднаннязямель Вялікагакняства Літоўскага.
У другойчвэрці XVст. у Смаленскубыў складзеныпершы агульнадзяржаўнызвод Вялікагакняства Літоўскага, які апісваўпадзеі з IXда сярэдзіныXVстст. У складзвода ўвайшліЛетапісецвялікіх князейлітоўскіх”, Смаленскаяхроніка, “Пахвалавітаўту” і інш.Галоўнай вызначальнайрысай гэтагазводу была ягоканцэпцыя, якаяразглядалагісторыю Вялікагакняства Літоўскагаў паслядоўнайсувязі з гісторыяйКіеўскай Русі.Старажытнаячастка зводаў значнай ступенізаснаванаяна матэрыялахстаражытнарускіхі рускіх летапісаў.Узнікненнегэтага зводузвязана з палітычныміімкненнямікіруючых колаўВКЛ, якія выступіліса сваёй “рускай”праграмайзбіранняўсходнеславянскіхзямель. Летапісуяўляў палітыка-ідэялагічнаеі гістарычнаеабаснаваннегэтай мэты21.
У першайчвэрці XVIст. быў створаныновы летапіснызвод, які аб’яднаўпераапрацаваныяматэрыялымінулага зводуз “ХронікайВялікага княстваЛітоўскагаі Жамойцкага”.Новы звод узнік, напэўна, ў сталіцыВялікага княстваЛітоўскага-Вільні, прывялікакняскімдвары. У адрозненнеад першагабеларуска-літоўскагазвода палітычныянамеры знаціз’яўляюццатут пануючымі.Новы звод ахопліваўнайбольш ранніперыяд існаванняВялікага княстваЛітоўскага, упершыню асаблівыакцэнт зробленына версіі абрымскім (лацінскім)паходжаннілітоўскайзнаці, што павіннабыло зраўняцьяе з еўрапейскімікіруючымідынастыямі.
Хутчэйза ўсё, у сярэдзінеXVIст. быў складзенытрэці, самыпоўны летапіснызвод — “Хроніка Быхаўца”.Спісаў гэтайхронікі незахавалася: змест яе вядомыпа публікацыіТ.Нарбута іфрагментарнымсведчанням“Хронікі” МацеяСтрыйкоўскага, які выкарыстоўваўблізкія, алене тоесныяспісы беларуска-літоўскіхлетапісаў.Кампілятыўнаячастка “ХронікіБыхаўца” выкладзенапа матэрыяламмінулых беларуска-літоўскіхлетапісныхзводаў, якіяпадверглісяневялікайрэдакцыйнайапрацоўцы.Арыгінальныяматэрыялысустракаюццаз сярэдзіныXIVст., а найбольшкаштоўнаячастка летапісуахоплівае канецXV- першыя дзесяцігоддзіXVIстст. (публікацыяТ.Нарбута завряшаеццаапісаннемклецкай бітвыз татарамі ў1507 г., канец летапісуадсутнічае).Дыскусійнымз’яўляеццане толькі часскладаннягэтага зводу(разыходжаннідаследчыкаўадносяцца дапачатку — другойпалове XVIст.), але і праблемааўтарства, рэдактарстварукапісу нарозных ягоэтапах. Большупэўнена можнаказаць аб палітычныхпоглядах складальнікалетапіснагазвода, які перадаваўпалітычныяпогляды беларуска-літоўскіхфеадалаў, дакладней, той іх часткі, якая актыўнавыступаласупраць утварэнняРэчы Паспалітай, за захаваннетэрытарыяльнаяцэласнасціі палітычнайнезалежнасціВялікага княстваЛітоўскага.“Хроніка Быхаўца”ў гістарычнымплане ўтрымліваланайбольш каштоўныяі арыгінальныясведчанні пагісторыі Беларусі, Літвы, частковаУкраіны (канецXV-пачатак XVIст.), а яе своеасаблівыямастацка-стылявыярысы сведчыліаб заканчэнніэвалюцыібеларуска-літоўскагалетапісання, якое па сваімжанравым асаблівасцямнабліжаласяда свецкайгістарычнайі палітычнайбелетрыстыцы22.
