Беларуская журналістыка ў парэформенны перыяд і ў перыяд стварэння рухаў і арганізацыі партый

Беларуская журналістыка ў парэформенны перыяд і ў перыяд стварэння рухаў і арганізацыі партый

Змест

1. Беларуская журналістыка ў 60-70-я гады ХІХ стагоддзя

2. Друк народнікаў Беларусі

3. Беларуская журналістыка ў 80-90-я гады ХІХ стагоддзя

4. Друк Беларусі ў канцы ХІХ-пачатку ХХ стагоддзя

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Беларуская журналістыка ў 60-70-я гады ХІХ стагоддзя

60-70-я гады ХІХ стагоддзя былі напоўнены многімі важнымі гістарычнымі падзеямі. Першая рэвалюцыйная сітуацыя ў Расіі (канец 50-пачатак 60-х гг.) прымусіла ўлады выступіць з маніфестам 19 лютага 1861 года аб адмене прыгоннага права. Маніфест, аднак, самую вострую, бадай, праблему – аграрную– вырашыць так і не змог. Сяляне бунтавалі, а ўрад, каб уціхамірыць іх, прымяняў нават ваенную сілу. Станоўчым у сялянскай рэформе 1861 г. было тое, што ў Расіі, у тым ліку і на беларускіх землях, больш хутка пасалі развівацца капіталістычныя адносіны. На арэну барацьбы з самаўладдзем ішло новае пакаленне рэвалюцыянераў-разначынцаў. У пачатку 60-х гадоў узніула першая народніцкая арганізацыя “Зямля і воля”, якая не была шматлікай і моцна ідэйна згуртаванай, таму хутка распалася. У 1863 г. на Віцебшчыне яна надрукавала адзіны нумар часопіса “Земля и воля”.

Прадстаўнікі рэвалюцыйных і дэмакратычных арганізацый і рухаў шмат увагі ўдзялялі развіццю перыядычнага друку. Так, выкладчык мінскай гімназіі Шумовіч паспрабаваў арганізаваць незалежны штотыднёвік на беларускай мове “Друг народа”. На патрэбы часопіса былі выдаткаваны нават сродкі – 6 тыс.руб. Але выданне свет так і не ўбачыла. Тады выдзеленыя сродкі прадстаўнікі мінскай інтэлігенцыі паспрабавалі выкарыстаць для выдання яшчэ аднаго часопіса – “Русское чтение”, аднак і гэта спроба аказалася няўдалай. У 1860 г. Акрэйц пры дапамозе М.Дабралюбава імкнуўся выдаваць у Віцебску часопіс “Белорусский вестник”, а ў 1861 г. – В.Пюіці і І.Мяшчэрын там жа – часопіс “Будильник”. Будучыя выдаўцы склалі надзвычай умераную праграму часоптіса, але і яна не была прынята ў Камітэце па справах друку. Улады, такім чынам, рабілі ўс магчымае, каб не дапусціць развіцця нават рускамоўнага мясцовага прыватнага друку.

Між тым хваляванні нарасталі. У Беларусі яны неўзабаве выліліся ў паўстанне, якое ўзначаліў Кастусь Каліноўскі (1838-1864 гг.).

К.Каліноўскі нарадзіўся ў в.Мастаўляны (цяпер Беласточчына) ў сям’і збяднелага шляхціца. Дзяцінства правёў у в.Якушоўка (цяпер Свіслацкі раён). Закончыў Свіслацкую гімназію, даволі вядомую па тых часах. Затым – С.-Пецярбургскі універсітэт і атрымаў дыплом юрыста. Абараніў кандыдацкую дысертацыю, але працу так і не атрымаў, бо за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях патрапіў у т.зв. “чорныя спісы”. Пасля звароту на радзіму К.Каліноўскі стварыў нелегальную рэвалюцыйную арганізацыю (люты 1861г., Гродна), якая распачала падрыхтоўку да ўзброенага сялянскага паўстання. Каліноўскі ў рэвалюцыі разлічваў на шырокія народныя масы, прычым не толькі вёскі, але і горада. Рэвалюцыя павінна была знішчыць паншчыну і самаўладдзе. Аграрнае пытанне ён імкнуўся вырашыць наступным чынам: “... раздаць усю зямельную ўласнасць сялянам і з асяроддзя земляробаў скласці арганізацыю...”.

