Гiстарызмы i архаiзмы i цяжкасцi iх перакладу на беларускую мову

Гістарызмы і архаізмы, цяжкасці іх перакладу на беларускую мову

Мiнск, 2010

Змест

Уводзіны

Раздзел 1. Творчы шлях Вальтара Скота

1.1 Раман Айвенга і адлюстраваны ў ім свет рыцарства

1.2 Раман Квенцін Дорвард і яго гістарычныя рэаліі

Раздзел 2. Гістарызмы і архаізмы, і іх роля ў мастацкім тэксце

2.1 Паняцце гістарызма

2.2 Класіфікацыя гістарызмаў

2.3 Паняцце архаізма

Раздзел 3. Цяжкасці перакладу архаізаванай лексікі

Раздзел 4. Асаблівасці беларускамоўнай інтэрпрытацыі гістарызмаў і архаізмаў у творчасці В. Скота на прыкладзе перакладу Л. Забалоцкай

Заключэнне

Спіс літаратуры

Творчая частка (пераклад)

Творчы каментар

Уводзіны

Цiкавасць да даўнiны мае духоўны характар,

яна каранiцца ў сутнасцi чалавека, жыццё

якога вельмi кароткае, але чый розум

жадае агарнуць неахопны час,

зазiрае ў будучыню i пранiкае ў мiнулае.

К. Тарасаў

Слоўнікавы запас любой мовы бесперапынна змяняецца. Падчас словы змяняюць сваё значэнне, а іншы раз і ўвогуле перастаюць ужывацца. Узнікаюць новыя словы, і замяшчаюць сабою старыя. Некаторыя словы існуюць у мове вельмі доўга і на працягу стагоддзяў атрымліваюць новыя і новыя значэнні. Яны становяцца палісімічнымі. Другія словы не затрымліваюцца надоўга і перастаюць існаваць, не пакінуўшы і сляда. Па гэтай прычыне слоўнікі з’яўляюцца такімі неабходнымі для перакладчыкаў. Менавіта ў слоўніках можна знайсці значэнне слова якое было ва ўжыванні некалькі стагоддзяў таму назад, і значэнне якога нікому невядома цяпер.

Як правіла, мы не заўважаем гэтых змяненяў, бо працэс гэты вельмі павольны. Але калі мы разглядаем больш значны перыяд часу, то гэтыя змяненні становяцца відавочнынымі.

Па ўсім свеце з’яўлецца ўсё больш і больш гістарычных раманаў. Сёння, як нiколi раней, узрасла цiкавасць да гiсторыi. Яе праблемы хвалююць не толькi спецыялiстаў, але i шырокае кола грамадскасцi. I на гэта ёсць прычыны. На крутых паваротах гiсторыi людзi заўсёды звяртаюцца да дзён мiнулых, каб больш дакладна i глыбока ўсвядомiць дзень сённяшнi, каб зразумець свае вытокi, каранi.

"У падзеях мiнулага, - сцвярджаў У. Караткевiч, - нашы каранi. А дрэва без карэння не можа нiiснаваць, нi тым больш прыносiць плады". Аднак найбольш iнтэнсiўны этап развiцця гiстарычнага жанру ў беларускай лiтаратуры прыпадае на наш час. I звязаны ён з такiмiiмёнамi, як Л. Дайнека, А. Лойка, В. Iпатава, К. Тарасаў, А. Петрашкевiч, I. Чыгрынаў, У. Арлоў, Г. Далiдовiч, М. Клiмковiч. Цiкава ўваскрашае мiнулае Беларусi Л. Дайнека ў раманах "Меч князя Вячкi", "След ваўкалака" i "Жалезныя жалуды". Грунвальдскай бiтве 1410 г. прысвечаны твор К. Тарасава "Пагоня на Грунвальд". Празаiчнаму зборнiку У. Арлова "Дзень, калi ўпала страла" i аповесцi "Час чумы" ўласцiвы тонкi псiхалагiзм, праўдзiвасць адлюстравання далёкiх падзей. Трылер М. Клiмковiча "Каханка д'ябла, або Карона Вiтаўта Вялiкага" - спроба пэўнай белетрызацыi гiстарычнай лiтаратуры.У большай ступені штуршком для іх стварэння і асновай служыць беларуская класічная проза. Усе гэтыя творы яднае адна ідэя — адраджэння нацыянальнай свядомасці беларусаў. Любоў да Радзімы, Бацькаўшчыны, барацьба за яе лёс, свабоду і незалежнасць — вось што рухае ўчынкамі гістарычных герояў. Па свайму ідэйна-філасофскаму і мастацкаму ўвасабленню гэтыя творы стаяць значна вышэй твораў пра наш час.

Ёсць паэты і пісьменнікі, творчасць якіх з’яўляецца жывым увасабленнем духоўных сіл народа, яго нацыянальнай культуры. Такім прадстаўніком стаў Вальтар Скот для роднай Шатландзіі. Яго творы былі перакладзены на шматлікія мовы свету. Былі спробы перакладу на беларускую мову і ў нашай літаратуры.

Мэтай дадзенай дыпломнай работы з’яўляецца раскрыццё асаблівасцяỹ выкарыстання гістарызмаў і архаізмаў, а таксама цяжкасці іх перакладу на беларускую мову. Для дасягнення пастаўленай мэты даследавання былі вылучаны наступныя задачы: прасачыць архаізмы і гістарызмы ў творах Скота, прызнанага мастака гістарычнага рамана, і знайсці іх адпаведнікі ў беларускамоўных перакладах; даць вызначэнне тэрмінаў архаізма і гістарызма, паказаць сферу іх ужывання, зрабіць іх класіфікацыю.

Аб’ектам дыпломнай работы з’яўляюцца кнігі Скота “Ivanhoe”, “QuentinDurward”, а таксама раман “Айвенга” у перакладзе Л. Забалоцкай.

Работа складаецца з уводзін, чатырох раздзелаў: творчы шлях Вальтара Скота (раман “Айвенга” і адлюстраваны ў ім свет рыцарства, раман “Квенцін Дорвард” і яго гістарычныя рэаліі), гістарызмы і архаізмы, і іх роля ў мастацкім тэксце (паняцце гістарызма, класіфікацыя гістарызмаў, паняцце архаізма), цяжкасці перакладу архаізаванай лексікі, асаблівасці беларускамоўнай інтэрпрытацыі гістарызмаў і архаізмаў у творчасці В. Скота; а таксама з заключэння, спіса літаратуры і творчай часткі.

Раздзел 1. Творчы шлях Вальтара Скота

«В начале XIX века явился новый великий гений,.. который докончил соединение искусства с жизнью, взяв в посредники историю. Вальтер Скотт… был главой великой школы, которая теперь становится всеобщею и всемирною».

В.Р. Бялінскі.

Так лічыу не толькі Бялінскі. Раманамі Скота зачытваліся Пушкін, Лермантаў, Дастаеўскі – прызнаныя геніі рускай літаратуры. Творчасць Скота, якая вызначаецца гістарызмам, асабістым поглядам на падзеі, рамантычнымі героямі і рэалістычным паказам жыцця, паўплывала на на развіццё гістарычнага рамана ў сусветнай літаратуры 19-20 стагоддзяў.

Вальтэр Скот, па адукацыі юрыст, з 1799 шэрыф,з 1806 сакратар суда, але ў першую чаргу ён назаўсёды застанецца сусветна знакамітым пісьменнікам, паэтам, біёграфам і гісторыкам. Лічыцца вынаходцам жанру гістарычнага рамана.

Пісьменнік нарадзійся ў Эдынбургу ў сям’і адваката Вальтэра Скота. Яго маці, Ганна Рэзенфорд, была дачкою прафесара медыцыны Эдынбургскага унівнрсітэта. У сям’і з дванаццаці дзяцей у жывых засталіся толькі шасцёра. Вальтэр быў дзявятым па ліку. У раннім узросце перахварэў на дзіцячы параліч, што прывяло да атрафіі мышцаў правай нагі і пажыццёвай кульгавасці. Нягледзячы на фізічную загану, ужо ў раннім узросце ўражваў усіх сваім розумам і выдатнай памяццю.