На тэрыторыіБеларусі, Літвы, Украіны побачз летапісамідоўгі часраспаўсюджвалісятаксама хранографы, якія выкладалі“сусветную”гісторыю. Новыярэдакцыі іхронаграфічныязводы канцаXVI-XVIIстст. нярэдкаўяўлялі сабойскладаныякампазіцыі, якія ўключалістаражытнарускіяі візантыйскіягістарычныятворы, большпознія арыгінальныяці перавадныягісторыка-літаратурныяпомнікі. Угісторыкаграфічнымзводзе “Кройнікавялікая”, створаным, напэўна, у канцыXVIIст. акрамя звычайнайхранаграфічнайчасткі, якаяраспавядаеаб гісторыістаражытнагаміра, сярэднявяковайЕўропы, заметнаемесца займаюцьматэрыялы пагісторыі Літвы, Беларусі, Жэмайціі(заснаваныяў асноўным на“Хроніке” МацеяСтрыйкоўскага), перакладныялітаратурныятворы — гісторыя абТраянскайвайне, Александрыя, Гісторыя іудзейскайвайны ІосіфаФлавія і інш.
Распаўсюджанасцьі папулярнасцьхранографаўу перыяд, каліфактычна сышлатрадыцыяагульнадзяржаўнагапа свайму зместубеларуска-літоўскаелетапісанне, звязаныя збуйнымі палітычныміўзрушэнняміва УсходняйЕўропе ў другойпалове XVI- сярэдзінеXVIIстст., пашырэннемінтарэсаўчытачоў, якіяімкнулісяскласці агульнаеўяўленне абшляхах і галоўныхэтапах развіццяўсяго “цывілізаванага”хрысціянскагасвету.
У сувязіз кардынальнымзмяненнемпалітычныхумоў пасляЛюблінскайуніі 1569 г., утварэннемРэчы Паспалітай, развіццёмсвецкай літаратаурыі пісьменнасціў канцы XVI- XVIIстст. пачаўсяновы этап угісторыі беларускагалетапісання.На змену традыцыйнымбеларуска-літоўскімлетапіснымзводам прыйшлізамкнутыя, абмежваныяпа свайму зместу, але большдэмакратычныяпа сваёй сацыяльнайнакіравансцімясцовыя летапісы, цесна звязаныяз жыццем гарадсскогаі сельскаганасельніцтваБеларусі(Баркулабаўская, Магілёўская, Віцебскаяхронікі і інш.)
У адзінымспісе захаваўсяадзіны ананімныБаркулабаўскілетапіс, напісаны, як лічыць большасцьдаследчыкаў, мясцовым святаромФядорам Філіповічам“Магілёўцам”.Летапіс адрозніваеццамногімі характэрнымірысамі: па-першае, яна апісваегісторыю параўнаўчаневялікаганаселенагапункта — мястэчка Баркулабава, якое ў канцыXVI- пачатку XVIIстст. належылакнязям Саламярецкім.Рэдкія звесткіадносяцца дабліжайай мясцовасці, буйным гарадам(Магілёў, Полацк),іншы раз даіншых рэгіёнаўВялікага княстваЛітоўскага, Расіі, Украіны, Польшчы. Па-другое,ў ім адлюстраванымногія сацыяльнаяі палітычныяз’явы. Па-трэцяе, яна напісанаяна народнайбеларускаймове. Некаторыяяе старонкіз рэдкай мастацкайсілай узгадваюцьцяжкія пакуты, голад, пустэчу, эпідэміі. Прычыныгэтых няшчасцяўаўтар тлумачыцьбожымі карамі.Вытокі сацыяльныххваляванняў,“замятні” аўтарбачыць у інтрыгахуніятаў, наступствахкаталіцкай царквы, ваенныхбедстваў.
Статусдухоўнай асобывызначаў ягонеадназначныяадносіны дадзейнасціарганізаваныхў канцы XVI- пачатку XVIIстст. беларускіхі украінскіхбрацтваў (Львоў, Вільня, Магілёў).Ён не ўхваляўіх незалежнасці, спробаў выйсціз-пад уладымясцовыя епіскапаў, аднак яму імпануеіх актыўнаяантыкаталіцкаядзейнасць.Варожа ацэньваююццаў летапісыдзеянні казацкіхзагонаў, паўстаннеНалівайка.Упамінаюццафакты массавыхуцёкаў мясцоваганасельніцтвана юг, удзелбеларускіхсялян ў казацкіхпаўстаннях.