У час вучобы ва універсітэце Каліноўскі пазнаёміўся з творчасцю Дабралюбава, Чарнышэўскага, Герцэна, чытаў “Колокол”, “Современник” і інш. дэмакратычныя выданні. Таму ён разумеў, што друкаванае слова можа дапамагчы распаліць іскры сялянскай незадаволенасці ў вялікі касцёр народнага паўстання. Таму думка аб падрыхтоўцы перыядычнага падпольнага выдання не пакідала яго. На пачатку ліпеня 1862 г. нарэшце выйшаў першы нумар газеты пад назвай “Мужыцкая праўда”, якая выдавалася лацінкай на беларускай мове. Газета, як першае беларускамоўнае выданне, стала унікальнай з’явай у гістарыяграфіі беларускай журналістыкі.

Друкаваная і рукапісная спадчына К.Каліноўскага па аб’ёме невялікая (7 нумароў газеты “Мужыцкая праўда”, 2 нумары газеты “Хоронгев свободы” (1863), “Пісьмы з-пад шыбеніцы”, верш “Марыська чорнаброва, галубка мая”, а таксама шэраг рэвалюцыйных інструкцый, заклікаў, загадаў, некалькі лістоў), тым не менш яна ўтрымлівае ў сабе глыбокія ідэі і тэарэтычныя палажэнні.

У выданні “Мужыцкай праўды” ўдзельнічалі В.Урублеўскі, Ф.Ражанскі, С.Сангін і інш. Аднак, як сцвярджаў С.Александровіч, гэтыя спадзвіжнікі Каліноўскага вялі толькі тэхнічную работу – выступалі як друкары і распаўсюджвальнікі газеты.

Вось як прыкладна газета выходзіла: першы нумар – да 10 ліпеня 1862 г., затым яшчэ пяць нумароў штомесячна (жнівень-снежань 1862 г.), апошні, сёмы нумар – каля 11 чэрвеня 1863 г. Газета друкавалася на Гродзеншчыне, 5 і 7 нумары перадрукоўваліся.

К.Каліноўскі, які выдатна валодаў пяром публіцыста, усе нумары газеты падпісваў псеўданімам “Яська-гаспадар з-пад Вільні”. Пачынаў ён размову з чытачамі зваротам “Дзецюкі”. Газета не мела назвоў артыкулаў, кожны нумар складаўся толькі з аднаго матэрыяла, які прысвячаўся пэўнай тэме. У першым нумары публіцыст распавядаўаб праграме выдання і задачах, што паўсталі перад ім. “Мінула ўжо тое, калі здавалася ўсім, што мужыцкая рука здасца толькі да сахі, – цяпер настаў такі час, што мы самі можам пісаць такую праўду справядліву, як Бог на небе. О, загрыміць наша праўда і, як маланка, пераляціць па свеце! Няхай пазнаюць, што мы можам не толькі карміць сваім хлебам, но яшчэ і вучыць сваей мужыцкай праўды”.

Далей аўтар тлумачыў эксплуатацыйны характар дзяржаўнай сістэмы, прычыны цяжкага эканамічнага і сацыяльнага жыцця народа, нежыццёвасць царскіх маніфестаў і г.д. Каліноўскі сцвярджаў: “Ад... паноў няма чаго спадзявацца, бо яны не вольнасці, а глуму і здзерства нашага хочуць. Но не доўга яны нас булуць аблзіраць, бо мы пазналі, дзе сіла і праўда, і будзем ведаць, як рабіць трэба, каб дастаць зямлю і свабоду. Возьмемся, дзецюкі, за рукі, дзяржымся разам!.. Мужык, пакуль здужае трымаці касу і сякеру, бараніць свайго, патрапіць і ў нікога ласкі прасіць не будзе”.

Публіцыст развенчвае веру сялянства ў добрага цара, крытыкуе рэформу 1861 г. і русіфікатарскую палітыку ўрада. Адзін з нумароў “Мужыцкай праўды” быў прысвечаны арміі – праблеме рэкруцтва. К.Каліноўскі пісаў, што салдата ў арміі не лічылі за чалавека, што ім мог пагарджаць, хто хацеў. Улады імкнуліся выкарыстоўваць салдат як жардарскую сілу, падаўляючы пры дапамозе зброі выступленні, праліваючы кроў народа. Таму журналіст заклікаў сялян зрываць рэкруцкія наборы, не аддаваць сваіх дзяцей у царскую армію, тым болей, што тэрмін гэтай службы доўжыўся 25 гадоў. Часта, адслужыўшы салдацкую службу, былыя рэкруты, хворыя і старыя, ужо не маглі знайсці сваё месца ў цывільным жыцці.

