Сфера образования, в том числе система высшего образования, должна не только поддерживать функционирование сложившихся общественно-производственных отношений, но и формировать образцы и идеалы будущей жизни и деятельности людей в стране – демократическом обществе, правовом государстве с социально ориентированной экономикой; готовить для высокотехнологичных производств специалистов, способных к оперативному освоению нововведений в сфере профессиональной деятельности.
Поэтому система высшего профессионального образования должна не просто соответствовать социально-экономическим и политическим изменениям в стране, но и осуществлять свою деятельность на основе ближнесрочных и долгосрочных прогнозов с учетом мировых социокультурных и образовательных тенденций.
Важнейшими тенденциями и особенностями развития системы высшего образования в мире выступают:
1. Быстрые темпы развития высшего образования, массовость высшей школы.Так, количество поступающих в высшие учебные заведения выпускников школ в 1995 г. в развитых странах составило – 60%, в Северной Америке – 84%, в развивающихся странах число охваченных высшим образованием увеличилось за последние годы в 11 раз. В настоящее время в Республике Беларусь насчитывается 460 студентов на 10 000 населения, что является высоким показателем для стран Европы.
2. Расширение сферы образовательных потребностей обучающихся студентов, что способствует диверсификации (увеличение разнообразия) учебных планов и программ, возникновению новых специализаций и специальностей, которые находятся на стыке двух или нескольких научных областей или учебных дисциплин. Такая взаимосвязь знаний из различных учебных предметов называется междисциплинарностью,которая ивыступает важнойхарактеристикой учебного процесса в современном вузе. Научная практика подтверждает, что новые знания, новая научная отрасль возникают на стыке знаний из разных научных сфер. Образование в современном мире, как отмечал Генеральный директор ЮНЕСКО Фредерико Майор, формируется по образу и подобию бесконечной вселенной, где скрещиваются и взаимно обогащаются друг с другом процессы непрекращающегося творения.
3. Создание единого образовательного пространства в условиях его интернационализации. В соответствии с Болонской декларацией, принятой министрами образования 29 стран Европы 19 июня 1999г., к 2010 году предполагается создание единого европейского образовательного пространства с целью расширения для выпускников вузов возможностей трудоустройства, повышения мобильности специалистов и их конкурентоспособности. Создание единого образовательного пространства предполагает:
– признание дипломов, ученых степеней и квалификаций,
– реализацию двухступенчатой структуры высшего образования,
– использование единой системы кредитных (зачетных) единиц при освоении образовательных программ,
– разработку европейских стандартов качества образования с применением сравнимых критериев и способов их оценки.
4. Качественное изменение требований к подготовке специалиста для производства. В современной производственной сфере наблюдается соединение нескольких форм деятельности: производственной, исследовательской и проектно-конструкторской. Это способствует созданию экспериментальных производств, направленных на разработку новых, более эффективных технологий, обеспечивающих повышение качества продукции. Интеллектуальный потенциал современного общества определяется освоением новых типов мышления, развитием новых видов деятельности, созданием новых технологий.
В этой связи изменяется роль вузовской науки и практики: они должны обеспечивать в процессе подготовки будущих специалистов соединение учебной, научно-исследовательской, проектно-конструкторской форм деятельности в единый процесс совершенствования существующих и создания новых технологий и систем деятельности.
Это определяет необходимость обновления содержания образования в современном вузе: оно должно быть не только «знаниевым», но и «деятельностным» и обеспечивать формирование у студентов опыта освоения и создания новых типов деятельности. Выдвигается проблема реорганизации образовательного процесса вуза, в котором учебно-познавательная работа студентов должна превращаться в научно-исследовательскую и проектно-конструкторскую деятельность. Опыт освоения новых типов деятельности, способов мышления, технологий и должен стать предметом изучения студентами. При этом будущие специалисты должны учиться выдвигать и обосновывать целевые установки деятельности, разрабатывать и внедрять научно-производственные и технологические проекты.