З дзяцінства Скот з непадробленым інтарэсам слухаў апавяданні дарослых аб Шатландыі і старадаўніх часах. У хуткім часе ён сам пачаў многа чытаць, у тым ліку і антычных аўтараў, захапляўся раманамі і вершамі, у асаблівасці традыцыйнымі баладамі і легендамі Шатландыі. Дзякуючы фенаменальнай памяці, ён да самай найдрабнейшай дэталі запамінаў абставіны разнастайных войнаў, паходаў, пабоішчаў, імены і тытулы гістарычных асоб. Адукацыю Вальтэр Скот атрымаў у Эдынбургскай школе, а пазней у горадзе Кельса. Па парадзе бацькі паступіў вучнем у адвакацкую кантору, але маладому Вальтэру гэта не асабліва падабалася. Захапленне кнігамі ніколі не пакідала яго, і ён працягваў чытаць, у тым ліку і на іспанскай, італьянскай, французскай і лацінскай мовах. Разам са сваімі сябрамі стварыў у каледжы “Паэтычнае таварыства”, вывучаў нямецкую мову і чытаў нямецкую паэзію.

У першыя гады самастойнай адвакацкай практыкі ездіў па краіне і адначасова збіраў народныя легенды і балады аб шатландскіх героях мінулага.

Ў 1791 ён пазнаеміўся са сваёй першай каханай – Вільямінай Бельшаз, дачкою эдынбургскага адваката. Гэта каханне было няўдалым, і юнак расчараваўся ў рамантычных адносінах. Некаторыя рысы дзяўчыны на працягу многіх гадоў час ад часу з’яўляліся ў творах пісьменніка. Тым не менш у 1797 годзе ён ажаніўся з Шарлотаю Карпентар, бацькі якой, французскія раялісты, уцяклі ад рэвалюцыі ў Шатландыю. Яны шчасліва пражылі разам трыццаць гадоў, пакуль Шарлота не памерла ў 1826 годзе.

У сярэдзіне дзевяностых гадоў Скот пачаў цікавіцца нямецкім рамантызмам, сярэдневяковымі раманамі і шатландскімі баладамі. Яго першая апублікаваная паэма “Паляванне, Вільям і Алена” была па сутнасці вольным перакладам дзвюх нямецкіх балад. У гэтыя гады Скот жыў актыўным грамадзянскім і літаратурным жыццем. Менавіта гэта перыяд з’яўляецца пераломным у жыцці пісьменніка. Прызначэнне шэрыфам у акругу Селькірк значна паправіла яго матэрыяльнае становішча. Скот пасяліўся ў маентку свайго страечнага брата, які пераехаў у Індыю.

Маёнтак Эшціль размяшчаўся на беразе ракі Твід у адной з найпрыгажэйшых мясцін Англіі. Прыгожыя сады, маляўнічыя тэрасы і мноства кветак рабілі маёнтак райскім кутком, дзе Скот пражыў самыя шчаслівыя гады свайго жыцця. У акружэнні сям’і, заняты любімай справай, пісьменнік ствараў твор за творам – “Песня апошняга мінестрэля”, “Марміён”, “Дзева возера” зрабілі яго знакамітым.

У 1806 годзе Скот стаў сакратаром суда. У той жа час ён уклаў грошы ў друкарню свайго сябра Джэймса Балантайна. У 1813 годзе фірма аказалася на грані банкруцтва, і Скот выратаваў яе. Тым не меньш усе наступныя творы Скот пісаў для продажу, арыентуючыся на інтарэс публікі, паколькі ганарары ішлі на ўтрыманне сям’і і выплату даўгоў. У 1813 годзе Скот знайшоў чарнавікі свайго рамана, які ён распачау яшчэ ў 1805 годзе. І ў 1814 годзе за мінімальны адрэзак часу напісаў раман “Уэверлі”, які стаў вельмі папулярным.

Раманы Скота падзяляюцца на дзве асноўныя групы. Першая прысвечана недалёкаму мінуламу Шатландыі, перыяду айчыннай вайны: ад пурытанскай рэвалюцыі шаснаццатага стагоддзя, да разгрому горных кланаў васямнаццатага стагоддзя. У гэтых раманах Скот малюе незвычайна багаты і рэалістычны тыпаж. Гэта цэлая галерэя шатландскіх тыпаў самых разнастайных сацыяльных слаёў. Але па большай частцы гэта тыпы дробнамаёнткавай буржуазіі, сялянства і дэкласаванай бядноты.

Другая асноўная група прысвечана мінуламу Англіі і кантынентальных краін. Пераважна сярэднявеччу і шаснаццатаму стагоддзю. Да гэтай групы належаць і творы на якіх засноўваецца гэта дыпломная работа – “Квенцін Дорвард” і “Айвенга”. Да гэтай групы таксама належаць творы “Кенільворт” і “Ганна Гейернштэйская”.

1.1
Раман “Айвенга” і адлюстраваны ў ім свет рыцарства

Айвенга (анл.Ivanhoe) – герой рамана В.Скота "Айвенга" (1819). Дзеянне рамана адбываецца ў канцы ХII стагоддзя, у эпоху караля Рычарда Львінае Сэрца. Гэта быў час, калі заваяванне Англіі нарманамі было яшчэ вельмі свежым у памяці англасаксаў. Менавіта пагэтаму прыналежнасць героя да саксонцаў ці нарманаў мела такое значэнне ў апавяданні: жорсткія, карыслівыя, ганарыстыя феадалы Фрон дэ Беф, Мальвуазен, дэ Брасі, вядома, аказваюцца нарманскімі рыцарамі; выклікаюць сімпатыю Седрык і яго сын Айвенга, сумленны разбойнік Локсли (ён жа Робін Гуд) – саксонцы. Але ж калі Седрык адданы ідэі аднаўлення незалежнасці Англіі і перадачы трону саксонскаму каралю, то яго сын яскрава ўсведамляе дарэмнасць усіх гэтых надзеяў.

Прагнаны з дому бацькам, Айвенга паступае на службу да караля Рычарда і разам з ім адпраўляецца ў крыжовы паход. Поспех не спадарожнічаў гэтаму пачынанню. Рычард трапляе ў палон да герцагаАўстрыскага, Айвенга, вылечыўшыся ад ран, дабіраецца да Англіі, дзе вымушаны спачатку скрываць сваё імя: дома ў яго мала сяброў і занадта многа ворагаў. І толькі адзін чалавек чакае яго вяртання – прыгожая дзяўчына Равэна, сяброўка яго дзіцячых гульняў, выхаванка Седрыка, унучка апошняга саксонскага караля і каханая Айвенга.

Знаўца гісторыі, В.Скот зусім не ідэалізуе прошлае, ён паказвае свет грубы, жорсткі і небяспечны, дзе звычайная вандроўка з маёнтка ў горад магчыма толькі пад аховай узброенага атрада, што таксама не гарантуе шчаслівасць фіналу – па дарозе можа здарыцца ўсё што хочаш. Да таго ж, як хітравата заўважае аўтар, апісваючы раскошныя пакоі ледзі Равэны, чытачкам наўрад ці трэба зайздросціць апартаментам сярэднявяковай прыгажуні – сцены хаты так дрэнна замазаны, што праз іх дзьме, і фіранкі ад гэтага пастаянна калышуцца.

Аднак дыскамфорт не хваляваў людзей таго часу, для іх гэта было нормай, і не мела ніякага значэння ў параўнанні з другой праблемай – пастаянна быць гатовым, каб адбіць напад і абараніць сваё жыццё. Гэта датычылася як магутнага лорда, так і апошняга раба-свінапаса, што выхоўвала цвёрдасць нораву і звычку да ўсякага роду нечаканасцей.

В.Скотт стварае ў рамане яркія і сваеасаблівыя характары, у кожнага з іх свае асаблівасці і кожны выклікае цікавасць. Якімі б бесчалавечнымі зладзеямі ні здаваліся нарманскія рыцары, ім нельга адумовіць у мужнасці, рашучасці і цэласнасці натуры. Рызыкаваць жыццём – іх прафесія, а яны – сапраўдныя прафесіяналы, якія імкнуцца выказаць воінскую доблесць пры любым зручным выпадку, ці то вайна з нявернымі ў Палестыне ці рыцарскі турнір у Англіі. З гэтымі людзьмі, якія прывыклі дасягаць сваёй мэты, не гледзячы ні на што, і сутыкаецца Айвенга, які вымушаны абараняць свае правы і сваё каханне.