У чацвёртым нумары Каліноўскі выступіў супраць існцючай сістэмы народнай адукацыі, якая складвалася на працягу многіх дзесяцігоддзяў. Ён патрабаваў, каб выкладанне ў школах, а адпаведна і дапаможнікі былі беларускамоўнымі. Ці магчыма такое? Публіцыст рабіў справядлівую выснову: пры існуючым грамадскім ладзе ў Расіі немагчыма справядлівая адукацыя для бедных, бо працэс русіфікацыі быў настолькі магутным, што нават самая нязначная спроба барацьбы за беларускую ідэю заўсёды заканчвалася безвынікова.

Сёмы, апошні нумар газеты, які выйшаў у чэрвені 1863 г., у час, калі паўстанне ішло поўным ходам, прасякнуты вераў у будучую перамогу. “А будзе ў нас вольнасць, – пісаў публіцыст,– якой не было нашым дзядам ды бацькам”.

Такім чынам, праз усе нумары “Мужыцкай праўды”, за выключэннем шостага, гучала вера кіраўніка паўстання і публіцыста К.Каліноўскага ў тое. Што народ беларускі здабудзе мабе свабоду і шчасце. Асноўны лейтматыў усіх публікацый газеты – зямля і воля.

Цікавыя і тры нумары газеты “Хоронгев свободы” (“Сцяг свабоды”), якая выдавалася ў Вільні на польскай мове. Два першыя нумары газеты рэдагаваў К.Каліноўскі, кіруючы Літоўскім правінцыйным камітэтам, што непасрэдна займаўся падрыхтоўкай да паўстання. Першы нумар газхеты быў датаваны 1 студзеня 1863 года і складаўся з двух матэрыялаў: перадавіцы і артыкула “Літоўскі правінцыйны камітэт”. У газеце гучаў заклік да паўстання. Заканчваў перадавы артыкул публіцыст такімі словамі: “Дык, браты, разам за справы, а калі наступіць час, мы падымем сцяг свабоды, і праклятая сіла захопнікаў згіне, як імжа перад сонцам. Тады засвеціць маці-радзіма, яшчэ больш магутная, узродзіцца больш шчаслівая, чым калі-небудзь, бо засвеціць яна бляскам справядлівасці, бо адродзіцца сілаю згоды і роўнасці сваіх сыноў”.

Рэвалюцыйная і журналісцкая дзейнасць К.Каліноўскага мела непераўзыходзячае значэнне, бо “паўстанне адначасова з’явілася штуршком да абуджэння сацыяльнай і нацыянальнай свядомасці працоўных мас Беларусі.

Час К.Каліноўскага – гэта філасофія змагання за лепшае жыццё, яго публіцыстыка – гэта змест сучаснага адраджэння Беларусі.

2. Друк народнікаў Беларусі

Другая палова ХІХ ст. – гэта буржуазна-дэмакратычны перыяд у гісторыі палітычнага руху ў Расіі. Перадавой грамадска-палітычнай сілай у гэты час было народніцтва. Выдавецкая дзейнасць народнікаў актывізавалася ў канцы 60-х гадоў, калі пачаўся новы пад’ём вызваленчага руху.

Шырокую агітацыйную дзейнасць вяла рэвалюцыйная арганізацыя “Зямля і воля”, якая стварыла некалькі падпольных друкарняў і выпускала лістоўкі пад агульнай назвай “Свабода”. У лік гэтых выданняў уваходзілі таксама “Колокол” Герцэна і Агарова, часопіс “Народное дело”, які стаў органам Рускай секцыі І Інтэрнацыянала, створаныя за мяжой рэвалюцыйныя органы рускага друку часопіс і газета “Вперед!” Лаўрова, “Набат” Ткачова, “Работник”, “Община”, а таксама шэраг падпольных выданняў у Расіі: “Начало”, “Земля и воля”, “Народная воля” і “Рабочая газета”, “Черный передел” і “Зерно”.

Няпэўнасць рэвалюцыйнай тэорыі народнікаў, характарыстыка сялянства як галоўнай рэвалюцыйнай сілы, ідэалізацыя сялянскай абшчыны прыводзіла да ўнутраных супярэчнасцей. У жніўні 1879 г. арганізацыя “Зямля і воля” распалася на дзве часткі.

Паслядоўнікі землявольцаў стварылі “Черный передел” і паклалі ў аснову сваёй дзейнасці агітацыйную работу сярод сялянства. Народавольцы аб’ядналіся вакол лозунга: барацьба з самаўладдзем самымі жорсткімі метадамі! Асновай сваёй дзейнасці яны лічылі тэрор.

