Установа адукацыі
Магілеўскі дзяржаўны універсітэт імя А. А. Куляшова
Кафедра беларуская літаратуры
Рэферат
Паэма А.А. Куляшова “Сцяг брыгады”
Магілеў 2007
Творамі незвычайнай лірычнай сілы і духоўнай ёмістасці сталі ваенныя вершы і балады Куляшова, яго паэма «Сцяг брыгады». Драматычныя, нават трагічныя — як і час, у які яны ствараліся, — яны валодалі велізарнай духапад'ёмнасцю, яны гаварылі кожнаму сэрцу, што такое Радзіма, свабода, родны краявід і матчына мова, з чым жыць і як змагацца.
У першыя дні вайны Куляшоў, знаходзячыся ў Мінску, на свае вочы бачыў бамбёжкі, разбурэнні. Бачыў, як гарэў той дом, у якім яны калісьці жылі разам з Таўбіным і Астапенкам і ў якім ён разам з Антонам Бялевічам начаваў перад гэтым, прыехаўшы з Хоцімска. Давялося пакінуць родную Беларусь, перажыць разам з многімі савецкімі людзьмі горыч адступлення. Пешкі дабіраўся паэт да Оршы, адтуль — поездам у Калінін, дзе ўступіў у рады Савецкай Арміі. Быў накіраваны ў ваенна-палітычнае вучылішча пад Ноўгарадам, а з яго — у армейскую газету «Знамя Советов».
У народнага паэта Беларусі Пімена Панчанкі захавалася некалькі пісем Куляшова ваеннага часу. У адным з іх — даволі падрабязны расказ паэта пра гэты свой шлях на ўсход. 3 дазволу Пімена Емяльянавіча цытуем гэта пісьмо.
«16.1.42 г. Дарагі Пімен! Нядаўна паслаў табе паштоўку, дазнаўшыся, што ты ў «За Савецкую Беларусь», і раптам такая нечаканасць — ліст ад самаго цябе. Ну, братка, лепш ты і прыдумаць не мог. Сёння твой ліст для мяне — падзея. Думаю, што ваяка Айзік (Алесь Кучар — В. Б.) таксама мне напісаў і я ў хуткім часе буду мець яшчэ адну радасць.
Як бачыш — працую я ў «Знаменн Советов», у газеце табе вядомай. Доўгі час я не ведаў, дзе ты, пісаў на імя Лешчынера, але адказу не атрымаў да гэтага часу.
Прыблізна 1 ліпеня ў Оршы я меў гонар чытаць твой верш на рускай мове ў «Красноармейской правде», мне нават запомніўся адзін радок: «до пули последней в стволе». Так, здаецца? Я тады вельмі зайздросціў табе, бо яшчэ не ведаў, што будзе ўперадзе, адзін, без сяброў, у цяжкі для краіны час. Мне тады вельмі хацелася быць з сябрамі, прынамсі з табою.
Але раз ужо ўдарыўся я ў лірыку ўспамінаў, то мушу апісваць усё па парадку. Ты, мусіць, ведаеш ці чуў, што перад падзеямі я бьў у Хоцімску, а жонка мая з дзецьмі ў доме_адпачынку ў Пухавічах. У першы ж дзень я пайшоў у райком партыі, адтуль ехала легкавая машына да станцыі — такім чынам я выехаў з Хоцімску і паехаў у Мінск. Жонку і дзяцей не застаў — яны выехалі ў Хоцімск. Прыехаўшы, адразу пазваніў Міх. Лынькову, ён паабяцаў мне ўзяць мяне да сябе ў «Красноармейскую пр[авду]». Абяцанкі цацанкі, а дурному радасць — у рэдакцыю ўзяты быў іншы чалавек, а мне вельмі далікатна сказана было, што штаты перапоўнены. (...)