В.Скот стварае партрэт ідэальнага рыцара, у якога прыгажосць спалучаецца з розумам і высакароднасцю, а храбрасць – з уменнем змагацца. Айвенга захоўвае вернасць сваёй каханай і свайму каралю, гатовы дапамагчы нават павержанаму ганеннем яўрэю Ісааку, хаця, у адпаведнасці з поглядамі таго часу, хрысціянін не павінен быў клапаціцца аб жыцці адрынутага племяні.

Айвенга – доблесны, чэсны і бескарыслівы. Аднак гэтыя яго якасці настолькі вылучаюць Айвенга сярод іншых персанажаў, што ён здаецца найменш пераканаўчым з іх. Дарэчы, як і прыгожая Равэна, вельмі падобная на станоўчую паненку пачатку XIX стагоддзя. Яе антыподам у рамане становіцца Рэвэка, дачка Ісаака. Не менш прыгожая, але больш жывая і самабытная, чым Равэна, яна закахалася ў Айвенга, усведамляючы, што яе пачуццё абсалютна безнадзейнае: ён кахае іншую, а акрамя таго, прорва падзяляе яўрэйскую дзяўчыну і рыцара-крыжаносца. Лёс злучыць іх ненадоўга, каб яны змаглі ўратаваць жыццё адзін аднаму: Рэвэка будзе выходжваць раненага ў час турніру Айвенга. Ён жа ўступіць у бой, каб зняць з яе страшнае абвінавачванне ў чарадзействе. Затым іх шляхі разыдуцца назаўжды.

Шчаслівым фіналам рамана стане вяселле Айвенга і Равэны і прымірэнне саксонцаў з Рычардам Львінае Сэрца, справядлівым і дастойным каралём, які вярнуўся з палону. Равэна і Айвенга будуць жыць шчасліва, "але было б рызыкоўным занадта падрабязна дапытвацца, ці не хваляваў яго ўспамін аб прыгажосці і выкароднасці Рэвэкі.

1.2 Раман “Квенцін Дорвард” і яго гістарычныя рэаліі.

"Квенцін Дорвард" быў напісаны ў 1823г.

У рамане адлюстравана жыццё еўрапейскіх краін 15 стагоддзя. З гістарычнага пункту гледжання гэта была пара пачатку заняпаду і разлажэння феадальнага ладу ў Еўропе, пара адмірання старога еўрапейскага рыцарства, гісторыі якога прысвечана вялікая група рамана В. Скота.

У прадумове да "Квенціна Дорварда" В. Скот даў выразную карціну XV стагаддзя, падкрэсліў яго пераломны характар, гібель старых адносін і сацыяльных тыпаў, з'яўленне новых грамадскіх форм і новых людзей. Для шэрагу краін Заходняй Еўропы XV стагоддзе было сапраўды пераходам ад феадальнай старажытнасці да таго прагрэсіўнага перавароту, якім стала для іх XVI стагоддзе, эпоха Адраджэння.

Эпоха ў "Квенціне Дорвардзе" раскрыта ў двух планах – у гістарычным, з сапраўднымі асобамі і падзеямі – з Людовікам XI і яго дваром, з Карлам Смелым з сустрэчай у Пероне і нават з Ардэнскім Вяпруком, Гіёмам дэ ла Маркам – і з цесна звязаным з ім плане мастацкага вымыслу. Дзеючыя асобы рамана В. Скота таксама тыповыя.

Малады салдат-наёмнік з загубленага ў крывавай барацьбе дваранскага роду, Квенцін Дорвард – персанаж даволі характэрны для той эпохі, калі стваралася служывае дваранства Еўропы, якое падтрымлівала першых манархаў.

Не менш характэрнай для тых часоў з'яўляецца і знатная нашчадніца старой феадальнай сям'і Ізабэла дэ Круа, якая таксама, як і Квенцін з'яўляецца толькі пешкай у складанай палітычнай гульні Людовіка, які імкнуўся прыбраць да рук любую зямлю ці замак, што застаўся без моцных гаспадароў.

У эпізоде з гісторыі барацьбы Людовіка і Карла Бургундскага з ашаламляючай паўнатой замаскіраваны ўмовы, у якіх нараджалася самадзяржаўная французская манархія, згуртаваная сілай і хітрасцю Людовіка XI. Колькі бруду і крыві, колькі жорсткасці, каварства, але ж колькі палітычнай хітрасці і дзяржаўнага розуму ў палітыцы хлуслівага Людовіка, які нястомна працаваў над дасягненнем сваёй мэты – стварэннем адзінай Францыі.

Карл Смелы – апошні герцаг Бургундскі – гаспадар вялікай, квітнеючай, стракатай дзяржавы (у той час Францыі належала не толькі частка французскіх зямель, але і тэрыторыя цяперашняй Бельгіі і Галандыі). Ён антаганіст Людовіка XI не толькі таму, што ён валодае краінамі і гарадамі, на якія прэтэндуе Людовік XI, але і таму, што Карл, у прадстаўленні В.Скота – апошні рыцар на троне – цудоўны анахранізм, увасабляючы слаўнае рыцарскае мінулае Еўропы, на змену якому прыходзіць празаічнае будучае: царства разліку, культу грошай, эра буржуа. Гэтыя два вобразы – вялікі творчы поспех пісьменніка.

Карл увасабляе не толькі рысы адыходзячага рыцарскага свету, буйнага, але гераічнага – у ім адзначана і ўласцівасць чалавека XV стагоддзя, закранутага павевам італьянскага Рэнесансу, які расквітаў побач за Альпамі. Старое і новае спалучаецца ў Людовіку XI – каралю, які ахвотна іграе ролю скупаватага хітруна-гараджаніна, гэтакага куманька-прастачка.

Людовік XI прыцягваў увагу многіх выдатных пісьменнікаў XX стагоддзя. Ён адлюстраваны ў "Саборы Парыжскай Багамацеры" В. Гюго, і аповесці Бальзака "Мэтр Карнэліус", аднак у Скота яго партрэт найбольш глыбокі, найбольш рэалістычны і гістарычны.

Квенцін – своеасаблівы юны Дон Кіхот на вялікай дарозе Францыі, дзе адбываюцца справы, якіх ён не разумее, яле якія выклікаюць у яго страх і агідласць.Ён не жадае ўдзельнічаць у бруднай гульні Людовіка нават не таму, што разгадвае яе – для гэтага ён занадта наіўны – а таму, што яна яму не падабаецца.

Вядома, у паслядоўным праслаўленні маральных якасцей нашага

двараніна ёсць доля характэрнай для В. Скота ідэалізацыі рыцарскага мі- нулага Еўропы. Але ж пісьменнік і пасмейваецца са свайго героя, і прымушае нас памятаць аб тым, што Квенцін – наіўны і гарачы юнак, які валодае розумам, доблесцю, пачуццём сумленнасці, акрамя таго, Квенцін – проста чалавечны, добры, спагадлівы. Гэта ўжо не звязана з яго феадальнай мараллю, да таго ж, Скот паказаў на прыкладзе Ардэнскага Вепрука, што побач з яго ідэальным Квенцінам існуюць і носьбіты сапраўднай адыходзячай маралі, якая вельмі адрознівалася ад высокага духу рыцарскіх раманаў і кодэксу рыцарскага сумлення.

В. Гюго падкрэсліў ў сваім артыкуле "Аб Вальтэру Скоце", што ў гэтым рамане разам з уласцівай пісьменніку цікавасцю да гістарычнага матэрыялу, напружанаму, поўнаму прыгод сюжэту, ёсць яшчэ і вялікі маральны змест.

Раздзел 2. Гістарызмы і архаізмы, і іх роля ў мастацкім тэксце

2.1 Паняцце гістарызма

Лёс слоўвызначае не "узрост",а іх выкарыстаннеў мове. Словы, якія абазначаюць жыццёва важныя, неабходныя паняцці, вякамі не старэюць; іншыя ж архаізуюцца даволі хутка, мы перастаем іх ужываць, таму што знікаюць самі паняцці, якія гэтымі словамі абазначаюцца. Змянілася сістэма адукацыі – зніклі з нашай мовы словы рэаліст (навучэнец рэальнага вучылішча), класная дама, інстытутка.