У Беларусі народніцкі рух развіваўся ў асабліва складаных умовах. Пасля падаўлення сялянскага паўстання 1863 г. было ўведзена ваеннае становішча. З 1884 г. было забаронена друкаванне беларускіх кніг. Безвыніковымі аказваліся і неаднаразовыя спробы асобных выдаўцоў выпускаць газеты і часопісы. Аднак, у канцы 60-х гадоў на Беларусі ўзнікаюць рэвалюцыйныя гурткі, якія мелі асветніцкі характар і ставілі сваёй мэтай распаўсюджванне прагрэсіўнай літаратуры. Гурткоўцы вывучалі самі і распаўсюджвалі работы Чарнышэўскага, Лаўрова, Бакуніна, з імпэтам абмяркоўвалі дзейнасць І Інтэрнацыянала.

У Вільні, якая ў той час была значным адміністрацыйным і культурным цэнтрам Паўн.-Заходняга краю, дзейнічалі тры нелегальныя гурткі. Значны ўплыў на іх дзейнасць аказваў часопіс “Вперед!” народніка Лаўрова. З Цюрыха, дзе часопіс друкаваўся, ён трапляў у Расію і Беларусь.

На старонках часопіса “Вперед!” у 1875-1876 гг. апублікавана больш за 20 артыкулаў пра Беларусь. Іх аўтарамі былі А.Ліберман, які разам з А.Зундзялевічам кіраваў віленскім гуртком; віцялчанін, студэнт медыка-хірургічнай акадэміі, член беларуска-польскага зямляцтва Я.Гласко; член Рускай секцыі І Інтэрнацыянала А.Трусаў; адзін са знакамітых беларускіх рэвалюцыянераў М.Судзілоўскі.

Беларускія народнікі былі актыўнымі карэспандэнтамі часопіса, а затым і газеты “Вперед!”. Іх матэрыялы друкаваліся ў рубрыках “З Магілёва”, “З Вільні”, “З Беластока”. Аўтарам матэрыялаў, што надрукаваны пад агульным загалоўкам “З Беларусі”, быў Я. Гласко, які разам з В.Урублеўскім вырашыў выдаваць у Лондане польскі сацыялістычны перыёдык.

На мяжы 70-х і 80-х гадоў ХІХ ст. у Расіі адбываецца далейшае паглыбленне эканамічных і палітычных супярэчнасцей. У гэтых умовах дзейнасць народнікаў актывізавалася.

Як было ўжо сказана, у жніўні 1879 г. у Пецярбургу “Зямля і воля” раздзялілася на дзве арганізацыі – “Черный передел” і “Народная воля”. Асноўнай база чорнаперадзельцоў становіцца Мінск. Тут была арганізавана падпольная друкарня, наладжаны выпуск часопіса “Черный передел” і рабочага лістка “Зерно”.

Пераносу арганізацыйнага цэнтра чорнаперадзельцаў у Мінск апроч усяго садзейнічала і тое, што ў кіраўнічай групе разам з Г.Пляханавым, Я.Стэфановічам, В.Ігнатавым і інш. аказаліся ўраджэнцы Беларусі С.Мікалаеў і Н.Караткевіч.

Першы мінскі нумар “Черного передела” (№3) выйшаў 21 мая 1881 г. пад рэдакцыяй А.Буланава. Назву часопіса Г.Пляханаў растлумачыў яшчэ ў жэнеўскім нумары ў студзені 1880 г.: “Парушэнне дзяржаўнай арганізацыі павінна складаць нашу першую задачу. І па той прычыне, што барацьба з дзяржавай можа здзяйсняцца толькі на глебе “Зямлі і Волі”, то мы, зыходзячы з вышэй сказаных агульных палажэнняў сацыялізму, прыходзім да неабходнасці агітацыі ў імя тых жа пачаткаў, за якія ўжо змагаліся Разін, Пугачоў і інш., прыходзім да таго, што называем рэвалюцыйным народніцтвам...

Вось чаму мы называем нашу газету “Черный передел”. У тых двух словах заключаецца рашэнне сялянскага пытання, ад якога, у сваю чаргу, залежаць усе астатнія”.

Мінскі нумар “Черного передела” пачынаецца “Заявай мінулых выдаўцоў часопіса”, напісанай Г.Пляханавым, а таксама яго артыкулам “Пісьмо ў рэдакцыю “Черного передела”, у якім сфармуляваны асноўныя напрамкі дзеяння народнікаў у Расіі. Менавіта ў гэтым артыкуле прагучаў шырокавядомы лозунг: “Освобождение народа должно быть делом самого народа.”

У часопісе надрукаваны таксама артыкулы: “С.-Пецярбург, 1 сакавіка”, “Некалькі слоў аб арганізацыі партыі П.Лаўрова”, “З выпадку падзей 1 сакавіка”, рубрыка “З сяла”. Быў у часопісе і міжнародны раздзел, дзе змешчаны артыкул “Некалькі слоў аб сацыялістычным руху ў Францыі”.