/>Карацей кажучы, апынуўся я на шасэ Мінск — Орша, ішоў разам са Шведзікам і яго жонкай. Потым нас дагнаў Ц., а яшчэ далей— яны селі на грузавік, а я пайшоў пешкі, па дарозе заходзячы ў раённыя ваенкаматы. Там я сустрэўся і з работнікамі свайго Мінскага ваенкамата. Потым ехаў у эшалоне з Оршы. Потым цудам трапіў у газету. Вось уся гісторыя. Працую ў «Знамени Советов», ужо шэсць месяцаў. За гэты час напісаў багата вершаў, заставак, шапак. Але вершы паруску пішу, бо пісаць беларускія няма часу. Пасылаю табе тры вершы з апошніх. Вядомая рэч, ты з прыемнасцю яшчэ большай чытаў бы мае беларускія вершы, калі б яны былі. Ну, нішто, пасылаю табе пакуль што палову радасці і прыемнасці. Вельмі цікава ведаць мне тваю, Максімаву (Максіма Танка.— В. Б.) і Алесеву (Кучара.— В. Б.) думку наконт іх. Вершы, мне здаецца, па зместу свайму беларускія. Ведаеш, Пімен, вельмі хацелася б мне, як вам, пісаць па-беларуску, у беларускай газеце друкаваць вершы, шапкі, вокны і г. д., але ж, на жаль, гэта не ад мяне залежыць. (...)
Я вельмі рад за Максіма Танка, яму, мусіць, таксама давялося перажыць не менш, чым мне і табе. Рад, што ён разам з намі ўсімі. Горача цісну яму руку і жадаю поспехаў.
Вельмі прасіў бы, Пімен, цябе і Максіма прыслаць мне свае вершы апошнія, лепшыя на вашу думку, для мяне гэта было б не меншай радасцю, чым Вашы пісьмы.
Яшчэ раз цісну руку Кучару, Максіму, не кажучы ўжо пра цябе.
Перадай прывітанне Петрусям (Броўку і Глебку.— В. Б.) і ўсім нашым. Напішы мне, хто яшчэ працуе ў вашай газеце.
Ну, усяго добрага. Пішы, не лянуйся.
Ар. Куляшоў.
Р. С. Я цяпер лічуся палітруком (...)»
Усё перажытае, выпакутаванае ў тую пару вылілася ў паэму «Сцяг брыгады».
Як ад роднай галінкі дубовы лісток адарваны,
Родны Мінск я пакінуў, нямецкай бамбёжкаю гнаны.
Міма дрэў, міма дрэў
Усю ноч я ішоў,— за спіною
Родны горад гарэў,
I не ведала сэрца спакою.
Асабістыя ўражанні, убачанае ў Мінску і па дарозе на Оршу, ўвайшло ў твор.
I роспачныя дні адступлення, і трывога за сям'ю...
З'яўленне паэмы стала падзеяй ва ўсёй савецкай паэзіі. Куляшоў здзейсніў подзвіг, стварыўшы паэму такой грамадзянскай і мастацкай вартагці ў неспрыяльных умовах. Вайна, яе цяжкія ўмовы, можна лічыць, асабліва перашкаджалі працы над вялікімі паэтычнымі творамі. Засяроджанасць, паглыбленасць і нават проста цвёрды парадак жыцця, якія неабходны для працы над шматпланавым творам, якраз часцей за ўсе і адсутнічалі на вайне.
Аб тым, як выспявала задума паэта, як выкрышталізоўваўся сюжэт паэмы «Сцяг брыгады», можна прачытаць у некалькіх інтэрв'ю, узятых у Куляшова ў розны час карэспандэнтамі рэспубліканскіх і ўсесаюзных выданняў. Найбольш поўна творчая гісторыя паэмы расказана У. Міцкевічам_у кнізе «Аркадзь Куляшоў у школе» на аснове запісу гутаркі аўтара з паэтам ад 12 кастрычніка 1974 года.
«Задума напісаць. твор аб вернасці Радзіме, воінскаму сцягу ўзнікла ў першыя ваенныя месяцы. Але рашэнне звязаных з гэтым праблем прыйшло не адразу. Асацыяцыі былі фрагментарныя, раскіданыя, неакрэсленыя. А трэба было даць цэласную мастацкую карціну гераічнай барацьбы савецкага народа з фашысцкім нашэсцем...