Словы, якія служаць назвай паняццяў, з'яў, прадметаў, што не існуюць у наш час, называюцца гістарызмамі. Усе пералічаныя "старыя словы" – гэта гістарызмы. Яны займаюць у мове асаблівае месца, з'яўляючыся адзінымі назвамі прадметаў, якія даўно зніклі з нашага побыту. Таму ў гістарызмаў няма і не можа быць сінонімаў.

Прычына з'яўлення ў мове гістарызмаў - у змяненні побыту, звычаяў, у развіцці тэхнікі, навукі, культуры. Цяпер мы не мераем аршыны, не кланяемся валасным старшыням і рады былі б забыць ўсе непатрэбныя, як нам здаецца, словы. Але ж як быць гісторыкам і пісьменнікам, калі яны захочуць апісаць мінулую эпоху? У гістарычнай літаратуры, у мастацкіх творах, якія апавядаюць аб мінулым народаў, нельга не ўжываць гістарызмы. Яны дапамагаюць аднавіць каларыт эпохі, надаць апісанню мінулага рысы гістарычнай даставернасці.

Аднак статус гістарычных рэалій не заўсёды з’яўляецца пастаяннай уласцівасцю слова. Змяненне гэтага статуса заметна на прыкладзе перахода тэрмінаў у рэаліі і наадварот – рэалій у тэрміны і другія, нетэрміналагічныя адзінкі. Некаторыя тэрміны па той ці іншай прычыне паступова адыходзяць у вобласць гісторыі і становяцца свайго рода гістарычнымі рэаліямі. А могуць і набываць новае жыццё.

Ужо хрэстаматыйным стаў прыклад з самалётам. У свой час ён быў уся толькі дываном (казачная рэалія), а потым нечакана-негадана набраў высату ў значэнні лятацельнага апарата (тэрмін), а цяпер, у адным радзе з больш дасканалымі сваімі братамі і сёстрамі – ракетамі і спутнікамі, – ператварыўся ў элемент звычайнай і штодзённай мовы.

2.2 Класіфікацыя гістарызмаў

Так як праблема гістарызмаў з’яўляецца мала вывучанай існуюць некаторыя спрэчкі адносна іх класіфікацыі.

У слоўніку архаізмаў і гістарызмаў яны класіфіцыруюцца наступным чынам:

– Уласна лексічныя гістарызмы.

Да іх ліку належаць найменні, семантычны аб’ем якіх складаецца толькі з устарэлых значэнняў. Такімі з’яўляюцца, напрыклад, тэрміны: гетман “камандаючы войскамі табарытаў у Чэхіі ў 15 стагоддзі”, “камандуючы войскамі у старой Польшчы і Вялікім княстве Літоўскім”, “камандуючы рэестравымі казакамі на Украіне ў другой палове 16 – першай палове 17 ст.”, камандаючы войскамі ў Малдове ў 17 ст.”; дзесяцкі – “камандзір дзесяці войнаў”, “у дарэвалюцыйнай Расіі выбарная асоба з сялян, якая выконвала паліцэйскія абавязкі”.

– лексіка-семантычныя гістарызмы.

У адрозненне ад уласна лексічных гістарызмаў лексіка-семантычныя гістарызмы ў сучаснай беларускай мове маюць актуальныя значэнні. Для прыкладу слова гільдыя, рэалізуемае ў творах беларускай літаратуры са значэннем “аб’яднанне купцоў альбо рамесленнікаў у сярэдневяковай Еўропе, якое абараняла інтарэсы сваіх членаў” або “адзін з трох маёмасных разрадаў купецтва ў царскай Расіі”, з’яўляецца лексіка-семантычным гістарызмам, а са значэннем “саюз, аб’яднанне” (напрыклад, гільдыя літаратараў) – актуальным словам.

– Семантычныя гістарызмы.

Што датычыць семантычных гістарызмаў, то яна таксама маюць у сучаснай мове актуальныя значэнні: локаць “даўнейшая мера даўжыні, прыблізна 0.5 метра”, двор “прадмесце, маёнтак”, скарб “дзяржаўная маёмасць”, кварта “даўнейшая мера вадкіх і сыпучых рэчываў”, якія знаходзяцца ва актыўным ужытку і сёння, але з іншымі значэннямі.

2.3 Паняцце а
рхаізма

Акрамя гістарызмаў, у нашай мове вылучаюцца і іншыя тыпы ўстарэлых словаў. Вам не даводзілася назіраць, як тое ці іншае слова чамусьці "трапляе ў няласку"? Мы ўсё радзей ужываем яго ў мове, замяняючы іншым. Паступова яно забываецца зусім. Напрыклад, акцёра ранейназывалі камедыянтам; гаварылі не падарожжа, а ваяж, не пальцы, а персты, не лоб, а чало. Такія ўстарэлыя словы называюць сучасныя прадметы, паняцці,якія зараз называюцца інакш. Новыя назвы выцяснілі папярэднія, і яны паступова забываюцца. Устарэлыя словы, у якіх ёсць сучасныя сінонімы, што замянілі іх у мове, называюцца архаізмамі.

У Вялікай Савецкай Энцыклапедыі 1953 года выдання архаізмы азначаюцца наступным чынам: "Архаізм (грэч.) – слова ці выраз, якія устарэлі і пересталі ўжывацца ў звычайным маўленні. Часцей за ўсё выкарыстоўваецца ў літаратуры як стылістычны прыём для прыдання мове ўрачыстасці і для стварэння рэалістычнага каларыту пры адлюстраванні старыны". Далей гаворыцца, што "архаізм у якасці паэтычнага сродка назіраецца і ў лексіцы, і ў марфалогіі, і ў сінтаксісе".

У асноўным можна згадзіцца з гэтым азначэннем. Аднак функцыі архаізмаў значна больш разнастайныя, чым тыя, якія ў ім адзначаны. Акрамя таго, і само паняцце "архаізм" мае патрэбу ў некаторым удакладненні.

Справа ў тым, што гэты тэрмін аб'ядноўвае разнастайныя паняцці. Да архаізмаў адносяць словы і выразы, якія ўстарэлі і не выкарыстоўваюцца ў сучаснай мове таму, што маюць адпаведныя "сучасныя" сінонімы, як напрыклад:

whilom – formerly – даўні, некалі.

swain – peasant – селянін ,

methinks – itseemstomе – мне здаецца,

yonder – there – там

habit – dress – адзенне

totrow – tothink – думаць і г. д.

З другога боку, да архаізмаў адносяць такія словы, якія не маюць сінонімаў таму, што паняцці, якія выражаюцца гэтымі словамі, не іграюць ні якай ролі ў сучасным жыцці грамадства. Напрыклад, такія словы, як шчыт, булат, дань, кальчуга, церам; у англійскай мове; gorget – латны каўнер, mace – жазло, сімвал улады, ці шаноўнага становішча, thane – тан, прадстаўнік англійскай арыстакратыі , yeoman – дробны землеўладалец, goblet – кубак, baldric – перавязь і г. д. Гэтыя словы не знікаюць са слоўнікавага запасу мовы, яны толькі абмежаваныя ў сваім ужыванні сферай гістарычных раманаў, нарысаў і даследаванняў па гісторыі адпаведных перыядаў. Такія словы завуцца гістарызмамі.

Сярод уласна архаізмаў, што маюць сінонімы ў сучаснай мове, трэба зрабіць розніцу паміж словамі, якія ўжо поўнасцю ўстарэлі і пагэтаму часам незразумелыя членам калектыву, які размаўляе на дадзенай мове, і такімі архаізмамі, якія знаходзяцца на стадыі ўстарэння. Іх значэнні зразумелыя, аднак, яны ўжо амаль не ўжываюцца.

Такім чынам, прадстаўляецца мэтазгодным падзяліць архаізмы на словы старадаўнія або забытыя, якія прадстаўляюць сабой тэрміны даўніны і ўваскрашаюцца толькі ў асобных стылістычных мэтах у сучаснай літаратурнай мове, і словы ўстарэлыя, г. зн., якія яшчэ не страцілі свайго значэння ў сістэме лексікі сучаснай літаратурнай мовы.