19 верасня 1881 г. выйшаў чацвёрты нумар часопіса, у якім шырока асветлены замах І.Грынявіцкага на цара. Пяты нумар “Черного передела” надрукаваны 21 снежня 1881 г.

Выданне часопіса ў Мінску – факт у гісторыі рэвалюцыйнага руху вельмі значны. Ён дапамог далейшаму расслаенню народніцтва і яго эвалюцыі да сацыял-дэмакратаў, да стварэння партыі рэвалюцыянераў.

Важным сведчаннем атрыўнай агітацыйнай працы чорнаперадзельцаў было выданне ў Мінску падпольнага лістка “Зерно”. Першы нумар яго з’явіўся ў снежні 1880 г. за мяжой разам з “Рабочей газетой” члена Выканкома “Народнай Волі” А.Жэлябава.

Цікавай была структура выдання. У кожным нумары друкавалася перадавіца, раздзел “Рускае жыццё”, у трох апошніх нумарах было змешчана апавяданне “За каго цар?”. Асноўную ролю ў выпуску “Зерна” выконваў А.Буланаў, які пасля эміграцыі Г.Пляханава стаў фактычным кіраўніком чорнаперадзельцаў.

Паралельна з гурткамі чорнаперадзельцаў у Беларусі вялі рэвалюцыйную працу і народавольцы. У 1881 г. яны робяць спробу стварыць друкарню для выдання агітацыйнай літаратуры і “Рабочей газеты”. Віленскія і мінскія народнікі звярнуліся па дапамогу да М.Янчэўскага, які і знайшоў абсталяванне для друкарні. У снежні 1881 г. ён прывёз яго ў Вільню. Аднак у сакавіку адбыліся арышты і было прынята рашэнне перавезці друкарню ў Рыгу, а адтуль у Віцебск. На жаль, і там распачаць выданне газеты не ўдалося, “дзякуючы” ўсё той жа паліцыі.

Больш паспяховай была дзейнасць беларускіх студэнтаў у Пецярбургу. Там у 1881 г. было арганізавана беларускае зямляцтва пад кіраўніцтвам студэнта універсітэта А.Марчанкі.

Група беларусаў (у розны час яна называлася “Беларуская грамада”, “Беларуская арганізацыя “Гомон”) выдала каля дзесяці брашур і адозваў. Вядомыя адозва “Да беларускай моладзі”, брашуры “Пісьмы аб Беларусі”, “Пасланне землякам-беларусам”, два нумары часопіса “Гомон” у 1884 г., праграма і зборнік “Артыкулы сацыяльна-рэвалюцыйнай беларускай народнай партыі”.

Найбольшую цікавасць сярод гэтых выданняў уяўляе часопіс “Гомон”. Выйшла ўсяго два нумары – першы ў пачатку 1884 г., другі – 15 лістапада таго ж года. У артыкуле “Ад рэдакцыі” ўказвалася, што на Беларусі поўнасцю адсутнічае жывое вольнае слова, што і зможа ліквідаваць часопіс. Акрамя таго, ён павінен быць кіраўнічым цэнтрам беларускага руху.

Друкаваўся “Гомон” на гектографе. У другім нумары было 40 старонак з матэрыяламі рэвалюцыйнага зместу. У першым нумары, акрамя звароту “Ад рэдакцыі”, надрукаваны праграмны артыкул “Аб значэнні і ролі мясцовых рэвалюцыйных груп у перыяд пасля палітычнага перавароту да ўстанаўлення моцнай формы ўлады”, зварот “Да беларускай інтхлігенцыі”, карэспандэнцыі з розных гарадоў Расіі, у тым ліку і з Беларусі.

Выдавецкая дзейнасць беларускіх народнікаў у Пецярбургу ўяўляе гістарычную цікавасць і з’яўляецца культурным скарбам.

Такім чынам, нагледзячы на цэнзуру, уціск паліцыі, кінутае К.Каліноўскім вольнае слова ўсё шырэй разыходзілася па Беларусі.

Часопіс “Черный передел”, газета “Зерно”, часопіс “Гомон” і шматлікія вядомыя і невядомыя беларускія выданні праклалі шлях вызваленчаму руху, адыгралі важную ролю ў стварэнні перыядычнага рэвалюцыйнага друку. Беларускія рэвалюцыянеры гэтага часу закладвалі падмурак нацыянальнага адраджэння.

3. Беларуская журналістыка 89-90-х гг. ХІХ ст.

Развіццё грамадскай думкі і нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа ў канцы ХІХ ст., эканамічныя і сацыяльныя працэсы патрабавалі стварэння ў Паўн.-Заходнім краі самастойнай газеты.