5. Повышение роли непрерывного самообразования.В настоящее время в высшей школе в течение 4-6 лет в условиях интенсивного развития науки, производственной сферы осуществляется подготовка специалистов, срок профессиональной пригодности которых исчисляется 3-5 годами. В условиях быстрого «старения» знаний специалист нуждается в повышении квалификации или профессиональной переподготовке. По некоторым оценкам зарубежных исследователей специалист в течение года вынужден проводить в учреждениях системы последипломного образования до трети своего рабочего времени. В этой связи важнейшей задачей в процессе профессиональной подготовки специалистов выступает формирование у них системы аутодидактических умений (умений учить самого себя) и потребности в постоянном самообразовании
6. Изменение способов организации и управления учебным процессом в вузе, что предполагает перевод студента из пассивной позиции объекта учебно-познавательной деятельности в активную, рефлексивно-исследовательскую позицию субъекта. Такой подход определяет необходимость создания в образовательном процессе условий для усвоения студентами умений самоопределения, самообразования и профессионального самосовершенствования. Важнейшими условиями выступают реализация развивающих или личностно-ориентированных технологий, основанных на активных, исследовательских формах и методах обучения; увеличение доли самостоятельной работы, использование INTERNET. Это предполагает серьезную активизацию учебной и научно-исследовательской работы будущих специалистов, увеличение ее плотности и насыщенности, количества отчетных и контрольных мероприятий.
7. Образование стало крупной составляющей рынка образовательных услуг и может стать, по мнению экспертов, одним из самых прибыльных видов экспорта в 21 веке. По оценке ВТО, мировой рынок образовательных услуг составил в 1995 г. 27 млрд. долларов США. Предполагается, что к 2025 г. общее количество студентов, получающих образование за рубежом, вырастет до 4,9 млн., а финансовые показатели достигнут 90 млрд. долларов США. Всемирная торговая организация (ВТО) включила образование в список видов деятельности, которая, в случае заключения соответствующего Генерального соглашения, будет регулироваться его положениями.
Система высшего образования Республики Беларусь
Па стану на пачатак 2008/2009 навучальнага года ў рэспублiцы працуюць 43 дзяржаўныявышэйшыя навучальныя ўстановы (далей па тэксту – ВНУ), уключаючы Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. 42 ВНУ знаходзяцца ў падпарадкаваннi 11 мiнiстэрстваў i іншых органаў дзяржаўнага кіравання:
Мiнiстэрства адукацыi — 23
Мiнiстэрства сельскай гаспадаркi i
харчавання — 4
Мiнiстэрства аховы здароўя — 4
Мiнiстэрства культуры i друку — 3
Мiнiстэрства сувязi i iнфарматыкi — 1
Нацыянальны банк — 1
Міністэрства спорту і турызму — 1
Мiнiстэрства ўнутраных спраў — 1
Мiнiстэрства абароны — 1
Дзяржаўны Камітэт па авіяцыі — 1
Міністэрства па надзвычайных сітуацыях – 2
З 43 дзяржаўных ВНУ 31 з'яўляюцца ўнiверсiтэтамі, 7 — акадэмiямi, 2— iнстытутамі, 3 — вышэйшымi каледжамi.
Акрамя таго, па стану на пачатак 2008/2009 навучальнага года ў рэспублiцы дзейнiчала 10 прыватных ВНУ.
З улiкам штатных сумяшчальнiкаў у дзяржаўных ВНУ рэспублiкi працуе 25287 выкладчыкаў, з iх: 1282 чал. — дактары, 8083 чал.— кандыдаты навук. Вучонае званне прафесара маюць 1204 чал., дацэнта — 6346 чал.
У ВНУ сiстэмы Мiнадукацыi ў гэтай жа якасцi працуюць 892 дактары i 5636 кандыдатаў навук, а ўсяго 15483 штатныя выкладчыкі, з якiх 826 чалавек маюць вучонае званне прафесара i 4458 — дацэнта.