Функцыя архаізмаў, як функцыя стварэння рэалістычнага каларыту ў мастацкім творы па-рознаму выкарыстоўваецца аўтарамі гістарычных раманаў. У "Пісьме пачынаючаму аўтару" А. Н. Талстой піша: "Гістарычныя героі павінны думаць і гаварыць так, як іх да гэтага штурхае іх эпоха і падзеі той эпохі. Калі Сцяпан Разін будзе гаварыць аб першапачатковым накапленні, то чытач адкіне гэтую кнігу пад стол і правільна зробіць. Але аб першапачатковым накапленні, скажам, павінен ведаць і павінен памятаць аўтар, і з таго пункту погляду разглядаць тыя ці іншыя падзеі".

З правільнай думкі А. Н. Талстога можна зрабіць няправільны вывад аб тым, што героі гістарычных раманаў павінны "гаварыць так, як іх да гэтага штурхае іх эпоха і падзеі той эпохі". Калі б героі гістарычных раманаў сапраўды гаварылі бы мовай той эпохі, якая апісваецца мастаком, то, несумненна, чытач бы таксама закінуў гэту кніжку пад стол, таму што не змог бы яе зразумець. Справа ў тым, што героі гістарычных раманаў размаўляюць на сучаснай літаратурнай мове, а ўмела прымяняемыя аўтарамі архаізмы і ствараюць адчуванне эпохі. Цяжкасць выкарыстання архаізмаў для стварэння гістарычнага каларыту асабліва востра адчуваў А. С. Пушкін. У сваім артыкуле "Юрый Миласлоўскі, або рускія ў 1612 г", Пушкін піша: " Вальтер Скотт увлек за собой целую толпу подражателей. Но как они все далеки от шотландского чародея! подобно ученику Агриппы, они, вызвав демона старины, не умели им управлять и сделались жертвами своей дерзости».¹

Сапраўды, В. Скот быў найвялікшым мастаком гістарычнага рамана і з выключнай тонкасцю і ўменнем карыстаўся архаізмамі як сродкам стылізацыі. Прынцыпы, якімі ён карыстаецца пры адборы архаізмаў для стварэння гістарычнага каларыту, сфармуляваны ім самім наступным чынам: мова аўтара не павіннна быць выключна ўстарэлай і незразумелай, але аўтар павінен па магчымасці не дапускаць слоў і зваротаў чыста сучаснага паходжання. Адна справа выкарыстоўваць мову і пачуцці, ўласцівыя і нам і нашым продкам, піша В. Скот, другое – навязваць ім перажыванні і мову, характэрную толькі для іх нашчадкаў.

Кіруючыся гэтымі прынцыпамі, Вальтэр Скот не капіруе мову прошлых эпох. Ён абмяжоўваецца параўнальна невялікай колькасцю архаічных словаў і выразаў, прычым большасць гэтых словаў і выразаў адносяцца да ўстарэлых, а не да старадаўніх слоў. Напрыклад:

methinks – мне здаецца,

haply – магчыма,

introth – сапраўды,

nay – не

travail – цяжкая праца

repast – трапеза і іншыя.

Калі Вальтэр Скот выкарыстоўвае старадаўнія словы, то сярод іх ёсць такія, якія могуць быць незразумелыя чытачу па самой прыродзе старынных слоў, то ён звычайна адбірае такія, у якіх не ўсе значэнні з'яўляюцца старыннымі. Напрыклад:

menial – слуга

doom – прыгавор

equipage – світа і інш.

Часцей за ўсё архаізмы прынцыпова адрозніваюцца ад гістарызмаў. Калі гістарызмы – гэта назвы ўстарэлых прадметаў, то архаізмы – гэта ўстарэлыя найменаванні звычайных прадметаў і паняццяў, з якімі мы стала пастаянна сутыкаемся ў жыцці.

У англійскай мове на аснове твораў англійскай літаратуры XVIII стагоддзя мы саставілі наступную класіфікацыю:

1. Фанетычныяархаізмы (els – else, considerat – considerate, doone – done, rancke – ranke);

2. Лексічныяархаізмы (dame – хатняягаспадыня, robe – сукенка, array – адзенне);

3. Семантычныя архаізмы (rue – раней у сэнсе "шкадаваць, гараваць", а зараз у сэнсе "раскайвацца");

Прычына з'яўлення ў мове гістарызмаў – у змяненні побыту, звычаяў, у развіцці тэхнікі, навукі, культуры.

Прычына з'яўлення архаізмаў іншая – яна ў развіцці мовы, у абнаўленні яго слоўніка: на змену адным словам прыходзяць другія.

Раздзел 3.
Цяжкасці перакладу архаізаванай лексікі

Хоць сам пераклад і з’явіўся тады, калі людзі пабудавалі Бабілонскую вежу і пачалі гаварыць на розных мовах, тэорыя перакладу – адносна маладая галіна філалогіі.

Першымі тэарэтыкамі былі самі перакладчыкі; галоўнай праблемай іх дыскусіі была ступень блізкасці перакладу да арыгінала.

У 16 стагоддзі французскі паэт-перакладчык Эт’ен Дале прапанаваў пяць прынцыпаў перакладу: разумець змест і намер аўтара; добра валодаць дзвюма мовамі; пазбягаць літаральнага перакладу; выкарыстоўваць агульнаўжывальныя формы маўлення; перадаваць танальнасць тэксту.

І толькі ў сярэдзіне 20 ст. былі закладзены асновы навуковай тэорыі перакладу. З’явіліся шматлікія галіны перакладу – тэхнічны пераклад, пераклад грамадзянска-палітычных тэкстаў, мастацкі пераклад.

У дадзенай дыпломнай рабоце па большай частцы выкарыстоўваюцца матэрыялы па мастацкім перакладзе, так як сфера ўжывання архаізмаў і гістарызмаў абмяжоўваецца ў асноўным гэтым напрамкам літаратуры.

У моўнай палітры пісьменнікаў архаізмы маюць шматлікія функцыі. Іх выкарыстанне залежыць ад жанру твора і намера аўтара. У гістарычных раманах і расказах архаізмы ствараюць каларыт часу і месца. У другіх творах яны неабходны для стылістычных мэт: з іх дапамогай мова становіцца ўрачыстай, узвышанай, іранічнай, сатырычнай. Яны ўдзельнічаюць у стылізацыі царкоўнай і афіцыяльна-дзелавой мовы шматлікіх эпох. Яны валодаюць багатым наборам стылістычных функцый.

Калі ў арыгінале архаізмы служаць для перадачы эмацыянальна-экспрэсіўных адценняў, то ў перакладзе такім лесічным адзінкам звычайна адпавядаюць архаізмы ці кніжныя словы. Аўтарскі стыль у перакладзе ўзнаўляецца эквівалентнымі лексічнымі сродкамі. Асаблівых цяжкасцей пры перакладзе не ўзнікае, роўна як і пры перакладзе гістарызмаў, калі яны не прадстаўляюць сабою сугуба нацыянальных рэалій, і калі трэба ўжываць каментарыі.

Літаратурныя творы перекладаюцца на другія мовы. Гэта можа адбыцца адразу пасля яго стварэння, праз дзясткі гадоў ці стагоддзі. Часавая дыстанцыя, якая вызначае пераклад арыгінала, уплывае на творчыя мэты перакладчыка і языкавыя уласцівасці перакладаемага тэкста.

З тэарытычнага пункта гледжання, як відаць, існуюць сінхронны і дыяхронны пераклады. Сінхронны пераклад, напрыклад, ажыцяўляецца ў эпоху стварэння арыгінала, калі часавы ўзровень моў арыгінала і пераклада саадносны і калі аўтар і перакладчык з’яўляюцца сучаснікамі. Сацыяльнае асяроддзе з’яўляецца для іх гістарычна зыходным, абьяднаным шматлікімі культурнымі, навучна-тэхнічнымі, бытавымі супольнасцямі.

Пры перакладзе твораў мінулых стагоддзяў часавая дыстанцыя паміж стварэннем арыгінала і пераклада становіцца значнай, часавыя ўзроўні моў арыгінала і пераклада ўжо не з’яўляецца суадноснымі, а экстралінгвістычныя характэрыстыкі адпаведных эпох адрозніваюцца каранным чынам.

Пры сінхронным перакладзе вопытны перакладчык распазнае без асаблівай цяжкасці лексічныя і сінтаксічныя архаізмы ў арыгінальным тэксце і ўспрынімае і выкарыстоўвае іх стылістычныя функцыі.