Рэалізацыя задумы прыйшла нечакана. Выло гэта ў 1942 г. У рэдакцыю франтавой газеты, дзе працаваў літработнікам, аднойчы накіравалі групу так званых акружэнцаў», таксама работнікаў франтавых газет з іншых вайсковых часцей. Ад гэтых людзей, якім пашанцавала вырвацца з пекла варожага акружэння, я пачуў шмат гераічных эпізодаў, звязаных з выратаваннем сцяга вайсковай часці, расправай са здраднікамі ў тыле ворага, шляхамі і метадамі выхаду з акружэння (ішлі толькі ноччу, трымаючыся ручаёў, рэк)...
Усё гэта, разам узятае, і многае іншае, убачанае і перажытае, канчаткова высветліла задуму паэмы, напоўніла яе канкрэтным ідэйна-мастацкім зместам, прадвызначыла форму». Правобразам Заруднага ў паэме паслужыў у пэўнай ступені член Ваеннага Савета 11-й арміі камісар I. В. Зуеў. Паэма была напісана за сорак дзён. У лісце ад 3 лістапада 1942 г. Куляшоў пісаў Пімену Панчанку: «На жаль, вершаў даслаць вам не магу, бо не пісаў, бо працаваў над паэмай, якую і закончыў 20 кастрычніка. Паэма аб айчыннай (вайне на Беларусі, называецца «Сцяг брыгады», памерам за 2000 радкоў. Пасля 25 гадавіны (Кастрычніка.— В. Б.) павязу яе ў Маскву, дзе і прачытаю яе хлопцам. Паслаць яе вам — то вы ж яе не надрукуеце — зашмат. Добра было б, каб ты пад'ехаў у Маскву таксама, у Маскве я буду да 20 лістапада». I вось у снежні 1942 года ў Маскве ў кватэры А. Твардоўскага Куляшоў прачытаў сваю паэму групе пісьменнікаў. «Першапачатковае знаёмства з гэтай рэччу — адзін з самых яркіх і дарагіх для мяне літаратурных успамінаў ваеннага часу»,— пісаў пазней А. Твардоўскі ў артыкуле «Паэма «Сцяг брыгады». Гэта — у артыкуле. Але захаваліся яшчэ і радкі, якія не ўвайшлі ў артыкул. Мы можам прачытаць іх у публікацыі М. I. Твардоўскай: «… маленькі капітан», як мы называлі Куляшова, якому пры яго наогул вельмі маладых гадах і невялікім росце светлы, высокі і па-дзіцячаму чысты лоб надаваў яшчэ хлапечы выгляд, дастаў і прыстроіў у сябе на каленях ладны рукапіс, перапісаны ім ка машынцы, дзе не хапала многіх знакаў, і таму ён стракацеў прастаўленымі ад рукі літаркамі. 3 прыемнай нетаропкасцю, хоць і не без хвалявання, ен згарнуў і закурыў незвычайна тоўстую і доўгую папяросу, якая надавала нешта троху камічнае, троху кранальнае ўсёй яго хлапечай паставе. I пачаў чытаць нягучным, марудлівым, як у яго звычайнай гаворцы, і толькі ледзь-ледзь больш напеўным голасам:
Як ад роднай галінкі дубовы лісток адарваны,
Родпы Мінск я пакінуў, нямецкай бамбёжкаю гнаны».
(Гл.: Неман, 1980, № 9, с. 120).
Яшчэ адзін доказ, наколькі моцна ўразіла паэма Твардоўскага, калі ён так дэталёва занатаваў яе падрабязнасці.
Паэма стала пранікнёным, горкім і пафасным словам аб цяжкім ліхалецці і вялікай народнай барацьбе, аб тым напружанні сіл народных і незвычайным уздыме народнага духу, дзякуючы якім савецкая краіна перамагла ў Вялікай Айчыннай.
Паэма «Сцяг брыгады», суровая і гераічная, мужная і стрыманая, раскрывае нам велізарны свет духоунага жыцця беларускага народа ў гады вайны. Мастацкія далягляды гэтай паэмы надзвычай шырокія. У эмацыянальным і мастацкім ладзе паэмы актыўна дзейнічаюць разнаетайныя стылёвыя элементы — ад народнай гутаркі і выслоўя да ўзнёслай публіцыстыкі, ад традыцыйных фальклорных тропаў да наватарскіх прыёмаў індывідуальнай паэтыкі, ад стылізацыі народнай песні і сказа да прамых апісанняў падзей.
