Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь Вучэбна-метадычнае аб’яднанне ВНУ Рэспублікі Беларусь па гуманітарнай адукацыіЗАЦВЯРДЖАЮ Першы намеснік Міністра адукацыі Рэспублікі Беларусь ____________________ А. І. Жук ____________________ 2008 г.Рэгістрацыйны № ТД-__________/тып.Гісторыя БеларусіТыпавая вучэбная праграмадля вышэйшых навучальных устаноў па спецыяльнасці1-21 03 01 Гісторыя (па накірунках) УЗГОДНЕНАСтаршыня Вучэбна-метадычнага аб’яднання ВНУ Рэспублікі Беларусь па гуманітарнай адукацыі___________________ У. Л. Клюня_____________________ 2008 г. УЗГОДНЕНА Начальнік упраўлення вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ____________________ ^ Ю. І. Міксюк____________________ 2008 г.Першы прарэктар Дзяржаўнай установы адукацыі «Рэспубліканскі інстытут вышэйшай школы» ________________ І. В. Казакова__________________ 2008 г. Эксперт-нормакантралёр __________________ __________________ 2008 г. Мінск 2008 Складальнікі: ^ П. І. Зялінскі, прафесар кафедры гісторыі Беларусі новага і навейшага часу Беларускага дзяржаўнага універсітэта, доктар гістарычных навук, прафесар;У. Ф. Ладысеў, прафесар кафедры гісторыі Беларусі новага і навейшага часу Беларускага дзяржаўнага універсітэта, доктар гістарычных навук, прафесар;^ Ю. Л. Казакоў, загадчык кафедры гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў Беларускага дзяржаўнага універсітэта, кандыдат гістарычных навук, дацэнт;^ А. Г. Каханоўскі, загадчык кафедры гісторыі Беларусі новага і навейшага часу Беларускага дзяржаўнага універсітэта, кандыдат гістарычных навук, дацэнт;П. А. Лойка, дацэнт кафедры гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў Беларускага дзяржаўнага універсітэта, кандыдат гістарычных навук, дацэнт;^ У. А. Сосна, дацэнт кафедры гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў Беларускага дзяржаўнага універсітэта, кандыдат гістарычных навук, дацэнт;^ В. А. Цяплова, дацэнт кафедры гісторыі Беларусі новага і навейшага часу Беларускага дзяржаўнага універсітэта, кандыдат гістарычных навук, дацэнт.Рэцэнзенты:Кафедра эканамічнай гісторыі Установы адукацыі «Беларускі дзяржаўны эканамічны універсітэт»;^ А. А. Каваленя, дырэктар Дзяржаўнай навуковай установы “Інстытут гісторыі” Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктар гістарычных навук, прафесар;І. П. Крэнь, загадчык кафедры гісторыі Беларусі Установы адукацыі «Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы», кандыдат гістарычных навук, прафесар.^ Рэкамендавана да зацвярджэння ў якасці тыпавой: Кафедрай гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў Беларускага дзяржаўнага універсітэта, пратакол № 12 ад 4 чэрвеня 2008 г.; Кафедрай гісторыі Беларусі новага і навейшага часу Беларускага дзяржаўнага універсітэта, пратакол № 12 ад 13 мая 2008 г.; Навукова-метадычным саветам Беларускага дзяржаўнага універсітэта(пратакол № 4 ад 22 мая 2008 г.);Навукова-метадычным саветам па гуманітарных спецыяльнасцях Вучэбна-метадычнага аб’яднання ВНУ Рэспублікі Беларусь па гуманітарнай адукацыі(пратакол № 4 ад 12 верасня 2008 г.)^ Адказны за рэдакцыю: А. Г. КаханоўскіАдказны за выпуск: Ю. Л. Казакоў Змест 1. Тлумачальная запіска................................................................... 4 2. Прыкладны вучэбна-тэматычны план…….......………....... 6 3. Змест вучэбнай дыцыпліны…………………..……………....... 9 4. Крыніцы і літаратура............………………………………........ 38 ^ ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА Дысцыпліна «Гісторыя Беларусі» з’яўляецца нарматыўнай і адной з вядучых у навучальным плане спецыяльнасці «Гісторыя» ВНУ Рэспублікі Беларусь. Вучэбная праграма дысцыпліны «Гісторыя Беларусі» распрацавана ў адпаведнасці з наступнымі нарматыўнымі і метадычнымі дакументамі: — Макет адукацыйнага стандарту вышэйшай адукацыі першай ступені (зацверджаны загадам Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 13.06.2006 г. № 374); — Адукацыйны стандарт па спецыяльнасці 1-21 03 01 Гісторыя (па накірунках) (зацверджаны 12.06. 2008); — Парадак распрацоўкі, зацвярджэння і рэгістрацыі вучэбных праграм для першай ступені вышэйшай адукацыі (зацверджана Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь 12.11. 