Пры дыяхронным перакладзе ўзнікаюць дадатковыя цяжкасці. Перакладчыку цяжка вызначыць словы і абароты, якія ў пару стварэння арыгінала лічыліся архаічнымі і ўжываліся аўтарам у пэўных стылістычных мэтах. Цяжкасць ідэнтыфікацыі ўзрастае яшчэ і таму, што мова ўсяго твора ўспрымаецца як мова другой эпохі, ў якой сустракаюцца архаізаваныя элементы ў параўнанні з сучаснай нормай мовы. Натуральная архаізацыя мовы мастацкіх твораў уплывае на іх успрыманне і стварае асаблівыя перакладчыцкія праблемы. Ці перакладаць іншамоўныя раманы 16-17 ст. мовай той эпохі? Канечне гэтага нельга рабіць. Такі пераклад будзе малазразумелым для сучаснага чытача. Пераклад – асобы тып славеснага мастацтва. Трэба помніць, што ён ствараецца для пэўнай моўнай эпохі, сучаснай для чытача.

Спіс архаічных словаў і іх сучасныя эквіваленты

Сярод старажытных словаў, якія сустракаюцца ў творах Скота, можна выдзяліць наступныя групы:

Прадметы ваеннага рамяства:

Baldric – перавязь

Banderole – маленькі флажок, які чаплялі на кап’ё рыцара

Battleaxe – баявы тапор

Bird-bolts – спецыяльныя стрэлы з тупымі канцамі для палявання на птушак

Chamfron – частка абмундзіравання для конскай галавы

Challenge to the lists – вызаў на турнір

durindarte – старажытны меч ( ад імя мяча Дзюрандаля, які належыў герою французскіх народных балад Раланду)

Dagger – кінжал

Gorget – латны каўнер

Hackney – верхавы конь

Hauberk – кальчуга

Javelin – дроцік

Jazeran – лёгкая браня зробленая з маленькіх металічных пласцінак, нашытых на тканіну

Knight-errant –рыцар-вандроўнік

Lance – кап’ё

Palfrey – вярхавы конь, часта пад жаночым сядлом

Panoply – даспехі

Pennon – маленькі сцяг, вымпел

Poniard – кінжал

Saber – шабля

Scottishmercenaries – наёмныя салдаты – шатландцы з асабістай

аховы французскага караля.

Squire – збраяносец

Steed – баявы конь

Прадметы адзення

Scrip – сума, заплечны мяшок

Girdle – пояс, кушак

Pelisse – гусарскі менцік, мундзір французскага афіцэра пачатка XIX ст

Shako – ківер, ваенны галаўны ўбор 18-19 ст.

Brogues – грубы самароблены скураны абутак

Surcoat – верхняе мужское адзенне, якое адзявалі паверх кальчугі

Duffle – грубая шарсцяная тканіна

Rocket – кашуля з вузкімі рукавамі

Carcanet – цэп, які насілі на шыі, як упрыгожванне

Cymar, simarre, simar – сімара, жаночае шырокае і лёгкае адзенне

Розныя групы людзей

Vassal – васал, прыслужнік, залежная асоба

Gentry – джэнтры, нетытулаванае дробнамаёнткавае дваранства

Franklin – франклін, незалежны землевалодар недваранскага паходжання

Feudal – феадал

Jester – прыдворны шут

Serf – крэпасны, нявольнік

Bondsman – раб, нявольнік

brethren – брацтва

seneschal – дварэцкі сярэднявяковага прынца ці высакароднага чалавека

Springald – юнак

Varlet – служка, рыцарскі паж

Syndic – прадстаўнік рамесленных гільдый у сярэдневяковай Заходняй Еўропе

Tasker – старшы слуга, галоўны над другімі слугамі

Tonsor – цырульнік

Tire-woman – камярыстка

Alderman – член гарадскога кіравання

Herald – геральд, вястун

Man-at-arms – воін

Yeoman – дробны землевалодар, незалежны селянін

Burgher – гараджанін, бюргер

Ealdorman – у старажытнія часы вельмі высакародны чалавек

Thrall – раб

Грошы

Liard – ліард, старажытная французская медная манета

Guilder – гульдэн, манета Фландрыі

Ducat – дукат, вагавая манета, якой карысталіся ў міжнародным гандлі.

Asper – аспер, срэбраная турэцкая манета

Byzant – візант, залатая візантыйская манета

Cardecu – кардэкю, старажытная срэбраная французская манета

Merk, mark – марка, старажытная манета, 2/3 фунта

Maravedi – мараведзі, дробная медная манета

Real – рэал, іспанская срэбраная манета

Zecchin, sequin – цэхін, старажытная веніцыянская манета

Краіны і народы

Bohemians – цыгане

Cathay – старажытная, паэтычная назва Кітая

Hun – гун, прашчур венграў

Dalmatia – Далмація, гістарычная вобласць на захадзе і паўночным захадзе Балканскага паўвострава

Caledonia – каледонія, старажытная назва Шатландзіі

TheLowCountries – старажытная назва Нідэрландаў

Jeshurun – ізраiліцяне

Saracens – сарацыны, мусульмане, супраціўнікі крыжакоў

Ускліцанні

Hark! – Ціха! Паслухай!

Amurraintakethee! – каб цябе халера забрала!

Godwot – у старажытнай ангельскай мове форма прошлага часу ад witan = toknow – ведаць.God knows! – Бачыць Бог, Ей богу!

Sapperment! – чорт пабяры!

Heavenforefend – не дай божа!

Ay, marry are you! ( marry = by Mary) – клянуся багародзіцай!

Whelp of a she-wolf -- воўчы вырадак!

Bymyhalidome! – клянуся выратаваннем сваёй душы!

Словы, якія малі другое значэнне.

Career – бег

Cheer – смачная ежа

Habit – адзенне

Mechanic – рамесленнік, просты гараджанін

Іншае.

Ofyore – даўным-даўно

Swordoflath – драўляны меч

Countenance – твар

ennui – скука, тоска

bower – будуар

Gratulate = congratulate – вітаць, кланяцца

Perchance— магчыма

Covin-tree – дрэва, пад якім сустракаліся члены клана ці баявога саюза ( ад слова covin – дагавор, саюз)

Hanap – кубак, чаша

Runlet – невялічкая бочачка віна

Venery – паляванне

Gloire = glory – слава

Toshroudamongst – хавацца

Acubit – старажытная мера даўжыні, роўная паўметру

Brach, brachet – сабака жаночага роду, сучка

Раздзел 4. Асаблівасці беларускамоўнай інтэрпрытацыі гістарызмаў і архаізмаў у творчасці В. Скота на прыкладзе
переклада Л. Забалоцкай

Пераклады з англамоўнай літаратуры на беларускую мову пачаліся нядаўна, і калі традыцыя перакладу з англійскай мова на іншыя мовы сягае ў далёкія стагоддзі, то беларусы зацікавіліся англамоўнай літаратурай толькі ў 1925 г., калі Юрка Гаўрук пераклаў адну з камедый Уільяма Шэкпіра. Пазней ён пераклаў прозу і паэзію англійскіх, амерыканскіх і аўстралійскіх аўтараў. З таго ж перыяду мы павінны ўзгадаць і славутага Уладзіміра Дубоўку, аўтара перакладаў санетаў Шэкспіра і “Шыльёнскага вязня” Джоржа Байрана.

Пазней перакладаліся творы іншых англійскіх пісьменнікаў: Оскара Ўайлда, Роберта Стывенсана, Уільяма Моэма, Джорджа Оруэла, Грэма Грына, Джэймса Джойса. З амерыканскай літаратуры перакладаліся Ўільям Сараян, Карсан МакКалерс, Эрнэст Хэмінгуэй, Джон Стэйнбэк, Джон Байран. З аўстралійскіх аўтараў беларускія чытачы маглі прачытаць Кэтрын Прычард і Колін МакКалак.

Перакладаўся з англійскай мовы і Вальтэр Скот. На дадзены момант на беларускай мове былі выдадзены два раманы – “Квенцін Дорвард” у перакладзе М. Пазнякова і “Айвенга” у перакладзе Л. Забалоцкай.

Аб’екты гэтага раздзела – раман “Айвенга” у арыгінале і яго пераклад, выкананы Л. Забалоцкай.