Тут — усё, што прыйшло на Беларусь разам з вайною. Гора і трывога, пакутлівае адступленне, гартаванне веры і ўпэўненасці, цяжкі боль ростані з блізкімі, вымушанае развітанне з роднай зямлёй, асаблівая любасць да ўсяго, на што пасягае, што збіраецца забраць вораг,— да роднай мовы (усе народныя выслоўі, прьігаворкі, фальклорныя звароты да птушак, ручая, дрэў аблашчаны і сагрэты любоўю аўтара, яны нібы выконваюць у паэме не толькі эстэтычныя, але і патрыятычныя функцыі), да роднай прыроды, што хавае байцоў ад чужынцаў да беларускай песні, змест якой усёй сваёй духоўнай сілай супрацьстаіць варожай навале, да народных паданняў… Усё, чым жыў беларускі народ, яго працоўны матэрыяльны побыт і ўсе яго духоўныя багацці, звычаі, традыцыі, абрады — у непрымірымай варожасці з фашысцкім нашэсцем.--PAGE_BREAK--
На горкай ноце пачыналася гэта паэма. Яе ўмоўна-сімвалічны пачатак моцна выявіў боль расстання, горыч і роспач першых дзён вайны.Загаварылі, «нібы жывыя», хатнія рэчы: «конь майстэрскай работы, з кардону на колах драўляных» («Забяры, гаспадар, бо я тут усё роўна загіну»), лялька.
Гаспадар, ты падай мне руку,
I не стой на парозе,
I вядзі, як дачку,
У натоўпе людскім па дарозе.
Дзецям ногі баляць, іх дарога цяжкая стамляе,
Я ж слухмяна пайду за табою, бо я нежывая.
Дзеці просяць то есці, то піць,
ІІыл сухі ім раты забівае,
Я ж не буду прасіць,
Бо я лялька, бо я нежывая.
Самалёты ляцяць адусюль,
Дзецям смерць пагражае,
Не баюся я куль,
Не баюся, бо я ж нежывая...
Як нешта прывіднае і немагчымае прайшлі відовішчы разбурэнняў і пажараў («доўга вуліца родная шлях мне ўначы асвятляла»), выклікалі палымяныя словы праклёну («Я хачу, каб вякі чорпых асаў спалілі праклёнам») і клятвы:
Я табе абяцаю і попелам родным клянуся,
Што з дарогі ўначы не саб'юся,
Вярнуся, вярнуся!..
Сюжэт, выбраны паэтам (апавяданне аб тым, як трое байцоў выносяць з акружэння сцяг брыгады), дазволіў яму шырока даказаць драматычныя малюнкі пачатковага перыяду вайны. Разам з тым форма паэтычнага дзённіка (апавяданне вядзецца ад імябеларускага воіна Алеся Рыбкі які ўнутрана набліжаны да аўтарскай свядомасці) дазваляё эмацыянальна ўзмацніць, вылучыць асобныя эпізоды, шырока выкарыстоўваючы паэтычную ўмоўнасць.
Развіццё паэмы натуральнае і знешне як быццам простае. Але колькі ўнутраняга напружання, колькі драматызму ў паэме! Развітанне з рэчамі, адухаўленне, «ачалавечванне» якіх узмацняе роспачны боль; успрыманне адступлення як жахлівай неверагоднасці: «Што мяне палявыя дарогі вядуць — я не веру, што па іх мае босыя ногі ідуць — я не веру...»; гаркота ад сваёй часовай бездапаможнасці, неабходнасці ўтойвацца ад ворага, які гаспадарыць у родным краі: «Месяц сцежкі ў дубняк залівае халодным праменнем; не магу аніяк я з уласным асвойтацца ценем...»; горкія відовішчы фашысцкага гвалту, здзекаў, суровыя выпрабаванні грамадзянскай моцы і чалавечай мужнасці...