Колькасць работнікаў выхаваўчага працэсу ў дзяржаўных ВНУ складае 1460 чалавек.
Асноўныя колькасныя характарыстыкi кантынгенту студэнтаў дзяржаўных ВНУ прыведзены ў наступнай таблiцы:
Колькасць
У iх студэнтаў
У тым лiку па формах навучання:
дзённая
вячэрняя
завочная
ВНУ
(тыс.чал. )
усяго
прынята
усяго
прынята
усяго
прынята
Усяго
У т.л. ВНУ Мiнадукацыi:
У 2008 годзе ў дзяржаўныя ВНУ рэспублiкi паступіла 79131 чал., што на 1484 чал. меньш, чым у мінулым годзе. З ліку паступіўшых у дзяржаўныя ВНУ 48194 чал. (60,9%) будуць навучацца на дагаварных умовах, што на 1% меньш, чым у мінулым годзе.
З дзяржаўных ВНУ рэспублікі выбыла па прычыне непаспяховасці 15413 чал., што на 2604 чал. больш, чым у мінулым годзе, а з ВНУ сістэмы Мінадукацыі — 12773 чал., што на 2300 чал. больш, чым у мінулым годзе.
58,2% ад агульнай колькасцi студэнтаў ВНУ сiстэмы Мiнадукацыi складаюць жанчыны. Найвялiкшая колькасць жанчын — 18941 чал. (78,3%) навучаецца ў Беларускiм дзяржаўным эканамічным унiверсiтэце. У Мінскім лінгвістычным універсітэце гэты паказчык складае 87,9%, у Беларускiм дзяржаўным педагагічным універсітэце — 85,5%.
У дзяржаўных ВНУ рэспублiкi навучаецца 5939 студэнтаў, якiя пастаянна пражываюць на тэрыторыях замежных дзяржаў. З іх грамадзянамі Расіі з’яўляюцца 1846 чал., Кітая – 798, Туркменістана – 724, Індыі – 359, Лівана – 230, Сірыі – 228, Ірана – 218 і г.д.. Паказчыкі прыёму, навучання і выпуску студэнтаў, якiя пастаянна пражываюць на тэрыторыях замежных дзяржаў, прыведзены ў наступнай табліцы (дзесяць першых краін па агульнай колькасці студэнтаў):
Назва дзяржавы
Прынята
з іх з поўнай аплатай затрат
Навучаецца
з іх з поўнай аплатай затрат
Выпуск
з іх з поўнай аплатай затрат
Расія
Кітай
Туркменістан
Індыя
Ліван
Сірыя
Іран
Шры-Ланка
Украіна
Літва
У ВНУ сiстэмы Мiнадукацыi такiх студэнтаў 3019 чалавек. З іх грамадзянамі Расіі з’яўляюцца 1175 чал., Кітая – 695 чал., Туркменістана – 326, Ірана – 95 і г.д.. Паказчыкі прыёму, навучання і выпуску студэнтаў сiстэмы Мiнадукацыi, якiя пастаянна пражываюць на тэрыторыях замежных дзяржаў, прыведзены ў наступнай табліцы (дзесяць першых краін па агульнай колькасці студэнтаў):
Назва дзяржавы
Прынята
з іх з поўнай аплатай затрат
Навучаецца
з іх з поўнай аплатай затрат
Выпуск
з іх з поўнай аплатай затрат
Расія
Кітай
Туркменістан
Іран
Літва
В’етнам
Украіна
Турцыя
Ліван
Ірак
120 студэнтаў рэспублiкi, у тым лiку 49 студэнтаў сiстэмы Мiнадукацыi накiраваны на вучобу ў замежныя навучальныя ўстановы ( у Кітай – 18, у Італію — 6, у Іспанію — 6 i г.д.).