2008 г.). Мэта вывучэння дысцыпліны – ў набыцці студэнтамі ведаў аб асноўных этапах, з’явах і падзеях і імёнах айчыннай гісторыі; разуменні яе месца ў сістэме сацыяльна-гуманітарных ведаў; у дакладным уяўленні імі ўзаемапранікненняў і ўзаемаўплываў народаў, што адбываліся на сумежжы цывілізацый Захаду і Усходу; у фарміраванні творчай і гарманічнай, з навукова-гуманістычным светапоглядам, сацыяльна завостранай асобы. Для рэалізацыі вызначаных мэт прадугледжваецца вырашэнне наступных задач: навучыць студэнтаў знаходзіць прычынна-выніковыя сувязі гістарычных працэсаў і падзей; прывіць ім навыкі ў вызначэнні фактараў, якія абумовілі змест, характар і асаблівасці рэгіянальнага развіцця; сфарміраваць крытычны падыход да аналізу мінулага і правядзення яго сувязі з сучаснасцю; садзейнічаць фарміраванню ў выпускніка вышэйшай школы актыўнай грамадзянскай пазіцыі. У выніку вывучэння дысцыпліны студэнт павінен: ведаць: асноўныя тэорыі грамадскага развіцця ў адпаведнасці з фармацыйным і цывілізацыйным падыходамі да разгляду гісторыі Беларусі; асноўныя этапы фарміравання беларускага этнасу ў розныя гістарычныя перыяды; сутнасныя характарыстыкі еўрапейскага, расійскага, савецкага і сучаснага шляхоў мадэрнізацыі ў сацыяльна-эканамічнай, ідэйна-палітычнай, культурнай і духоўнай сферах; асноўныя дасягненні ў развіцці матэрыяльнай і духоўнай культуры, культурна-гістарычную спадчыну беларускага грамадства; асноўныя этапы станаўлення дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі, беларускай дзяржаўнасці і дзяржаўнага суверэнітэта Рэспублікі Беларусь; месца і ролю беларускіх зямель у геапалітычных працэсах у розныя гістарычныя перыяды, месца і ролю суверэннай Рэспублікі Беларусь у працэсах інтэграцыі і глабалізацыі. умець: прыменяць фармацыйны і цывілізацыйны падыходы да вывучэння гісторыі пры характарыстыцы заканамернасцяў і асаблівасцяў гістарычнага развіцця беларускага соцыума; тлумачыць уплыў розных культурна-цывілізацыйных фактараў на сацыяльна-эканамічнае, дзяржаўна-палітычнае, этнаканфесійнае і культурнае развіццё Беларусі ў розныя гістарычныя перыяды; ажыццяўляць параўнальны аналіз рэформ і рэвалюцый у працэсе мадэрнізацыі беларускага грамадства, ацэньваць вынікі дзейнасці савецкай грамадска-палітычнай і сацыяльна-эканамічнай сістэмы ў БССР, вызначаць сутнасныя характарыстыкі сучаснай беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця; ацэньваць асноўныя дасягненні матэрыяльнай і духоўнай культуры Беларусі ў кантэксце гістарычнага развіцця і выкарыстоўваць культурна-гістарычную спадчыну ў сваёй прафесійнай дзейнасці; аналізаваць працэс станаўлення беларускай дзяржаўнасці, афармлення і ўмацавання суверэнітэта Рэспублікі Беларусь у аспекце фарміравання прававой дзяржавы. Структура праграмы грунтуецца на вызначэнні і адборы галоўных паняццяў, ідэй, тэндэнцый, фактаў, дат, імён і іншых элементаў гістарычных ведаў, накіравана на тое, каб раскрыць сутнасныя элементы развіцця эканамічных адносін і важнейшыя рысы ў Беларусі; дэмаграфічную характарыстыку і сацыяльную стратыфікацыю грамадства; асноўныя палітычныя падзеі і іх уплыў на дзяржаўна-прававую эвалюцыю Беларусі; канфесійнае і этнакультурнае развіццё; найкаштоўнейшыя здабыткі духоўнага жыцця народа. Змест праграмы адпавядае сучасным дасягненням гістарычнай навукі. Дысцыпліна разлічана максімальна на 822 гадзіны, з іх 356 аудыторных (214 лекцый, 142 семінараў). У якасці формы справаздачнасці рэкамендуецца праводзіць экзамены.^ 2. ПРЫКЛАДНЫ ВУЧЭБНА-ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАНСпецыльнасць 1-21 03 01 “Гісторыя (па накірунках)” №п/п Назва раздзелаў(модуляў) і тэм Колькасць гадзін ^ Усяго аўдыторных З іх Лекцыі Семінары 1. Беларускія землі састаражытнасці да сярэдзіны ХIII ст. 50 32 18 1.1. Уводзіны ў гісторыю Беларусі. Першабытная эпоха на тэрыторыі Беларусі (100 – 35 тыс. гг. да н.э. – VIII ст. н.э.) 14 10 4 1.2 Раннефеадальныя дзяржаўныя ўтварэнні на беларускіх землях (IX – першая палова XIII ст.) 18 12 6 1.3 Утварэнне і станаўленне Вялікага княства Літоўскага(другая палова ХІІІ—ХIV ст.) 18 10 8 2. Беларусь у канцыХIV– першай палове XVIІ cт. 68 40 28 2.1 Абвастрэнне ўнутраных супярэчнасцей у Вялікім княстве Літоўскім у канцы XIV ст.) 10 6 4 2.2 Княжанне Вітаўта, яго ўнутраная і знешняя палітыка. Казімір IV. 12 6 6 2.3 Культура Беларусі ў XIV–XV ст. 10 6 4 2.4 Знешняя палітыка і войны Вялікага княства Літоўскага ў першай палове XVI ст. 10 6 4 2.5 Эвалюцыя дзяржаўнага ладу Вялікага княства Літоўскага 8 6 2 2.6 Лівонская вайна. Люблінская унія 1569 г. і яе наступствы. 