Людміла Забалоцкая (сапр. Саламаха Людміла) нарадзілася ў горадзе Крычаў Магілеўскай вобласці ў сям'і служачых. У 1968 г. скончыла Крычаўскую медыцынскую навучальню, працавала карэспандэнтам чавускай раённай газеты «Іскра». У 1974 г. скончыла філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. У 1974-1984 гг. – навуковы рэдактар у Беларускай Савецкай Энцыклапедыі імя П.Броўкі.

Друкуецца з 1968 г. Выдала зборнікі вершаў «Сакавік» (1974), «Радаводны васілёк» (1981), «Святло палыну» (1989).

Так як раман перакладаўся для дзяцей і юнацтва і прызначаўся для школьных бібліятэк, найбольш складаныя часткі рамана былі апушчаны, а кніжныя і незразумелыя словы былі перакладзены сваімі простымі аналагамі.

Так, напрыклад, у наступным сказе перакладчыца апусціла вялікую яго частку і перадала змест вельмі лаканічна:

The situation of the inferior gentry, or franclins
, as they were called, who, by the law and spirit of the English constitution, were entiteled to hold themselves independent of feudal tyranny, became now unusually precarious.

Надзвычайна нетрывалым зрабіўся на той час стан дробна-маёнткавых
дваран, ці, як іх тады называлі, франклінаў.

На мой погляд у гэтым сказе адлюстравана важная гістарычная інфармацыя, якую нельга было апускаць – тое, што па закону франкліны і дробна-маёнткавыя дваране былі незалежнымі ад феадальнай тыраніі. І тое, што, нават, негледзячы на закон, іх палажэнне зрабілася нетрывалым адлюстроўвае ўсю пераблытанасць таго часу.

Слова gentry было перакладзена апісальна, як дробна-маёнткавыя дваране. Канечне гэты пераклад гучыць лепш для беларускага вуха, чым джэнтры. Але я сустракала і даслоўны пераклад гэтага слова ў рускамоўных перакладах некаторых англійскіх пісьменнікаў.

Наступны сказ содержіть гістарызм hauberк – кальчуга, які не прадстаўляе цяжкасцей для перакладу, так як яго значэнне можна знайсці ў слоўніках.

It was put on by slipping it over the head and shoulders, in the manner of a modern shirt, or ancient hauberk
.

Куртка апраналася праз галоў як нашы кашулі ці старадаўняя кальчуга.

У гэтым сказе таксама ёсць старажытнае слова script– сумка. Яно ўжо не ўжываецца ў сучаснай англійскай мове, на замену яму прыйшлі другія назвы. У беларускай мове яго эквівалентам магло бы быць слова сума.

…to one side of which was attached a sort of script
, and to the other a ram’s horn, accoutred with a mouthpiece, for the purpose of blowing.

Да гэтага пояса была падвешана з аднаго боку сумка
, з другога – баранавы рог з дудачкай.

Слова thrall – прыгонны, раб трапляецца ў сучаснай англійскай мове вельмі рэдка, у асноўным у паэтычных творах.

Gurth, the son of Beowulph, is the born thrall
of cedric of rotherwood.

Гурт, сын Беавульфа, прыроджаны раб
седрыка Ротэрвудскага.

У гэтым сказе перакладчыца выкарыстала метад кампрэсіі і скараціла доўгія англійскія канструкцыі. Таксама яна пераклала слова jester вельмі дакладнымбеларускімадпаведнікам.

It was to this part of the cap that the bells were attached; which circumstance, as well as the shape of his head-dress, and hiss own half-crazed, half-cunning expression of countenance, sufficiently pointed him out as belonging to the race of domestic clowns or jesters
, maintained in the houses of the wealthy, to help away the tedium of those lingering hours which they were obliged to spend within doors.

Па гэтай шапцы, а таксама па прыдуркаватаму і на той жа час хітраму выразу твара вамбы можна было здагадацца, што ён адзін з тых блазнаў
, якіх багатыя людзі трымалі ў сваіх дамах дзеля пацехі ў часіны сумоты і гультайства.

У англійскай мове словы serfі bondsmanз’яўляюцца сінонімамі. Гэта гістарызмы, якія абазначаюць прыгонных, якія былі замацаваны за пэўным зямельным надзелам і перадаваліся разам з ім пры продажы. У беларускай мове няма два такіх адпаведніка, таму слова раб з’яўляецца добрым перакладам.

…thatoftheserf
,
or
bondsman
, wassadandsullen.

Твар раба ці прыгоннага
быў панурым і сумным.

У гэтым сказе пісьменнік ужывае старажытную форму слова no – naу. Так як у беларускай мове няма дакладнага адпаведніка, перакладчыца ўжывае простанародную мову для перадачы мовы прыгонных. Далей словы олдэрмэн , окс, і беф перакладзены транслітарацыяй, так як яны маюць рознае паходжанне – саксонскае і нарманскае. Яны адрозніваюцца адзін ад аднаго ў англійскай мове, але ў беларускай мове ім адпавядае толькі адно значэнне – бык. Але ўсё ж такі трэба даць каментар да слова Alderman, так як гэта гістарычная рэалія, вядомая вузкаму колу чытачоў.

‘Nay
, I can tell you more’, said Wamba in the same tone: ‘there is old Alderman
Ox continues to hold his saxon epithet while he is under the charge of serfs and bondsmen such as thou
, but becomes Beef, a fiery French gallant, when he arrives before the worshipful jaws that are destined to consume him.

-- А ты паслухай, што я табе скажу яшчэ, -- працягваў Вамба ў тым жа духу. – вось, напрыклад, стары наш олдэрмэн
бык: пакуль яго пасвяць такія рабы, як ты,
ён працягвае насіць сваю саксонскуюмянушку “
окс”, калі ж ён апынаецца перад высакародным ротам, які закліканы яго пасмакаваць, ён робіцца палкім і прыязным французскім рыцарам Беф.

Перакладчыца замяніла старажытны выраў Amurraintakethee! – каб цябе халера забрала! на слова замоўкні. Можа ў дадзеным кантэксце гэта і лепш адпавядае пастаўленым мэтам, бо кніга, як мы ўжо зазнычылі, арыентавана на юнацтва. Hark перакладзена адзіным магчымым спосабам – замоўкні.

‘A murrain take thee!
’ rejoined the swineherd; ‘wilt thou talk of such things, while a terrible storm of thunder and lightning as raging withing a few miles of us? Hark,
how the thunder rumbles!

-- Замоўкні
! – перапыніў яго свінапас. – Ахвота табе гаварыць пра гэта, калі тут пад бокам ад нас узнялася жудасная навальніца з громам і маланкай. Паслухай
, які грукат.

У сучаснай англійскай мове слову penthouse згодна з слоўнікамі адпавядае наступнае значэнне – кватэра на верхнім паверсе, прыстройка. Другія значэнні слова з цягам часу згубіліся. Перакладчыца апусціла дадзенае слова, але сэнс сказа не змяніўся.

His features might have been called good, had there not lurked under the penthouse
of his eye that sly epicurean twinkle which indicated the cautious voluptuary.

Рысы твару яго былі б прыемнымі, калі б вочы не блішчэлі
тым хітрым эпікурэйскім агенчыкам, які выдае асцярожнага сладастрасніка.

У наступным сказе сустракаюцца гістарызмы, прадметы ваеннага рамяства. Для іх перакладу не патрэбна абавязкова ўжываць спецыяльныя метады перакладу – іх значэнні ёсць у кожным слоўніку.

He rode, not a mule, like his campanion, but a strong hackney
for the road, to save his gallant war horse, which a squire
led behing, fully accoutred for battle, with a chamfron
or plaited head-piece upon his head, having a short spike projecting from the front. On one side of the saddle hung a short battleaxe,
richly inlaid with Damacean carving; on the other the rider’s plumed head-piece and hood of mail,
with a long two-handed sword, used by the chivalry of the period.

Ехаў ён на моцным дарожным кані
, напэўна таму, каб зберагчы сілы свайго высакароднага баявога каня, якога адзін са збраяносцаў
вёў ззаду.