Паказчыкі прыёму, навучання і выпуску па профілях у дзяржаўных ВНУ прыведзены ў наступнай табліцы:
Профіль
Прынята
Навучаецца
у т.л. жанчын
Выпуск
Архітэктура і будаўніцтва
Ахова здароў'я
Грамадскае харчаванне
Гуманітарныя навукі
Камунікацыі,права.Эканоміка.Кіраванне
Мастацтва і дызайн
Педагогіка
Педагогіка. Прафесійная адукацыя
Прыродазнаўчанавуковыя
Сацыяльная абарона
Сельская і лесная гаспадарка
Служба бяспекі
Тэхніка і тэхналогіі
Фізічная культура. Турызм
Экалагічныя навукі
Усяго
168892 студэнты ВНУ сiстэмы Мiнадукацыi (што складае 61,1% ад агульнай колькасці) навучаюцца на дагаварных умовах (за кошт сродкаў прадпрыемстваў i арганiзацый — 3763 чал. i за кошт уласных сродкаў — 165129 чал.), што на 6870 чал. больш, чым у мiнулым годзе. Усяго ў дзяржаўных ВНУ рэспублiкi на дагаварных умовах навучаецца 214194 чал., што складае 59% ад агульнай колькасцi студэнтаў. У параўнанні з мінулым годам гэта на 1,5% больш.
Выпуск спецыялiстаў з дзяржаўных ВНУ рэспублiкi ў 2008 годзе склаў 57728 чал., што на 2620 чал. больш, чым у мiнулым годзе. Выпуск з ВНУ Мiнадукацыi склаў 44786 чал., што на 1988 чал. больш, чым у 2007 годзе.
Акрамя таго, 1913 чал. атрымалі дыплом магістра. Па ВНУ сiстэмы Мiнадукацыi гэты паказчык складае 1564 чал.
Накіраванне на работу атрымалі 19412 выпускнікоў дзяржаўных ВНУ рэспублікі, што навучаліся па дзённай форме навучання за кошт бюджэтных сродкаў, з іх прыбылі да места работы 17988 чал. (92,6%).
Агульная колькасць пасадачных месц на прадпрыемствах грамадскага харчавання складае 21177, або 50,5% ад патрабуемых па норме (у мінулым годзе – 50,9%). Сярод усiх ВНУ рэспублiкi найменшы працэнт забяспечанасці (20,8%) пры дэфiцыце месц роўным 137, мае Беларуская дзяржаўная акадэмія музыкі.
Колькасць студэнтаў ВНУ сiстэмы Мiнадукацыi, якiя пражываюць у iнтэрнатах складае ў гэтым годзе 45263 чал. ці 60,0% ад агульнай колькасці студэнтаў, якія маюць патрэбу ў інтэрнатах. Працэнт забяспечанасці іншагародніх студэнтаў інтэрнатамі па ВНУ рэспублікі – 66,4%.
Значна адрозніваюцца ўмовы пражывання ў інтэрнатах розных ВНУ (па памерах жылой плошчы інтэрнатаў, занятай студэнтамі дадзенага ВНУ, у разліку на аднаго пражываючага) – ад 13,5 кв.м. у мінскім дзяржаўным лінгвістычным універсітэце, да 3,2 кв.м. у Міжнародным дзяржаўным экалагічным універсітэце. У сярэднім па ВНУ сістэмы Мiнадукацыi гэты паказчык складае 7,3 кв.м., па рэспубліцы таксама – 7,3 кв.м.
Па стану на 1 кастрычнiка 2008 года ў Рэспублiцы Беларусь працуюць 10 прыватныхВНУ і 8 іх філіялаў, якія маюць лiцэнзiю Мiнiстэрства адукацыi Рэспублiкi Беларусь. Да ліку прыватных ВНУ з 2003 года адносіцца Беларускі гандлёва-эканамічны універсітэт спажывецкай кааперацыі.
У прыватных ВНУ навучаюцца 57777 чал. (што на 893 чал. меньш, чым у мінулым годзе), у тым лiку 14772 чал. — на дзённай, 43005 чал. — на завочнай форме навучання.