10 6 4 2.7 Эканамічнае і грамадскае жыццё на беларускіх землях. 8 4 4 3. Беларусь у сярэдзінеXVIІ – XVIІІ стст. 68 40 28 3.1 Войны сярэдзіны XVII-першай паловы XVIII ст. і іх наступствы 18 10 8 3.2 Спробы дзяржаўных рэформ. Першы і другі падзелы Рэчы Паспалітай 18 10 8 3.3 Паўстанне 1794 г. Трэці падзел Рэчы Паспалітай 16 10 6 3.4 Культура XVII–XVIII ст. 16 10 6 4. Беларусь у ХІХ ст. 52 32 20 4.1. Беларусь у першай палове ХІХ ст. 26 16 10 4.2. Беларусь у другой палове ХІХ ст. 26 16 10 5. Беларусь у 1900 – 1939 гг. 68 40 28 5.1. Беларусь у пачатку ХХ ст. 18 10 8 5.2. Беларусь у гады Першай сусветнай вайны. Станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1914 – 1920) 18 12 6 5.3. Беларуская ССР у 20– 30-я гг. ХХ ст. 18 10 8 5.4. Заходняя Беларусь у складзе Польскай дзяржа- вы (1921–1939) 14 8 6 6. Беларусь з 1939 г. да пачатку ХХІ ст. 50 30 20 6.1. Беларусь у гады Другой сусветнай вайны (1939–1945) 14 8 6 6.2. Беларусь у пасляваенны перыяд (другая палова 40-х – першая палова 50-х гг. ХХ ст.) 10 6 4 6.3. Беларусь у перыяд спроб і рэформаў і крызісу адмістрацыйна-каманднай сістэмы (сярэдзіна 50-х – 80-я гг. ХХ ст.) 14 8 6 6.4. Беларусь на сучасным этапе развіцця 12 8 4 Усяго 356 214 142 ^ 1. БЕЛАРУСКІЯ ЗЕМЛІ СА СТАРАЖЫТНАСЦІДА СЯРЭДЗІНЫ xiii СТ.1.1. Уводзіны ў гісторыю Беларусі. Першабытная эпоха на тэрыторыі Беларусі(100—35 тыс. гг. да н. э. — VIII cт. н. э.)Гісторыя Беларусі як навучальная дысцыпліна. Змест і структура курса. Характарыстыка вучэбнай літаратуры.Асаблівасці гістарычнага шляху беларускага народа. Тэрыторыя і прыродныя ўмовы. Эвалюцыя назваў краю і насельнікаў. Перыядызацыя гісторыі Беларусі. Гісторыя як памяць народа. Важнейшыя крыніцы па гісторыі Беларусі. Навуковыя і вучэбныя выданні крыніц.Асэнсаванне гістарычнага лёсу беларусаў. Канцэпцыі польскіх і расійскіх гісторыкаў. Зараджэнне і развіццё беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі. Вывучэнне гісторыі Беларусі ў савецкай гістарычнай навуцы. Дасягненні замежных вучоных. Сучасны стан беларускай гістарыяграфіі і гістарычнай свядомасці грамадства. Роля гістарычных ведаў у нацыянальна-культурным адраджэнні народа і станаўленні суверэннай дзяржавы — Рэспублікі Беларусь.^ Першапачатковае засяленне. Сляды знаходжання першых пасяленцаў, старажытныя стаянкі. Неандэртальцы і краманьёнцы. Умовы жыцця, прылады працы і зброя, асноўныя заняткі. Крэмнездабываючая справа. Мацярынская радавая абшчына як сацыяльная арганізацыя. Плямёны і археалагічныя культуры каменнага веку, меркаванні аб іх этнічнай прыналежнасці. Рэлігійныя вераванні і абрады. Першабытнае мастацтва.^ Насельніцтва тэрыторыі Беларусі ў эпоху бронзы і раннім жалезным веку. З’яўленне індаеўрапейцаў, іх балцкая галіна на беларускіх землях. Узаемадзеянне з даіндаеўрапейскім насельніцтвам. Узнікненне і развіццё вытворчых формаў гаспадарання. Плаўка і апрацоўка металаў. Зараджэнне грамадскага падзелу працы. Першапачатковы абмен. Бацькоўскі (патрыярхальны) род. Матэрыяльная і духоўная культура плямён бронзавага і жалезнага вякоў. ^ Рассяленне славян. Генезіс усходнеславянскіх плямён і шляхі іх рассялення па тэрыторыі Беларусі. Узаемаадносіны з балтамі. Праблема паходжання беларусаў. Далейшае развіццё і індывідуалізацыя вытворчасці. Сельская абшчына («мір»). Паселішчы і гарадзішчы. Разлажэнне першабытнаабшчынных адносін. Узнікненне класавага грамадства. Саюзы плямён («княжанні»). Рэлігія і культура крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў.^ 1.2. Раннефеадальныя дзяржаўныя ўтварэнні на беларускіх землях(ІХ — першая палова ХІІІ ст.)Крыніцы і гістарыяграфія.Першыя княствы-дзяржавы. Вытокі дзяржаўнасці Беларусі. Узнікненне княстваў. Старажытнабеларускія землі і Кіеўская Русь. Дзяржаўнасць Полацкай зямлі. Узаемаадносіны Полацка з Кіевам і Ноўгарадам. Рагвалод і Рагнеда. Усталяванне дынастыі Ізяславічаў. Княства пры Брачыславе. Усяслаў Полацкі. Бітва на Нямізе. Барацьба Уладзіміра Манамаха з Усяславам. Значэнне дзейнасці Уладзіміра Манамаха.Утварэнне Тураўскага княства. Княжанне Святаполка Уладзіміравіча. Адносіны Турава з Кіевам. Паступовае ўзвышэнне Пінска.