Уключэннеафіцыйныхдакументаў, сведчанняўаб “маскоўскіх”пасольствах, царкоўныхсаборах, шляхецка-магнацкіхантыўрадавыхвыступленняўпачатка XVIIст. дазваляемеркаваць, штоаўтар летапісупрыймаў удзелу царкоўна-рэлігійнайі грамадскайдзейнасці.Многа ўвагіаўтар надаесацыяльна-эканамічнымпытанням: рэгіструефакты стварэнняновых паселішчаў, мястэчак, апісваельготы дляпасяленцаў“на сыромкорени”, адзначаецэны на прадукты, правядзенне“валочнайпамеры” вБаркулабаве, Ляхве і інш.населеныхпунктах23.
Адным запошніх зводныхпомнікаў гарадскогалетапісанняXVII- XVIIIстст. былаМагілеўскаяхроніка. Складзенаянекалькіміаўтарамі (магілёўскімлаўнікам — Трафімам Суртой, працяг — рэгентам гарадскойканцлярыі ЮрыемТрубніцкімі яго нашчадкамі), яна апісваеважныя падзеісацыяльна-эканамічнага, палітычнага, царкоўна-рэлігійнагажыцця буйнейшагагорада УсходняйБеларусі напрацягу амальтрох стагоддзяў.У першай, найбольшкаштоўнайчастцы (XVII- сярэдзінаXVIIIстст.) апісваюццападзеі, зввязаныяз “руска-польскімі”войнамі 30-х, 50-хгг. XVIIст., ваенныядзеянні ў ваколіцахМагілёва, удзелгарадскоганасельніцтваў сдачы горадарускім войскамў 1654 г., падробнаапавядаеццааб пазнейшымвыступленіісупраць рускагагарнізона, выкліканагаўнутранайпалітыкайцарскай адміністрацыі.
Увагулетапісцапрыцягваюцьдраматычныяпадзеі часоўПаўночнайвайны, Палтаўскаябітва, здрадаМазепы, дзеяннірассійскіхулад ва УсходняйБеларусі, Магілёве, Полацке, паборы, пажары і інш.Аўтары хронікішырока выкарыстоўваліматэрыялымагістрацкагаархіву, асабістыяназіранні, сведчаннівідавочцаў24.
7. Гістарычныяведы ў творахцаркоўна-рэлігійнайпалемікі XVI- XVII стст
Побач злетапісаміі хронікаміXV- XVIстст. важнуюролю ў назапашваннігістарычныхведаў і фарміраваннігістарычныхуяўленняўвыконвалі іншыятворы свецкайлітаратурыі пісьменнасці, уласна гістарычныясачыненні, грамадска-палітычнаяі цэркоўна-рэлігійнаяпубліцыстыка.Новыя з’явыбылі звязаныяз культурнымпад’ёмам наБеларусі і ваўсім Вялікімкнястве Літоўскіму XVIст. — Рэнесансамі Рэфармацыяй, пашырэннеммеждународныхкульурных іпалітычныхкантактаў, пад’ёмам духоўнагажыцця, абвастрэннемграмадска-палітычнайі ідэйнай барацьбы.
Рэфармацыйныяідэёлагі, публіцыстыімкнулісяпадарвацьпалітычны ісацыяльна-эканамічныўплыў каталіцкайцарквы ў Вялікімкнястве Літоўскім, залежнай адвышэйшай польскайдухоўнай іерархііі Ватыкана.Рэфармацыйныятыпаграфііў Бярэсці, Нясвіжы, Лоску, Вільніраспаўсюджвалігістарычнуюбелетрыстыку, у тым ліку перакладыеўрапейскіхаўтараў, якіяапавядалі абгераічнайнацыянальна-вызваленчайбарацьбесэрэднеземнаморскіхнародаў з Асманскайімперыіей, абрэлігіёзныхпераследаванняху Францыі, Нідэрландах, Англіі, другіхстранах. Дзеячыбеларуска-літоўскайрэфармацыівыступілі зідэямі талерантнасці(верацярпімасці), рэзка крытыкавалікананічныяцаркоўна-рэлігійныядактрыны, царкоўнуютрадыцыю. Утворах некаторыхпрадстаўнікоўрадыкальнайрэфармацыі(Пётр з Гоненза, Мартын Чеховіц)крытыкуюццаасновы феадальнагастрою, войны, прыгнет сялян, дзяржаўныяінстытуты. Сваесацыяльныяаргументы яныпадмацоўваліспасылкаміна старажытнууі новую гісторыюеўрапейскіхі другіх народаў, а таксама Біблію.