З агульнага ліку студэнтаў, якія навучаюцца ў прыватных ВНУ, стыпендыю атрымліваюць толькі 788 студэнтаў (34,1%) Беларускага гандлёва-эканамічнага універсітэта спажыўкааперацыі .
У 2008 годзе прыём у прыватныя ВНУ склаў 12354 чал. (што на 2477 чал. меньш, чым у мінулым годзе), у тым лiку 3505 — на дзённую і 8849 — на завочную форму навучання.
Ніжэй прыведзена табліца, якая адлюстроўвае паказчыкі прыёму, навучання і выпуску студэнтаў прыватных ВНУ па профілях:
Профіль
Прынята
Навучаецца
у т.л. жанчын
Выпуск
Гуманітарныя навукі
Камунікацыі,права.Эканоміка.Кіраванне
Мастацтва і дызайн
Педагогіка
Прыродазнаўчанавуковыя
Сацыяльная абарона
Тэхніка і тэхналогіі
Усяго
66,9% ад агульнай колькасцi студэнтаў прыватных ВНУ складаюць жанчыны — 38657 чал.
У прыватных ВНУ навучаецца 449 студэнтаў з замежных дзяржаў.
Выпуск спецыялiстаў з прыватных ВНУ рэспублiкi ў 2008 годзе склаў 11094 чал. (2388 — па дзённай і 8706 — па завочнай форме навучання), што на 659 чал. меньш, чым у мiнулым годзе.
У прыватных ВНУ Рэспублiкi Беларусь працуюць 1721 штатных выкладчыкаў, з якiх 65 маюць вучонае званне прафесара і 453 — дацэнта. 60 выкладчыкаў маюць вучоную ступень доктара, 588 – кандыдата навук. Акрамя таго, у гэтых ВНУ 422 выкладчыкі працуюць на ўмовах штатнага сумяшчальнiцтва.
Агульная плошча будынкаў прыватных ВНУ складае 197967 кв.м. З iх 111776 кв.м (56,4%) — арэндаваная плошча. З агульнай колькасці прыватных ВНУ 2 ВНУ і 1 філіял не маюць уласных плошчаў. Не арэндуюць будынкі 1 ВНУ і 1 філіял: Гандлёва-эканамічны універсітэт спажыўкааперацыі, Гомельскі філіял МІПСА. 7 ВНУ і 2 філіялы выкарыстоўваюць як уласныя, так і арэндаваныя плошчы.
Будынкi iнтэрнатаў займаюць плошчу 36783 кв.м. З iх арандаваная плошча — 688 кв.м. 2327 студэнтаў маюць патрэбу ў iнтэрнатах. З iх пражываюць у iнтэрнатах 2062 чал. (88,6%).
Харчаванне студэнтаў не арганізавана ў 5 ВНУ і 1 філіяле: у Інстытуце сучасных ведаў, Інстытуце прадпрымальніцкай дзейнасці, Інстытуце правазнаўства, “Жаночым інстытуце ЭНВІЛА”, Міжнародным гуманітарна-эканамічнам інстытуце, а таксама ў філіяле Інстытута правазнаўства ў Гродне.
Агульны прыём, агульная колькасць і выпуск студэнтаў дзяржаўных і прыватных ВНУ рэспублікі ў 2007 і 2008 навучальных гадах прыведзены ў табліцы:
Умовы аплаты
Прыём у ВНУ
Кантынгент студэнтаў ВНУ
Выпуск з ВНУ
За кошт бюджэтных сродкаў, усяго (дзяржаўныя ВНУ, уключаючы сродкі бюджэта РФ)
па формах навучання
дзённая
вячэрняя
завочная
174 7018
За кошт уласных сродкаў студэнтаў, усяго
у т.л.
дзяржаўныя ВНУ
прыватныя ВНУ
За кошт сродкаў прадпрыемстваў і арганізацый, усяго
у т.л.
дзяржаўныя ВНУ
прыватныя ВНУ
У С Я Г О :
у т. л.
- дзяржаўныя ВНУ
- прыватныя ВНУ