Беларускія землі ў Смаленскім, Чарнігаўскім, Кіеўскім, Уладзіміра-Валынскім княствах.^ Феадальная раздробленасць. Прычыны і наступствы феадальнай раздробленасці. Княжацкія ўдзелы. Усобіцы.Драбленне Полацкай зямлі. Узвышэнне Мінска ў час праўлення князя Глеба. Барацьба полацкіх і кіеўскіх князёў. Падзел Тураўскай зямлі, князь Юрый Тураўскі. Княствы ў беларускім Пабужжы і Панямонні, воласці ў Пасожжы.Арганізацыя кіравання і дзяржаўны лад у землях-княствах. Звычаёвае і пісьмовае права. Пачаткі судаводства.^ Сацыяльна-эканамічнае развіццё. Шматукладнасць эканомікі. Стан сельскай гаспадаркі, асноўныя прылады апрацоўкі глебы і вытворчасці сельскагаспадарчых прадуктаў. Узнікненне гарадоў, іх знешні выгляд, колькасць і геаграфічнае размяшчэнне. Гарадское рамяство. Унутраны і знешні гандаль. Дагавор Смаленска, Полацка і Віцебска з Рыгай у 1229 г. Развіццё феадальных адносін на землях Беларусі. Пашырэнне зямельнай уласнасці свецкіх і царкоўных феадалаў, узмацненне іх улады на месцах. Шляхі закабалення свабодных сялян-абшчыннікаў. Формы феадальнай эксплуатацыі. Сацыяльнае расслаенне грамадства.^ Барацьба з крыжацкай агрэсіяй і нашэсцем мангола-татараў. Знешнепалітычнае становішча беларускіх зямель у пачатку ХІІІ ст. Напад нямецкіх феадалаў на Усходнюю Прыбалтыку і Полацкую зямлю. Кукенойскі князь Вячка, герцыкскі князь Усевалад, полацкі князь Уладзімір — арганізатары змагання супраць крыжакоў. Удзел палачан у разгроме шведскіх захопнікаў у бітве на Няве (1240). Роля насельніцтва беларускіх зямель у стрымліванні нямецкага прасоўвання на ўсход у ХІІІ ст. Легендарныя звесткі аб сутыкненнях з войскамі мангола-татараў на землях Беларусі ў сярэдзіне ХІІІ ст. Бітва каля Магільна. Роля беларускага народа ў барацьбе з мангола-татарамі.^ Рэлігія і культура. Перадумовы хрысціянізацыі. Першыя хрысціяне на беларускіх землях. Заснаванне Полацкай і Тураўскай епархій. Праблемы распаўсюджвання новай веры. Дваяверства. Вынікі і значэнне прыняцця хрысціянства.Вусная народная творчасць. Паданні пра Рагнеду і Усяслава Чарадзея. Узнікненне школ, бібліятэк. Пісьменнасць і навуковыя веды. Перакладная і арыгінальная літаратура. Гістарычная проза. «Троя», «Александрыя». Летапісы. Полацкая асветніца Ефрасіння. Літаратурная дзейнасць Кірылы Тураўскага. Клімент Смаляціч. Аўрамій Смаленскі. Архітэктура. Жывапіс. Прыкладное мастацтва.Вытокі беларускага этнасу.^ 1.3. Утварэнне і станаўленне Вялiкага княства Лiтоўскага(другая палова ХІІІ—ХIV ст.)Асноўныя падыходы да праблемы ўтварэння Вялікага княства Літоўскага ў гістарыяграфіі. Агляд асноўных крыніц.^ Утварэнне Вялiкага княства Лiтоўскага. Першыя звесткi пра Лiтву. Аб’яднаўчыя працэсы ў балта-ўсходнеславянскiм рэгiёне ў пачатку ХІІІ ст. Уплыў знешнепалiтычнай сiтуацыi на ўтварэнне дзяржавы ў верхнiм i сярэднiм Панямоннi. Сацыяльна-эканамiчныя перадумовы фармiравання ВКЛ. Роля Навагрудка ў заснаваннi дзяржавы. Мiндоўг i яго палiтыка. Княжанне Войшалка, Трайдзеня, Вiценя, Гедзімiна i Альгерда. Уключэнне ў склад ВКЛ Полацкага, Вiцебскага, Менскага княстваў i падняпроўскiх зямель. Супрацьстаянне з Ордэнам. Давыд Гарадзенскi. Бiтва на Сiнiх Водах. Значэнне Вялiкага княства Лiтоўскага ў гiсторыi беларускага народа.^ Дзяржаўны лад Вялiкага княства Лiтоўскага. Сталiцы, герб i мова дзяржаўнага справаводства. Органы дзяржаўнай улады i кiравання. Вялiкi князь. Гаспадарская рада. Узнiкненне вялiкага «вальнага» сойма i сфера яго кампетэнцыi. Вышэйшыя службовыя асобы: маршалак земскi, канцлер, падканцлер, падскарбiй земскi, гетманы. Дворныя ўраднiкi. Сiстэма мясцовага кiраўнiцтва дзяржавай: удзельныя князi, ваяводы, кашталяны, старосты i дзяржаўцы. Судовая сiстэма i асаблiвасцi яе iснавання ў ХIV — ХV ст.^ Эканамiчнае развiццё i сацыяльныя адносiны. Развiццё прадукцыйных сiл у сельскай гаспадарцы. Феадальнае землеўладанне: дзяржаўнае, свецкае i царкоўнае. Магнаты, шляхта, баяры, зямяне. Сялянская гаспадарка i павiннасцi сялян, iх юрыдычны стан. «Дымы» i «дворышчы». Вёскi, сёлы i воласцi. Мясцовая адмiнiстрацыя.Гарады i замкi. Склад гарадскога насельнiцтва. Рамяство i гандаль. Магдэбургскае права i яго роля ў эканамiчным i грамадска-палiтычным жыццi гарадоў.^ 2. БЕЛАРУСЬ У КАНЦЫ ХIV–ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVIІ CТ.2.1. Абвастрэнне ўнутраных супярэчнасцей у Вялiкiм княстве Лiтоўскiм у канцы ХIV ст.