Сачыненнірэфармацыйныхаўтараў пасвайму складумала тычылісягісторыі Беларусі, Вялікага княстваЛітоўскага, аднак яны ўплываліна развіццёсвецкіх, ренесансных, гуманістычныхтэндэнцый ўлітаратуры, кнігадрукаванні, пісьменнасці.
Адзін звядучых ідэёлагаўантытрынітарскагаруху, які з’явіўсяна аснове кальвінізмуў 60-х гг. XVIст., СымонБудныпраявіў значнуюцікавасць дапалітычнайі культурнайспадчыны беларускага, украінскагаі рускага народаў, гісторыю якіхён разглядаўу агульнайарбіце еўрапейскайцывілізацыі.Ён сустракаўсяз беглам рускімвольнадумцамстарцам Арцёміем, рускімі першадрукараміІванам Фёдаравымі Пятром Мсіслаўцам, якія з-за ідэялагічнагаўціску і пераследумусілі перасяліццана тэрыторыюВялікага княстваЛітоўскага,і прамаў удзелу складаннівядомага “Письмаполовца Смеры”, заснаванагана літаратурныхтрадыцыяхКіеўскай Русі25.
СпадзвіжнікамСымона Буднагабыў беларускігуманіст, асветнік, пісьменнік, перакладчык, выдавец ВасільЦяпінскі, які прапагандаваўідэю славянскагаадзінства наБеларусі, адраджэнняРусі, яе асветніцтваі кансалідацыі.«Где быбо не рекучи,-пісаў ён, маючына ўвазе старажытнарускіякняствы, — в часыдавние посмотрели, яко то был зацный, славный, острий, довстипныйнарод их уумеетности, и яко многокротпосторонниеучоные народыих мудростьмусели похваляти овшем се отних учит…».
Асветніцкаяпраграма ВасіляЦяпінскага, якая працягвалаграмадска-палітычныяі патрыятычныятрадыцыі Ф.Скарыныбыла разлічанана пад’ёмнацыянальнайкультуры, развіццешкольнай справы, пісьменства, кнігадрукавання, умацаваннепазіцый беларускаймовы, абуджэннеграмадскайактыўнасцібеларускаганарода, фарміраваннеяго гістарычнайі этнічнайсвядомасці.Васіль Цяпінскіпадкрэсліваўгістарычную, генетычную, кульурна-моўнуюагульнасцьславянскіхі ўсходнеславянскіхнародаў, іхуклад у сусветнуюкульуру, шырокіямагчымасцііх далейшагакультурнагаі грамадскагаразвіцця. Прыўсёй марнасціспадзяванняўВасіля Цяпінскагана духоўнаеадраджэнневышэйшых слаёўграмадства, шляхты і магнатаў, яго дзейнасцьсадзейнічалазараджэннюі пад’ёмунацыянальна-культурнагаі патрыятычнагаруху на Беларусіў канцы XVI- пачатку XVIIстст.26
У гэтымпрацэсе намалаважную, хоць і спецыфічнуюролю адыгрывалісвоеасаблівыяграмадска-палітычныяі рылігійныяаб’ядненні-брацтвы, якіяабапіралісяў асноўным направаслаўнаемяшчанстваі некаторыяслаі шляхтыі духавенства.Адной з праяўіх асветніцкайі ідэалагічнайдзейнасці быўудзел у рэлігійнайпалеміцы зуніяцкай ікаталіцкайаппазіцыяй.Палемічныявыданні Б.Гербеста, П.Скаргі, А.Пассевіна,І.Пацея, Л.Крэўзыстварылігісторыка-тэарытычнуюаснову царкоўнайуніі. Гістарычныяэкскурсы ідэёлагаўгэтага накірункупавінны быліабгрунавацьпершапачатковаеглавенстваРыма ва ўсімхрысціянскімсвеце, уключаючыўсходнеславянскіяземлі і Візантыю.З гістарычныхсачыненняўуніяцкайпалемічнайпісьменнасціў канцы XVI- пачатку XVIIстст. найбольшхарактэрнымібылі творыІпацея Пацея“Уния альбовыклад преднейшихартикулов кузъодноченьюгреков с костёломримским належащых”(Вільня, друкарняМамонічаў,1595) Оборона соборуфлорентейскогоосмого, противфальшивомунедавно отпротивниковзгоды выданому”(Вільня, друкарняМамонічаў,1604).