Аднак усе спробы стварыць такі друкваны орган натыкаліся на каланізатарскую палітыку царскага ўрада і цэнзуры. І да красавіка 1886 года на тэрыторыі Беларусі не было ніводнага прыватнага выдання. Першай такой газетай стаў “Минский листок”, выдаўцом і рэдактарам ягога быў мінскі натарыус І.Фацімскі. Фацімскі атрымаў дазвол на выданне газеты, але не быў надта заняты ёю, і за 16 гадоў свайго існавання “Минский листок” змяніў больш за дзесятак выдаўцоў і рэдактараў. Найбольш адметнымі перыядамі выхаду газеты былі тыя, калі яе рэдагавалі К.Зіноўеў (1894-1897) і М.Мысаўской (1902), які ўдзельнічаў у выданні газеты і раней. Яго пяру належалі артыкулы на палітычныя і эканамічныя тэмы. У перыяд яго рэдактарства газета стала выходзіць штодзённа. У кастрычніку 1902 г. газета змяніла назву на “Северо-Западный край”.

На старонках “Минского листка” друкавалі свае матэрыялы найбуйнейшыя беларускія этнографы – А.Багдановіч, М.Доўнар-Запольскі, В.Завітневіч, літаратурныя крытыкі Д.Бохан, М.Караліцкі, вядомы беларускі паэт Янка Лучына, пісьменнік К.Каганец. Супрацоўнікамі газеты былі многія прадстаўнікі інтэлігенцыі Мінска і другіх гарадоў і вёсак Паўн.-Заходняга краю.

Першапачаткова «Минский листок» быў задуманы як газета гарадская, але тое, што яна была першым і адзіным прыватным выданнем у Паўн.-Заходнім краі ў канцы ХІХ ст., паступова пашырыла яе змест і геаграфію распаўсюджвання. Газета друкавала матэрыялы з Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай і Гродзенскай губерняў, а таксама з Вільні і іншых беларускіх гарадоў. “Минский листок” быў грамадска-літаратурным выданнем не заўсёды выразнага ліберальна-дэмакратычнага напрамку. Рэдакцыя газеты заўсёды імкнулася палепшыць знешні выгляд газеты, мяняла рубрыкі, фармат, павялічыла колькасць палос да 8. Першая паласа знаёміла чытача з рознабаковай афіцыйнай інфармацыяй. Перадавы артыкул быў без назвы (напр.: “Минск», «Нам пишут», «Местная хроника», «Корреспонденция», «Общая хроника»), а таксама артыкулы эканамічныя, філасофскія, рэлігійныя і літаратурна-крытычныя. Пастаянна выходзіў гумарыстычны агляд жыцця Мінска – “Прагулкі па Мінску”, “Стракатыя накіды”, “Гарадскі фельетон”.

Трэцяя паласа газеты інфармавала аб тэатральным і музычным жыцці Мінска, публікавала рэцэнзіі, агляды. Чацвёртая паласа мела рубрыкі “Сумесь”, “Даведачны лісток”, “Раёшнік”, “Судовы аддзел”, аб’явы і рэкламу.

Цэнзурная гісторыя «Минского листка» складаная і драматычная. Дазваляючы выданне, царскія шлады бачылі яго органам русіфікатарскай палітыкі, а калі гэтага не атрымалася, мясцовая адміністрацыя і Галоўнае ўпраўленне па друку ўстанавілі за ім сістэматычны адкрыты і тайны нагляд. Мінскі генерал-губернатар М.Трубяцкой некалькі разоў патрабаваў закрыць гаету. Пагрозы і рэпрэсіі, забарона многіх тэм, матэрыялаў, прысвечаных рабочаму, сялянскаму пытанням, мясцовым парадкам, былі звыклай з’явай. Газета часта выходзіла з белымі прасветамі; замест знятых з нумара артыкулаў публікаваліся шматлікія аб’явы, нумары выходзілі паменшаным фарматам, або цалкам канфіскаваліся. Так, у 1896 годзе са 194 нумароў выйшла толькі 105.

Вялікае значэнне мела ў “Минском листке” імкненне рэдакцыі да прапаганды беларускай літаратуры і мастацтва, бо яны не толькі задавальнялі эстэтычныя патрабаванні грамадства, але ў першую чаргу былі сродкам нацыянальнага адраджэння беларускага народа. Вядучыя беларускія пісьменнікі і паэты выступалі адначасова як публіцысты, крытыкі, асветнікі. Цэнзура асобліва пільна сачыла за публікацыямі на беларускай мове, і кожны раз яны выклікалі рэпрэсіі. Так, калі ў 1887 годзе газета апублікавала сатырычна парадыйную паэму “Тарас на Парнасе”, гэта выклікала асобую ўвагу цэнзара і суровае папярэджанне рэдакцыі.