Дынастычная барацьба ў 70-я гг. ХIV ст. Кейстут, Ягайла, Андрэй Полацкi, Вітаўт. Умовы пагаднення памiж вялiкiм князем маскоўскiм Дзмiтрыем Іванавiчам Данскiм i мацi Ягайлы Ульянай Цвярской. Падрыхтоўка, заключэнне, змест i вынiкi Крэўскай унii. Агульназемскi прывілей 1387 г. i яго сутнасць. Пачатак распаўсюджвання каталiцтва ў Беларусi.Узмацненне палiтычных супярэчнасцяў памiж феадаламi каталiцкага i праваслаўнага веравызнанняў. Польска-лiцвiнскiя канфлiкты i практычнае скасаванне Крэўскай унii. Востраўскае пагадненне.^ 2.2. Княжанне Вiтаўта, яго ўнутраная i знешняя палiтыка. Казiмiр IVЛiквiдацыя буйных княстваў i ўмацаванне пазiцый цэнтральнай улады. Абласныя прывiлеi i iх значэнне. Бiтва на рацэ Ворскла i яе значэнне. Пашырэнне агрэсii нямецкiх феадалаў на ўсход. Чарговае зблiжэнне Вялiкага княства Лiтоўскага з Польскай Каронай. «Вялiкая вайна». Разгром крыжакоў пад Грунвальдам. Гарадзельскi прывілей 1413 г. Рэлiгiйная палiтыка Вiтаўта.Барацьба феадальных груповак за ўладу ў 30-я гг. ХV ст. i змены ў кiраўнiцтве дзяржавай. Прывілеi вялiкiх князёў лiтоўскiх праваслаўнай знацi 1432 i 1434 гг.Абранне Казiмiра вялiкiм князем. Паўстанне «чорных людзей» у Смаленску, хваляваннi ў Вiцебску, Полацку, на Валынi, Жмудскай зямлi. Агульназемскi прывілей 1447 г. i яго значэнне. Пачатак юрыдычнага афармлення прыгоннага права. «Судзебнiк» Казiмiра IV 1468 г. Адносiны Вялiкага княства Лiтоўскага з Польшчай. Усходняя палiтыка Казiмiра. «Змова князёў» 1480—1481 гг. Спробы аддзялення ад Вялiкага княства Лiтоўскага часткi беларускiх зямель.^ 2.3. Культура Беларусi ў ХIV—ХV ст.Этнiчныя працэсы на беларускiх землях, складванне адметных рыс беларускага народа (мова, звычаi, традыцыi, характар). Этнiчная самасвядомасць. Пытанне аб паходжаннi назвы «Белая Русь».Асаблiвасцi матэрыяльнай i духоўнай культуры. Дойлiдства, жывапiс, скульптура. Кнiжная справа. Летапiсанне. Арыгiнальная i перакладная лiтаратура.^ 2.4. Знешняя палітыка і войны Вялiкага княства Лiтоўскага ў першай палове ХVI ст.Адносiны Вялiкага княства Лiтоўскага з Маскоўскай дзяржавай. Iдэалагiчнае абгрунтаванне прэтэнзiй Вялiкага княства Маскоўскага на валоданне беларускiмi землямi. Войны памiж суседнiмi княствамi канца ХV — першай паловы ХVI ст., iх вынiкi. Бiтва на Ведрашы, абарона Смаленска, бiтва пад Оршай. Паспалiтае рушанне (усеагульнае апалчэнне) як аснова вайсковай арганiзацыi ВКЛ у ХVI ст. Узбраенне войска. Пачатак пераходу ад паспалiтага рушання да наёмнага, прафесiйнага войска. Набегi крымскiх татар i барацьба з паўднёвым агрэсарам. Бiтва пад Клецкам. Мяцеж Мiхаiла Глiнскага. Асоба М. Глiнскага i яго роля ў кiраўнiцтве дзяржавай. Аб’ектыўныя i суб’ектыўныя прычыны, мэта выступлення М. Глiнскага. Галоўныя падзеi мяцяжу, яго сувязь з маскоўскiм дваром. Непасрэдныя i далёкасяжныя вынiкi мяцяжу. Мерапрыемствы па ўмацаванні дзяржаўнай абароны ў 40—50-я гг. ХVI ст.^ 2.5. Эвалюцыя дзяржаўнага ладу Вялiкага княства ЛiтоўскагаАгульназемскiя прывiлеi 1492 i 1506 гг. Абмежаванне ўлады вялiкага князя i пашырэнне правоў паноў-рады. Увядзенне павятовага соймiка i рэформа вялiкага вальнага сойма. Мясцовае кiраванне: ваяводскi, павятовы, гарадскi i валасны ўзроўнi. Адметныя рысы мясцовага кiравання ў Полацкай i Вiцебскай землях. Суды i заканадаўства. Статуты Вялiкага княства Лiтоўскага 1529, 1566 i 1588 гг. Судовая рэформа. Галоўны Трыбунал Вялiкага княства Лiтоўскага.Утварэнне першых ваяводстваў. Колькасць i прыкладныя межы. Вiленскi сойм 1565—1566 гг. i яго рашэннi. Адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльная i вайсковая рэформы. Адмiнiстрацыйныя функцыi ваяводскiх i павятовых цэнтраў (гаспадарчыя, вайсковыя, судовыя).Пераўтварэнне шляхты ў карпаратыўнае саслоўе i вылучэнне шляхецкай палiтычнай праграмы. Палiтыка верацярпiмасцi ў практыцы палiтычнага жыцця ВКЛ. Афiцыйная адмена Гарадзельскага прывілея. Супярэчнасцi паміж магнатэрыяй і асноўнай часткай шляхецкага саслоўя ў барацьбе за шляхецкiя вольнасцi. Рэформы сярэдзiны 60-х гг. ХVI ст. i Статут 1566 г. як вынiк рэалiзацыi шляхецкай палiтычнай праграмы.^ 2.6. Лiвонская вайна. Люблiнская унiя 1569 г. і яе наступствыПрычыны Лiвонскай вайны i расклад сiл перад яе пачаткам. Пачатак баявых дзеянняў i ўступленне ў вайну Вялiкага княства Лiтоўскага. Захоп маскоўскiм войскам Полацка. Бiтва на р. Ула. Вызваленне Полацка. Заключны этап вайны i яе вынiкi.