Шырока ўвайшла ў паэму фальклорная плынь народнага светаўспрыняцця ў народных формах яго выяўлення — і народнае галошанне, і водгулле гістарычнай песні з густа замешанай, ў стылі «Слова аб палку Ігаравым», метафарычнасцю (як у выключнай сілы словах пра роднае народнае, здратаванае чужынцамі жыта: «Пакасілі яго кулямёты, усё пакасілі, а тупыя фашысцкія боты яго малацілі. Танкі гусеніц жорнамі жыта пасля памалолі, коні потныя, чорныя хлеб замясілі на полі»)...I размова з ручаём: «Што ж, прымай нас, ручай, і вядзі па вадзе нас далёка, і кустамі з бакоў засланяй ад нямецкага вока». I ўсялякія народныя прыгаворкі, выслоўі («Калі пойдзеш полем, напрост,— да мястэчка дванаццаць вёрст, а як пойдзеш шляхам — дванаццаць з гакам»). I песняпаданне: «Сялянская хата стаяла над светлай ракою. I жыў там араты з Агатай сваёй і дачкою». Добра сказаў Р. Бярозкін: «Куляшову, калі ён пісаў сваю сапраўды народную паэму, было важна аднавіць і ў сваёй душы, і ў душах усіх тую мелодыю, якою народ на працягу стагоддзя ўвыказваў самае запаветнае. Народ у «Сцягу брыгады» — не толькі тэма, аб'ект паказу ці маральны крытэрый; ён — і дзейсная форматворчая сіла».Пазней, абагульняючы набыткі і вопыт беларускай паэзіі ваенных гадоў, Куляшоў гаварыў: «Асабліва моцна абвастралася пачуццё блізкасці з роднай зямлёю ў часы грозных выпрабаванняў для народа і радзімы. Можа ў адзін з такіх момантаў і нарадзіліся словы… старадаўняга галошання. Хіба не сугучна яно гору сірот, родныя якіх сталі ахвярай карных куль, попелам і дымам Майданекаў і Асвенцімаў? У часы Айчыннай вайны размовы з ветрам, ручаём, лесам уварваліся ў радкі паэтаў невыпадкова і не з прычыны асваення імі традыцый народна-песеннай лірыкі, як гэта гатовы тлумачыць літаратуразнаўцы, а таму, што неслі ў сабе спрадвечную патрэбу выплеснуць у песні новы плач аб запалоненай чужынцамі зямлі. Аднак паэзія не выказала б свой час, каб не напоўніла галошанні, размовы з заняволенай прыродай гневам і помстай народнай. Спалучэнне традыцыйных матываў з верай у вызваленне з'явілася ў самы цяжкі, крытычны момант вайны: яно служыла дзейснай мэце — перамозе». Немагчыма пагадзіцца з П. Макалём, калі ён у памянёнай прадмове да чатырохтомнага Збору твораў Куляшова гаворыць пра «пэўную эмацыянальную рэгламентацыю «Сцяга брыгады» і сцвярджае, што Куляшоў «не выходзіць у гэтым творы за строгія рамкі эмацыянальнага вопыту таго суровага часу, перабольшваючы значэнне фармальна-сімвалічнага пачатку ў вымярэнні чалавечых дзеянняў і ўчынкаў». Паэма напісана з выдатнай пачуццёвай верагоднасцю, рэалістычная дакладнасць яе толькі ўзмоцнена вобразнай сімволікай. За тым, што зведаў і перажыў Алесь Рыбка, паўстаюць шырокія абсягі народнага жыцця.
Усе асноўныя элементы паэтыкі гэтага выдатнага твора арганічныя і мэтазгодныя. Яны надаюць паэме поліфанічнасць і шырыню, што ўжо неаднойчы засведчана нашай крытыкай. Спыняцца яшчэ раз на гэтым няма патрэбы. Хочацца толькі адзначыць адну кампазіцыйпую асаблівасць твора, якая паказвае, наколькі тонка і глыбока адчувае і разумее паэт законы архітэктонікі вялікага паэтычнага жанру.