На старонках «Минского листка» чытачы знаёміліся з паэзіяй дэмакрата і асветніка Янкі Лучыны, з “Беларускімі паданнямі К.Каганца, “Беларускімі песнямі” А.Бярозы, беларускімі казкамі і паданнямі Д.Бохана. газета публікавала творы сусветнаай і рускай літаратуры – Гі дэ Мапасана, Э.Заля, Б.Пруса, М.Горкага, А.Чэхава, а таксама творы мясцовых літаратараў. Літаратурна-крытычныя выступленні газеты не толькі задавальнялі інтарэсы чытачоў, але і фарміравалі іх мастацкі густ. Важным у гэтым сэнсе быў зварот рэдакцый да жанра літаратурнага агляду, бо менавіта ён быў магчымай і зручнай формай для размовы з чытачом пра набалелыя актуальныя пытанні жыцця. У гэтым жанры выступалі Д.Бохан, С.Вінявіцкі, П.П-скі (псеўданім П.Лаўрова), Ю.Леўчанка і інш.

Раскрыццю пазіцый літаратурна-крытычнага аддзела і агульнага напрамку газеты дапамагала рубрыка “Бібліяграфічная заметка”.

Вялікае значэнне на старонках «Минского листка» мелі матэрыялы па этнаграфіі і гісторыі Беларусі. Іх публікацыя была важнай часткай ідэйнай праграмы газеты. Этнаграфічныя матэрыялы першых гадоў газеты былі канстатуючымі, статычнымі, але з цягам часу яны напаўняліся сацыяльным зместам. Выразны дэмакратычны напрамак мелі такія матэрыялы, як “Педагагічныя погляды беларускага народа”, “Нарысы становішча жанчыны ў прыгонным асяроддзі Беларускага краю” і інш.

У сваёй барацьбе за адраджэнне беларускай нацыянальнасці газета звярталася да праблемы беларускай мовы. У серыі артыкулаў “Беларускае мінулае” М.Доўнар-Запольскі адзначаў: “Асабліва важнай тут з’яўляецца мова: пакуль у народзе жыве яго мова – жыве і сам народ, са стротай яе ён пазбаўляецца сваёй самасвядомасці”. І далей піша: “Імкненне народа да кнігі на роднай мове – даўнейшае і пастаяннае, ён любіць яе, думае і размаўляе на ёй”.

У канцы 80-х гг. ХІХ ст. па ініцыятыве супрацоўнікаў газеты А.Слупскага, Н.Янчука ў якасці дадатку пачаў выходзіць “Северо-Западный календарь”, дзе многія артыкулы друкаваліся на беларускай мове.

У 80-90-я гады ўзнікаюць у правінцыйным друку такія жанры як перадавы артыкул, фельетон, літаратурны і часопісны агляд, нарыс, пісьмо. «Минский листок» шырока выкарыстоўваў усе гэтыя жанры і праз іх адлюстроўваў складаныя, у многім супярэчлівыя працэсы палітычнага, эканамічнага і культурнага жыцця Паўн.-Заходняга краю. Газета спрыяла грамадзянскаму абуджэнню чытачоў, актывізавала грамадскую думку.

Характар, змест, ідэйны напрамак, выкарыстанне розных жанраў і форм у “Минском листке” дазваляюць зрабіць выснову, што газета знаходзілася на ўзроўні лепшых выданняў правінцыйнага друку.

4. Друк Беларусі ў канцы ХІХ-пачатку ХХ стагоддзя

беларуская журналістыка друк цэнзура

90-я гады ХІХ стагоддзя – перыяд значнага прамысловага ўздыму ў Расіі. Ён выклікаў штуршок у развіцці прамысловасці Паўн.-Заходняга краю. За дзесяцігоддзе – 1890-1900 гады – колькасць фабрык і заводаў тут павялічылася ў 2,3 раза, а рабочых – у 2,6. У канцы 1900 года ў Беларусі налічвалася 865 прамысловых прадпрыемстваў, на якіх працавала 25,5 тысячы рабочых. Такім чынам, у Паўн.-Заходнім краі, як і ва ўсёй Расіі, праходзіла канцэнтрацыя вытворчасці. Адначасова павысілася і эксплуатацыя рабочых. Рабскае становішча рабочых выклікала да жыцця лісткі, якія выдаваліся сацыял-дэмакратычнымі групамі ў Беларусі. Яны друкаваліся нелегальна і шырока распаўсюджваліся сярод працоўных. Лістковая літаратура стала арганізуючай сілай у стачачнай і палітычнай барацьбе рабочых і сялян, садзейнічала павышэнню актыўнасці пралетарскага руху.