Унутры- i знешнепалiтычныя прычыны аб’яднання ВКЛ з Польшчай. Падрыхтоўка Люблiнскага сойма. Дамаганнi шляхты i пазiцыя магнатаў у адносiнах да новай унii. Пачатак работы Люблiнскага сойма, спрэчкi аб умовах унii. Далучэнне да Польшчы Падляшша, Валынi, Падолля i Кiеўшчыны. Падпiсанне акта аб утварэннi Рэчы Паспалiтай, яго змест i значэнне.Незадаволенасць пануючага саслоўя ВКЛ вынiкамi унii з Польшчай. Антыпольскiя настроi i барацьба за «старыну». Захаванне агульнадзяржаўных соймаў ВКЛ. «Генрыхавы артыкулы». Стафан Баторый, яго ўнутраная i знешняя палiтыка. Распрацоўка i прыняцце Статута 1588 г. Дзейнасць брацтваў. Л. Сапега. Iнтэрвенцыя Рэчы Паспалiтай у Маскоўскую дзяржаву ў пачатку ХVII ст. Барацьба за Смаленск у 30-я гг. ХVII ст.^ 2.7. Эканамічнае і грамадскае жыццё на беларускiх земляхКолькасны рост гарадоў i гарадскога насельнiцтва. Знешнi воблiк i функцыi гарадоў. Унутраная арганiзацыя гарадскога жыцця. Супярэчнасцi памiж гарадамi i буйнымi землеўладальнiкамi. Сацыяльныя ўнутрыгарадскiя канфлiкты. Цэхавая арганiзацыя працы гарадскiх рамеснiкаў. Унутраны i знешнi гандаль беларускiх гарадоў.Феадальнае землеўладанне. Адлучэнне земляроба ад зямельнай уласнасцi. З’яўленне i распаўсюджванне фальваркаў. Аграрная рэформа сярэдзiны ХVI ст. «Валочная памера» i яе сутнасць. Тыпы, вiды i нормы павiннаснага абкладання сялян. Сяляне цяглыя, асадныя, агароднiкi, слугi. Працэс запрыгоньвання сялян. Асноўныя формы антыфеадальнага пратэсту сялян.^ Царква i рэлiгiя ў Беларусi Прывілеяванае становiшча каталiцкай царквы ў ВКЛ. Паступовы крызiс праваслаў’я. Рэфармацыйны рух. Пачатак Рэфармацыi ў Беларусi. Лютэранства i кальвiнiзм. Антытрынiтарызм i сацынiянства. Дзеячы Рэфармацыi (Мiкалай Радзiвiл Чорны, С. Будны, В. Цяпiнскi). Контррэфармацыя. Езуiты i iх дзейнасць у Беларусi. Iдэя царкоўнай унii. Каляндарная рэформа i яе сутнасць. Прыхiльнiкi i працiўнiкi унii. Берасцейскi царкоўны сабор, прыняцце унiяцтва i яго сутнасць. Барацьба вакол унiяцкага пытання ў канцы ХVI — першай палове ХVІІ ст.^ Беларускае Адраджэнне. Сувязь беларускага Адраджэння з заходнееўрапейскiм. Гуманiзм. Фiласофскiя iдэалы i погляды на жыццё Ф. Скарыны. Дзеячы Адраджэння: М. Гусоўскi, Я. Вiслiцкi, Л. Сапега. Кнiгадрукаванне. Выданнi Ф. Скарыны. I. Фёдараў i П. Мсцiславец. Сiстэма адукацыi ў ВКЛ. Свецкая i царкоўная лiтаратура. Летапiсы i мемуары. Грамадска-палiтычная i фiласофская думка. С. i Л. Зiзанii, Л. Карповiч, I. Пацей, П. Скарга, М. Сматрыцкi, А. Фiлiповiч. Горадабудаўнiцтва i архiтэктура. Выяўленчае мастацтва. Культура Беларусi ў кантэксце славянскай i еўрапейскай культур.^ 3. БЕЛАРУСЬ У сярэдзіне ХVІІ — ХVІІІ ст.3.1. Войны сярэдзіны XVII–першай паловы XVIII ст. і іх наступствыКазацка-сялянская вайна 1648—1651 гг. Яе прычыны, характар i асаблiвасцi. Паўстанне на чале з Б. Хмяльнiцкiм на Украiне i яго ўплыў на разгортванне антыфеадальнага руху на паўднёва-ўсходнiх землях Беларусi. Казацкiя загоны i iх кiраўнiкi. Грамадска-саслоўны склад паўстанцаў. Баявыя дзеяннi ў 1648—1649 гг. пад Пiнскам, Мазыром i Бабруйскам. Бiтва пад Лоевам. Вынікі казацка-сялянскай вайны.^ Вайна Рэчы Паспалiтай з Расiяй 1654—1667 гг. Прычыны i пачатак вайны. Ход i характар баявых дзеянняў. Наступ расiйскiх войскаў у ВКЛ у 1654—1655 гг. Абарона Смаленска, Вiцебска, Мсцiслава. Захоп Вiльнi. Перамiр’е ў Нямежы. Палiтыка царскiх улад у Беларусi. Пазiцыя шляхты i магнатаў ВКЛ. Антыфеадальныя выступленнi сялян i гараджан.Умяшанне ў канфлiкт Швецыi. Спробы разрыву унii Вялiкага княства Лiтоўскага з Польскiм каралеўствам. Палiтычная i вайсковая дзейнасць гетмана Я. Радзiвiла. Кейданская унiя.Ваенныя дзеяннi 1658—1666 гг. Вызваленне Вiльнi. Паўстанне ў Магiлёве. Андрусаўскае перамiр’е. Вынiкi вайны для Беларусi. Умовы «вечнага мiру» 1686 г. з Расiяй.^ Эканамiчнае становiшча i сацыяльныя супярэчнасцi. Эканамiчны заняпад i яго прычыны. Фiнансавы крызiс. Магнацкае землеўладанне. Сялянская i панская гаспадарка. Беларускiя гарады i мястэчкi. Рамяство i гандаль.Эвалюцыя феадальнай рэнты. Дзяржаўныя падаткi. Абвастрэнне сацыяльных супярэчнасцяў у гарадах. Сялянскiя хваляваннi ў Крычаўскiм старостве i на Каменшчыне.