«Напісаць паэму для паэта — гэта прайсці нейкі жыццёвы этап. Многа ўмельства і працы патрабуе гэта форма паэзіі. Адна з цяжэйшых тайн яе — архітэктоніка. Як велізарны архітэктурны ансамбль, паэма патрабуе пачуцця музычнай меры. Інакш няма ансамбля»,— пісаў паэт Іосіф Уткін у артыкуле «Сцяг паэта», адным з самых першых водгукаў на паэму Куляшова (газета «Литература и искусство», 1943, 21 жніўня). Пачуццё меры выяўляецца ў «Сцягу брыгады» і ў тым, што пасля кожнага драматычна напружанага эпізода паэт робіць эмацыянальную разрадку: гэта і мірная сцэнка жыцця ў кутку, куды яшчэ не трапіў вораг («Жыў ляснік са сваёй леснічыхай каля завадзі ціхай...»), і інфармацыйна-сюжэтныя звязкі, і вобразы цішыні, спакою: «Нас азёрныя вабілі далі, зязюлі ўвесь час кукавалі, быццам дрэвы лічылі, лічылі, камісара лячылі...»
«Паэма — гэта апанаванае ўзыходжанне»,— гаварыў вядомы французскі паэт Рэнэ Шар. Гэта вельмі стасуецца да куляшоўскай паэмы. Паэма нарошчвае свой змест не толькі сюжэтным развіццём, але і ўсё новымі і новымі эмацыянальнымі ўзмацненнямі. Напружаны бой («Вораг лезе і лезе,— лезе ў брані і жалезе, перамогу ён чуе...»); горкае адступленне («Доўга помніцца будзе мне гэтае чорнае ранне і халодная сцежка мая...»); маркотнае вяселле («Ладзіць гэта вяселле Мядзведскі — прыслугач нямецкі… За Мядзведскага замуж ідзе пад пагрозай дзяўчына, бо бацькі яе ў лютай бядзе...»); пакаранне Мікіты Ворчыка, шчымлівая сустрэча з хлопчыкам, які вельмі нагадвае Алесю Рыбку сына («Мне здаваўся даўгім яго шлях, босы, бег ён праз ямы, па халоднай зямлі, па лістах і па сэрцы маім таксама...»).
Узрушаная, драматычная, паэма Куляшова ўвабрала ў сябе велізарны свет народных перажыванняў, боль і патэтыку ваеннага часу. Яна ўвабрала ў сябе і мноства тьшовых калізій суровай тагачаснай рэальнасці. Паэма ўзбуйніла і пранікліва выявіла многія абставіны і перыпетыі першых месяцаў вайны: і шлях воінаў з акружэння, і выратаванне сцяга, і побыт на захопленай ворагам зямлі. «Для тысяч і тысяч нашых людзей, якія аставаліся ў акружэнні і выходзілі з яго, рашэнне пытання аб тым, ці далой ісці ў надзеі недзе дагнаць фронт, або заставацца, як тады гаварылі, «у зяцях» у якой-небудзь удавы або салдаткі і нават ва ўласнай жонкі,— рашэнне гэтага пытання было экзаменам на воінскую, грамадзянскую і палітычную сталасць»,— пісаў А. Твардоўскі. Гэта пытанне вырашаюць героі паомы Куляшова, калі спыняюцца на начлег у «добрай удавы» Лізаветы, і тады, калі чуюці. Ілжывае фашысцкае паведамленне, што «немцы ўжо дайшлі да Урала».
«— I куды, і куды мы ідзём? — крыкнуў Ворчык ад злосці.— У якую магілу нясём непатрэбныя косці? Можа войска няма, можа праўду ўдава мне казала, што карычневая чума дапаўзла да Урала...»
Выключнай гнуткасцю, багаццем інтанацый, незвычайнай выразнасцю і ёмістасцю валодае верш, якім напісана паэма. У ім месціцца безліч псіхалагічных адценняў, ён чуйна адгукаецца на падзеі і адпаведна ім становіцца то гнеўным, то пяшчотным, то запаволена-стрыманым, то напружаным. Спавядальны маналог змяняецца дыялогам, народны фразеалагізм — кніжным высловам. Гэта шмат разоў добра ілюстравалася многімі даследчыкамі, але цяжка ўтрымацца, каб не нагадаць яшчэ раз, як дакладна ставяцца словы ў радку, акцэнтуючы самае істотнае («не знаходжу ватоўкі сваёй — знёс Мікіта»), як паслухмяна перайначваецца тон размовы (ад суровага ў адных выпадках да бадай што гуллівага, калі героі патрапляюць да Лізаветы, «вясёлай кабеты»: «Спіць у хаце Смірноў — на пярыне, сплю я ў пуні — на канюшыне, а Мікіта Ворчык — у клеці. Колькі клопатаў Лізавеце!»). Мужная клятва воіна:
Не, не гэтак прыйду я ў дом,
3 новай каскай прыйду, са штыком.