У 1896 годзе за мяжой пачаў выходзіць неперыядычны зборнік “Работник”, у якасці дапаўнення выдаваўся “Листок Работника”. На іх старонках было надрукавана нямала матэрыялаў з Беларусі.

Пачатак ХХ стагоддзя азнаменаваўся наступленнем сусветнага эканамічнага крызісу. З асаблівай сілай ён праявіўся ў Расіі. У краіне за тры гады (1900-1903) закрылася каля 33 тысяч фабрык і заводаў, велізарная колькасць рабочых было выкінута на вуліцу. Крызіс хутка перакінуўся на ўскраіны краіны, у тым ліку і на Беларусь. Пад яго ўдарамі закрываліся малыя прадпрыемствы. Так, у пяці паўночна-заходніх губернях – Віленскай, Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай і Гродзенскай закрылася 500 прадпрыемстваў. Значна пагоршыліся ўмовы працы і жыцця рабочых. Усё гэта ўздымала рабочы рух на новы, больш высокі этап.

У рэвалюцыйную барацьбу ўступілі і сяляне. Уздым рэвалюцыйнага руху разварушыў і беларускую ліберальную буржуазію, якая ў 1902 г. стварыла Беларускую рэвалюцыйную грамаду. У адказ на ўздым рэвалюцыйных выступленняў царызм узмацніў рэпрэсіі, пачаў ствараць зубатаўскія арганізацыі. На парадак дня стала пытанне стварэння сацыял-дэмакратычнай партыі. Арганізуючым цэнтрам яе стала газета “Искра”. З першых жа нумароў яна пачала распаўсюджвацца і ў Беларусі. Вялікая роля ў стварэнні сеткі агентаў “Искра” належыць вядомым рэвалюцыянерам І.Бабушкіну, П.Лепяшынскаму, В.Радус-Зяньковічу, М.Кузняцову, Е.Беленькаму і інш.

Некаторыя ліберальна-буржуазныя выданні таксама паступова пачалі пераходзіць на прагрэсіўныя пазіцыі. Гэта можна прасачыць на прыкладзе газеты “Северо-Западный край”.

Першы нумар газеты выйшаў 1 кастрычніка 1902 г., апошні – 8 снежня 1905 г. Усяго за гэты адносна невялікі адрэзак часу выйшаў 801 нумар.

Газета мела звыш дваццаці аддзелаў. Найбольш значнымі сярод іх былі “Мясцовая хроніка”, “Апошняя пошта”, “Сярод рабочых”, “Тэлеграмы”, “Белетрыстыка”, “Фельетоны”, “Тэатр і музыка”, “Замежныя навіны”, “Палітычны агляд”.

Гісторыя газеты складаецца з двух выразна акрэсленых перыядаў. Першы (1902-04) – ідэйна і палітычна не акрэслены, калі ў ёй друкаваліся матэрыялы, прасякнутыя як ліберальным, рэфармісцкім, так і прагрэсіўным настроем.

Другі (1904-05) – рэвалюцыйны. У гэты перыяд газета не толькі паведамляла пра рэвалюцыйную барацьбу рабочага класа Расіі, друкавала папулярныя рэвалюцыйныя песні (“Смело, товарищи, в ногу”, “Марсельеза”, “Варшавянка”, “Интернационал” і інш.), але імкнулася даць фактам кароткія каментарыі, асэнсаваць іх палітычнае значэнне для агульнай барацьбы з царызмам. У дачыненні да гэтага органа друку мясцовая цэнзура асабліва лютавала: здымаліся шматлікія матэрыялы, выданне газеты перапынялася (10 чэрвеня 1905 – 28 кастрычніка 1905), пакуль 8 снежня 1905 газета г. увогуле не была закрыта, а супрацоўнікі рэдакцыі арыштаваны.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Конев А.Г. История журналистики Беларуси / Конев А.Г. – Мн: Выш. Школа, 2005г.

2. Виноградов А.Н. Истоки белоруской печати и журналистики / Виноградов А.Н. – Мн, 2005г.

3. Булацкі Р. В., Сачанка І. І., Говін С. В. Гісторыя беларускай журналістыкі. – Мінск, 1979.

4. Слука А. Г. Беларуская журналістыка:У 3-х ч. –Мінск, 2004. – Ч. 2.

5. Булацкі Р. В., Сачанка І. І. Хрэстаматыя па гісторыі беларускай савецкай публіцыстыкі. – Мінск, 1974.