^ Дзяржаўна-палiтычны крызiс. Арганiзацыя ўлады i кiравання ў ВКЛ. Аслабленне ўлады манарха. Адсутнасць эфектыўнай цэнтральнай выканаўчай улады ў дзяржаве. Недзеяздольнасць вальных соймаў. Ваяводскiя i павятовыя соймiкi. Сацыяльна-палiтычнае дамiнаванне магнатаў. Становiшча дробнай i сярэдняй шляхты.Узмацненне феадальнай анархii. Сапернiцтва памiж ВКЛ i Каронай. Грамадзянская вайна 1696—1700 гг. у ВКЛ. Праграма «каэквацыi правоў» лiцвiнскай i польскай шляхты. Бiтва пад Алькенiкамi. Вiленская пастанова. Чарговая спроба разрыву уніі ВКЛ з Каралеўствам Польскiм.Рэлiгiйныя праблемы ў дзяржаве. Замацаванне верхавенства каталiцкага касцёла. Поспехi унiяцтва. Становiшча пратэстантаў i праваслаўных. Яўрэi i мусульмане ў Беларусi.^ Паўночная вайна ў Беларусi. Мiжнародныя адносiны ў Еўропе напярэдадні вайны. Прычыны i пачатак Паўночнай вайны. Асаблiвасцi ўступлення ў яе Вялiкага княства Лiтоўскага. Дамовы антысапегаўскай каалiцыi з Пятром I. Ход баявых дзеянняў. Паводзiны iншаземных войскаў. Адносiны насельнiцтва да ваюючых бакоў.Абвяшчэнне манархам Станіслава Ляшчынскага. Дэтранiзацыя Аўгуста ІІ. Сандамiрска-Вiленская канфедэрацыя. Рашэннi «нямога» сейма. Узмацненне расiйскiх уплываў ва ўнутранай i знешняй палiтыцы.Вынiкi вайны для Беларусi.^ 3.2. Спробы дзяржаўных рэформ. Першы і другі падзелы Рэчы ПаспалітайCацыяльна-эканамічнае развіццё. Нармалізацыя эканамічнага развіцця пасля ваенных разбурэнняў. Аднаўленне сельскай і гарадской гаспадаркі. Рост насельніцтва. Развіццё шляхоў зносін. Паглыбленне крызісу феадальнага спосабу вытворчасці. Панская гаспадарка і спробы яе рацыяналізацыі. Рэфарматарская дзейнасць А. Тызенгаўза, Я. Храптовіча. Сялянская гаспадарка і катэгорыі сялян. Вотчынныя мануфактуры. Развіццё ўнутранага і знешняга гандлю. Становішча гарадоў. Характар і вынікі эканамічнага ажыўлення.Стан гарадскога і вясковага насельніцтва. Антыфеадальныя выступленні беларускага сялянства ў другой палове XVIII ст.^ Спробы дзяржаўных рэформ. Першы падзел Рэчы Паспалітай. Паглыбленне дзяржаўна-палітычнага крызісу. Праекты рэформы Чартарыйскіх («фаміліі»). Змены ў ладзе і кіраванні на пачатку праўлення Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Рашэнні сеймаў 1764 і 1766 гг. Умяшанне замежных дзяржаў ва ўнутраныя справы. Дысідэнцкае пытанне. Сейм 1767—1768 гг. Кардынальныя правы. Барская канфедэрацыя ў ВКЛ (1768—1771).Роля Прусіі, Аўстрыі і Расіі ў першым падзеле Рэчы Паспалітай. Рашэнні сейма 1773 г. Апазіцыя на сейме на чале з Т. Рэйтанам, С. Корсакам і С. Багушэвічам. Усталяванне Пастаяннай Рады. Арганізацыя Адукацыйнай камісіі. Далучэнне ўсходняй часткі Беларусі да Расійскай імперыі.^ Чатырохгадовы (вялікі) Сейм. Другі падзел Рэчы Паспалітай. Грамадска-палітычныя супярэчнасці. Кодэкс А. Замойскага. Спыненне рэформ і расійская гарантыя. Складванне шляхецка-буржуазнага блоку. Скліканне і рэформы Чатырохгадовага сейма. Павелічэнне войска. Ліквідацыя Пастаяннай Рады і разрыў саюза з Расійскай імперыяй. Рэформа мясцовага шляхецкага самакіравання. Змены ў становішчы мяшчан. Пінская кангрэгацыя. Канстытуцыя 3 мая 1791 г. Статус ВКЛ. Барацьба ўнутраных і знешніх сіл супраць Канстытуцыі. Таргавіцкая канфедэрацыя. Рашэнні Гарадзенскага сейма 1793 г. Другі падзел дзяржавы і далучэнне цэнтральнай часткі Беларусі да Расійскай імперыі.^ 3.3. Паўстанне 1794 г. Трэці падзел Рэчы ПаспалітайПрычыны, падрыхтоўка і пачатак паўстання. Уплывы французскай буржуазнай рэвалюцыі. «Віленскія якабінцы». Грамадска-палітычныя погляды Т. Касцюшкі, Я. Ясінскага, Т. Ваўжэцкага. Перамога паўстання ў Вільні. Асаблівасці паўстання ў Беларусі. Ход баявых дзеянняў. Бітвы пад Палянамі, Соламі, Крупчыцамі. Партызанска-дыверсійныя рэйды М.-К. Агінскага і С. Грабоўскага. Адносіны да паўстання сялян. Паланецкі універсал. Палітыка расійскага ўрада. Вайсковыя аперацыі царскіх войскаў. Значэнне і прычыны паражэння паўстання.Трэці падзел Рэчы Паспалітай і далучэнне да Расійскай імперыі заходняй часткі Беларусі. Прычыны ліквідацыі Рэчы Паспалітай.^ Беларускія землі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай (1772 – 1801 гг.). Увядзенне новага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу і арганізацыя кіравання. Судаводства. Змены ў сельскай гаспадарцы, прамысловасці, унутраным і знешнім гандлі. Паштовыя дарогі. Стан гарадоў.