Не нікчэмным, слабым жабраком,
А як бацька прыйду я ў дом,
Сонца ў дом
Прынясу на штыку...—
становіцца, не губляючы вышыні і напалу, пяшчотным словам бацькі, у ёй ужо чуецца запаветная мара:
Малаком
Напаю дачку,
Пасаджу свайго сына я
На жывога,
На баявога
Каня.
Так яшчэ раз, з новым душэўным адценнем, прагучаў адзін з галоўных матываў паэмы — народжанае болем за родную зямлю палкае жаданне вярнуцца дадому вызваліцелем.
Спалучэнне суровай патэтыкі і трагізму, лірычнай задушэўнасці і патрыятычнай страснасці надаюць паэме вялікую эмацыянальную сілу. «… Прачытаўшы паэму беларускага паэта Аркадзя Куляшова,— пісаў Іосіф Уткін ва ўжо згаданым артыкуле пра паэму,— немагчыма не адчуць за яе тонкімі і празрыстымі сценкамі сімпатычную і адораную натуру аўтара паэмы. Мяккае святло, якое праменіцца з гэтага твора, гэта, безумоўна, унутранае святло паэта, які глыбока любіць свой народ і шчыра падзяляе яго пакуты».
Паэма знайшла гарачы водгук у чытачоў, з'явілася вялікай падзеяй у савецкай літаратуры ваеннага часу.
«У тыя напружаныя дні… усе мы, каму надарылася тады прачытаць гэту паэму, адчулі ў ёй тую задушэўную сілу, веліч думак і шырыню перажыванняў, тую свежасць, якая ўласціва сапраўдным выдатным творам»,— пісаў М. Луконін.
«Я памятаю, як у блакадным Ленінградзе Павел Кабзарэўскі, які толькі што вярнуўся са шпіталя і яшчэ не паспеў уставіць выбітыя асколкам зубы, чытаў мне… паэму Аркадзя Куляшова «Сцяг брыгады», чытаў па-беларуску… Гэта быў цуд з вялікай літары. Гэта быў цуд пранікняння паэзіі ў саму святую сутнасць народнай душы, у яе сімвалы»,— прыгадваў М. Дудзін.
«Мне помніцца час, калі з'явілася паэма Аркаддзя Куляшова «Сцяг брыгады», якая тады ж захапіла і запаланіла мяне сваёй народнасцю, глыбінёй, свежай вобразнасцю і значнасцю сказанага паэтам»,— успамінаў К. Куліеў.
У артыкуле, прысвечаным «Новай кнізе» Куляшова, А. Твардоўскі назваў паэму «Сцяг брыгады» «агульнапрызнаным дасягненнем савецкай паэзіі ваенных гадоў, якое не страціла сваё значэнне і сёння». «Пра гэту паэму,— сказаў выдатны савецкі паэт,— шмат пісалі, але гэта з тых паэтычных тварэнняў, у якіх у запасе такая ёмкасць зместу і такая, не ўся на паверхні размешчаная, сіла выказвання, якія неаднойчы яшчэ прыцягнуць увагу...» Паэма, якая стваралася ў цяжкую пару, у самы разгар вайны, выказвала вялікую веру ў перамогу, сёння ўспрымаецца як выдатны мастацкі дакумент свайго часу, які розвабакова раскрывае сэнс нашай перамогі, падтрымлівае нязгасную памяць аб вялікіх выпрабаваннях народных… Яна стала адным з буйнейшых дасяг ненняў усёй савецкай паэзіі, бліскучым узорам народнасці ў мастацтве па «вялікай істотнасці, гістарычнай значнасці зместу ў спалучэнні з багаццем самастойных і арганічна нацыянальных сродкаў формыі (А. Твардоўскі).
Літаратура
Бечык В. Выбраныя літаратурна-крытычныя артыкулы. –Мн., 1989;
Арочка М. Беларуская савецкая паэма. – Мн, 1979.