Важнымідыскусійныміпраблемаміаныуніяцкайпалемікі ўканцы XVI- першых дзесяцігоддзяхXVIIстст. сталіпытанні царкоўна-рэлігійнайгісторыі: крышчэннеРусі, узаемаадносіныКіеўскай мітраполііў X- XVстст. с канстантынопальскімпатрыярхамі рымскай курыяй, Фларэнтыйскаяі Берасцейскаяунія. У сутнасцідыскуссіязакранала шляхіпалітычнага, культурнагаі царкоўна-рэлігійнагаразвіцця Беларусіі Украіны. Духоўнаяіерархія уніяцкайцарквы фактычнабыла ў двайнымпадпарадкаванні: вярхоўнайуладзе РэчыПаспалітайі Вытыкану.Палемічныявыданні беларускіхі украінскіхбрацтваў, якнайбольш рэдкіясатырычныятворы (“Палінодыя”Захарыі Капысценскага1621; сатырычнаепасланне прасвітэраАндрэя са Слуцка, пачатак XVIIст.), накіраваныясупраць ідэёлагаўкаталіцызмуі ўніі, адстайвалітрадыцыйныяшляхі гістрычнагаразвіцця Беларусіі Украіны прызахаваннікультурнай, моўнай і у пэўнайступеніграмадска-палітычнайагульнасціўсходнеславянскіхкраін27.
Падабенстваграмадска-палітычныхі культурныхумоў, якія склалісява ўсходнеславянскіхземлях РэчыПаспалітайу апошняй трэціXVI- першай паловеXVIIст., обумовілаасаблівуютэматычнуюі ідэйную блізкасцьбеларуска-украінскайантыуніяцайпубліцыстыкі, якая развіваласяфактычна ўадным русле, супрацоўніцтваі ўзаемадапамогадзеячаў беларусскайі украінскайкультуры, літаратуры, кнігадрукавання.
У ідэйнамплане асабліваезначэнне мелітыя гістарыяграфічныяаспекты антыуніяцкайпубліцыстыкі, у якіх абараняласядзяржаўна-палітычнае, царкоўна-рэлігійнаераўнапраўегрэка-візантыйскайі старажытнарускайцывілізацыі(у параўнанніз рымскай,“лацінскай”), важнасць захаваннястаражытнарусскайспадчыны, адзінствагісторыка-культурнагапрацэсу.
Трыумфконтррэфармацыіпасля войнаўсярэдзіны XVIIст., умацаваннепазіцый Польшчыі каталіцкайцарквы ў РэчыПаспалітай, крызіс брацтваўі некаторыядругія грамадска-палітычныяфактары вызначылізаняпад літаратурнайпалемікі наБеларусі іУкраіне. Гістарычныяўяўленні пануючыхслаёў грамадстваў XVI- XVIIстст. найшліадлюстраваннеў фарміраванніідэялогіісарматызму,ідэалізацыіграмадска-палітычнагастроя РэчыПаспалітай.Знакамітымпрадстаўнікомгэтага накірункугістарыяграфіібыў ураджэнецБрэсцкагаваяводстваШымон Старавольскі, большасцьсачыненняўякога быліапублікаваныяза мяжой, аднаккарысталісявялікай папулярнасцюў яго межах28.
Заключэнне
Гістарычныяпісьмовыятворы, а таксамавусная народнаятворчасцьнакапілі багатыгістарычныматэрыял абграмадска-палітычным, сацыяльна-эканамічнымі культурнымразвіцці беларускіхземляў у IX- XVII стст.Разам з тымпераважнымметадам пераемнасцігістарычныхведаў папярэднікаўзаставаласякампіляцыя, пад час якойаўтары некрытычнаставіліся дафактаў, неадрознівалііх ад паданняўі меркаванняў.Практычна ўсегістарычныятворы дадзенагаперыяду маюцьідэалагічнуюнакіраванасцьі скіраванына дасягненнетых ці іншыхграмадска-палітычныхмэтаў. Тамуаб’ектыўнаўзнікае неабходнасцьсістэматызацыігістарычнагаматэрыялу, крытычнагааналізу гістарычныхфактаў, перыядызацыі, а значыць ўзнікненняновых гісарыяграфічныхтвораў.
Спіс выкарастанайлітаратуры
Белазаровіч В.А. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі. Гродна, 2006.
Очерки истории и исторической науки СССР. Т.1, М., 1955.
Улащик Н.Н. Введение в изучение белорусско-литовского летописания. М., 1985.
Чамярыцкі В.А. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры. Мн., 1969.