Прывядзенне да прысягі і афармленне сацыяльнага статусу насельніцтва. Правы і прывілеі пануючага саслоўя. Падаткі і павіннасці. Насаджэнне рускага дваранскага землеўладання. Нацыянальна-рэлігійная палітыка расійскага ўраду.^ 3.4. Культура XVII–XVIII ст.Гiстарычныя ўмовы развiцця культуры беларускага народа. Прычыны ўзмацнення паланiзацыi феадальнай вярхушкi i яе вынiкi. Пераход справаводства ў ВКЛ на польскую мову.Стан школьнай асветы i выхавання. Езуiцкiя калегiумы. Вiленская акадэмiя i яе роля ў распаўсюджваннi навуковых ведаў. «Вялiкае мастацтва артылерыi» К. Семяновiча. Развiццё фальклору. Тэатр. Iнтэрмедыi. Батлейка. Свецкая i духоўная лiтаратура. Кнiгадрукаванне. Грамадска-палiтычная думка. С. Полацкi i яго дзейнасць. А. Белабоцкi, К. Лышчынскi, I. Капiевiч, С. Шчука i планы сацыяльна-палiтычных рэформ.Архiтэктура, скульптура i жывапiс. Барока. Развiццё прыкладнога мастацтва.Асветніцтва. Своеасаблівасць і супярэчлівасць эпохі асветніцтва ў Беларусі. Дзейнасць Адукацыйнай Камісіі. Галоўная школа Вялікага княства Літоўскага (Віленская Акадэмія). Гарадзенская медыцынская школа. Дасягненні ў прыродазнаўчых навуках. М. Пачобут-Адляніцкі, Ж. Жылібер.Ідэі асветніцтва ў літаратуры і грамадскай думцы. С. Майман, К. Нарбут, І. Яленскі, С. Шадурскі, М. Карповіч. Фізіякраты. Мецэнацтва. Тэатр. Музычнае мастацтва. «Камедыі» К. Марашэўскага і М. Цяперскага. Друк, першыя газеты.Архітэктура і жывапіс. Барока. Класіцызм. Палацава-сядзібныя забудовы.^ 4. БЕЛАРУСЬ У XIX ст. 4.1. Беларусь у першай палове XIX ст. Новы перыяд у гісторыі Беларусі, яго асноўныя рысы. Перыядызацыя. Айчынная і замежная гістарыяграфія. Крыніцы. Іх класіфікацыя. ^ Тэрыторыя і насельніцтва. Адміністрацыйны падзел. Прыродныя рэсурсы. Уплыў геаграфічнага і дэмаграфічнага фактараў на сацыяльнае і эканамічнае развіццё. Сацыяльная і нацыянальна-рэлігійная структура насельніцтва. Яе асаблівасці. Катэгорыі сялян. Становішча і склад гарадскога насельніцтва.^ Сацыяльна-эканамічнае развіццё на зыходзе прыгонніцтва. Разлажэнне феадальна-прыгонніцкага ладу і фарміраванне капіталістычных адносін. Развіццё таварнай вытворчасці ў сельскай гаспадарцы. Пачатак яе спецыялізацыі. Новыя з’явы ў агратэхніцы. Прамысловая дзейнасць сялянства, узровень яго дыферэнцыяцыі. Крызіс паншчыннай гаспадаркі. Спробы яе рацыяналізацыі. Узмацненне феадальнай эксплуатацыі сялянства. Хваляванні сялян дзяржаўных і прыватнаўласніцкіх маёнткаў, іх антыпрыгонніцкая накіраванасць.Структура і формы арганізацыі прамысловай вытворчасці. Вотчынныя і купецкія мануфактуры. Пачатак прамысловага перавароту. Рост выкарыстання наёмнай працы. Будаўніцтва дарог і каналаў. Гандаль. Кірмашы. Узрастанне ролі гарадоў і мястэчкаў. ^ Вайна 1812 г. і Беларусь. Расійска-французскія адносіны і палітычная сітуацыя ў заходніх губернях напярэдадні вайны. Перадача Расіі Беластоцкай вобласці. Праект адраджэння Вялікага княства Літоўскага.Ваенныя дзеянні на тэрыторыі Беларусі летам 1812 г. Палітыка французскіх улад. Дзейнасць Часовай камісіі ўрада Вялікага княства Літоўскага. Адносіны шляхты да Напалеона. Пазіцыі сялянства. Партызанскі рух. Удзел насельніцтва Беларусі ў баявых дзеяннях. Разгром французскіх войскаў на Бярэзіне. Вынікі вайны для Беларусі.^ Урадавая палітыка. «Польскае пытанне» і ўрадавая палітыка. Эвалюцыя саслоўнай палітыкі. Ваенныя пасяленні. Актуалізацыя сялянскага пытання ў другой чвэрці XIX cт. Люстрацыя дзяржаўных маёнткаў. Інвентарная рэформа. Канфесіянальная палітыка. Полацкі царкоўны Сабор і яго вынікі. Змяненні палітыкі ў галіне асветы. Заканадаўства. Камітэт па справах заходніх губерняў і яго дзейнасць. Русіфікацыя і яе сутнасць.^ Светапогляд рамантызму і грамадска-палітычнае жыццё. «Вясна народаў» і ажыўленне грамадска-палітычнага руху. Характар і сацыяльна-саслоўны склад яго ўдзельнікаў. Грамадска-палітычнае жыццё і яго накірункі. Фізіякраты. Масонства. Тайныя таварыствы вучнёўскай моладзі і іх дзейнасць. Дзекабрысты. Беларусь у планах дзекабрыстаў. Бабруйскі план паўстання. «Таварыства ваенных сяброў». Выступленне дзекабрыстаў у Літоўскім корпусе і ў Бабруйскай крэпасці. Разгром тайных таварыстваў.Шляхецкае паўстанне 1830—1831 гг. Яго мэты і праграма дзеянняў. Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт. Развіццё паўстання ў заходніх і паўднёвых раёнах Беларусі. Мабілізацыя сялян і мяшчан. Бітва за Вільню. Падаўленне паўст