На кані было поўнае баявое ўзбраенне: з аднаго боку сядла вісеў кароткі бердыш
з багатай дамаскай насечкай, з другога – упрыгожаны пер’ямі шлем гаспадара, яго каўпак з кальчугі
і доўгі двухбаковавостры меч.

Тое ж датычыцца і гэтага сказа, вельмі простага для перакладу.

A second squire held aloft his master’s lance,
from the extremity of which fluttered a small banderole, or streamer, bearind the cross of the same form with that embroidered upon his cloak.

Другі збраяносец вёз узнятую ўгору дзіду
свайго гаспадара; на вастрыі дзіды развіваўся невялікі сцяг з выявай такога ж крыжа, які быў нашыты на плашчы.

Заключэнне

У сувязі з глабалізацыяй, а таксама развіццем новых галін навукі і прамысловасці ў лексіконе любога чалавека з’яўляюцца новыя словы і паняцці. Сучасны чалавек рухаецца наперад, у яго няма часу аглядвацца назад. У яго паяўляюцца іншыя ідэалы і імкненні, а прыгажость і рамантыка мінулых гадоў адыходзяць на задні план. Я лічу што, менавіта ў гэты час маральнай бядноты, як некаторыя людзі характарызуюць сучасную рэальнасць, вельмі важна часам звяртацца да мінулых гадоў.

Нішто не зможа замяніць мудрасць старажытных арабскіх казак, самабытнасць антычных міфаў, рамантыку сярэднявечча, прыгажосць і дасканаласць твораў Шэкспіра. Але чытаючы ўсё гэта на нашай роднай мове мы не задумваемся, што гэтым тоіцца цяжкая праца перакладчыка, гады і гады даследаванняў. Пераклад гістарычных рэалій – неад’емная частка шырокага і параўнальна мала вывучанага пытання аб гістарычным каларыце і яго перанясенні пры перакладзе.

Самым цяжкім з перакладаў на іншую мову з’яўляецца пераклад мастацкай літаратуры. Перакладчыка мастацкай літаратуры чакаюць дзве галоўныя цяжкасці – перадаць нацыянальна-культурны дух твора і стылістычныя асаблівасці арыгінала. У гэтай сувязі мы сутыкаемся з тэрмінам безэквівалентнай лексікі. Але яго можна прыняць з агаворкаю, бо шмат хто сцвярджае, што нават для самага неперакладаемага слова можна і трэба знайсці эквівалент, хаця і няпоўны. Тэрмін рэалія адносіццп толькі да слоў і словазлучэнняў, а гістарычны і нацыянальны каларыт можна перадавацьі іншымі сродкамі – фанетычнымі і сінтаксічнымі.

Крыніцы гістарычнай і архаізаванай лексікі вельмі шырокія. Гэта народная паэтычная творчасць; помнікі гісторыі і грамадзянскай думкі; выказванні выбітых дзеячоў навукі, мастацтва і літаратуры і, нарэшце, літаратурныя творы, у якіх адлюстроўваецца дух народа ў пэўную гістарычную эпоху.

Пры аналізе твора перш-наперш мы вылучаем гістарычныя тэмы, пасля пастулаты, што выказваюцца аўтарам або яго героямі і, нарэшце, канцэпты для той ці іншай тэмы і сродкі іх выяўлення. У перакладзе шукаем эквіваленты, аналізуем іх з пункту гледжання зместу і структуры і вызначаем ступень іх адпаведнасці. На аснове ўсіх сабраных канцэптаў ствараецца беларускамоўная карціна пэўнай гістарычнай эпохі.

У дадзенай дыпломнай рабоце былі прааналізаваны гістарычныя раманы Вальтэра Скота “Айвенга” і “Квенцін Дорвард”. Працаваць з імі было вельмі цікава, так яны з’яўляэцца невычэрпнай крыніцай старажытных слоў і рэалій. Кожны твор Скота прысвячаецца пэўнай гістарычнай эпохе і мае свой непаўторны характар. Раманы Скота багатыя на апісанні. Апісваюцца норавы, палацы, знешнасць герояў, адзенне. Дзякуючы гэтаму, мы як быццам пераносімся ў тыя далёкія рамантычныя часіны.

Мова пісьменніка вылучаецца непараўнальным багаццем: ён ужывае як вытанчаную – і, трэба зазначыць, часамі мудрагелістую – мову высакародных прадстаўнікоў грамадзянства, так і простую мову сялянства і прыгонных, багатую на прыказкі і прымаўкі. Акрамя таго ў кожным творы прысутнічае дух народа, яго нацыянальныя асаблівасці, якія выражаюцца ў імёнах, мове і паводзінах герояў, рэаліях краіны. А трэба перадаць тую непаўторнасць кожнага з іх, што закладзена ў радках і паміж імі. Складаная спава нават для кваліфікаванага перакладчыка.

Таксама ў сваёй дыпломнай рабоце я выкарыстоўвала беларускамоўны варыянт рамана “Айвенга” у перакладзе Л. Забалоцкай. Я прааналізавала арыгінал і пераклад і прыйшла да наступных вывадаў: кніга была перакладзена добра, перакладчыца ўжывала дакладныя адпаведнікі, але часамі, па маему меркаванню, яна апускала даволі вялікія кавалкі сказаў. І нават цэлыя сказы, а гэтага рабіць нельга, так як іншы раз сэнс і дадатковая інфармацыя, якая раскрывае змест паўней, губляюцца.

Пераклад – складаны, комплексны працэс, які патрабуе шырокіх фонавых ведаў, таленту, працавітасці і ўжывання шматлікіх дапаможнікаў. Ні дня без радка – дэвіз, каторы кожны перакладчык павінен трымаць у галаве.

Спіс літаратуры

1. Виноградов В.С. Введение в переводоведение / В.С. Виноградов. – Москва: ИОСО РАО, 2001. – 137 – 149 с.

2. Виноградов В.С. Перевод. Общие и лексические вопросы / В.С. Виноградов. – Москва: 2002. – 43 с.

3. Булыко А. Н. Большой универсальный белоруско – русский, русско – белорусский словарь / А.Н. Булыко, Н.В. Полещук. – Минск: Попурри, 2008

4. Рагойша В. Паэтычны слоўнік / В. Рагойша. – Мінск: Белнавука, 2004. – 86 – 87 с.

5.Пашкоў Г.П. Вальтэр Скот / Г.П. Пашкоў// Беларус. Энцыкл.: у 18 т. – Мінск, 2002. – Т. 12. – С. 357 – 358

6. Влахов С.И. Непереводимое в переводе / С.И. Влахов, С.П. Флорин. – Москва: Р. Валент, 2006. – с. 79

7. Таболіч А. Таямніцы мастацкага перакладу / А. Таболіч. – Мінск: Беларускі кнігабзор, 2004. – с. 7, 112

8. Атраховіч К.К. Русско – белорусскій словарь / К.К. Атраховіч. – Мінск, 1991

9. ScottW. Ivanhoe / W. Scott. – Penguin books, 2002

10. Scott W. Quentin Durward / W. Scott. – Москва, Foreign language publishing, 1962.

11. Забалоцкая Л. Айвенга / Л. Забалоцкая. Мінск, 1999

Творчая частка (пераклад)

Мой кузэн Роберт Парыжскі.

Ўважліаыя назіральнікі за жыццём расліннага света ведаюць, што калі ўзяць прышчэпку ад старога дрэва, то яна будзе выглядаць як малады адростак, але на самой справе яна ўжо дасягнула той жа ступені сталасці і нават струхлення, як і тое дрэва, з якога яна была ўзята. Менавіта па гэтай прычыне, гавораць, вялікая колькасць дрэваў пэўнай пароды, якія атрымалі жыццёвыя силы ад аднаго ствала, засыхаюць адначасова, не спасобныя перажыць дрэва-маці.

Такім жа чынам, магутныя гэтага свету спрабуюць вялізарным напружанем сіл перанасіць вялікія гарады, краіны, а таксама культуру, лічачы, што гэта забяспечыць новае пасяленне багаццем, высакароднасцю, а таксама цудоўнымі ўпрыгожваннямі старога горада, які яны жадаюць узнавіць. І ў той жа час яны спадзяюцца распачаць новую эпоху з часу аднаўлення сталіцы, якая будзе па іх думках не толькі такой жа даўгавечнай і вялікаснай, як і яе папярэдніца, але нават зацямніць яе сваёй юнацкай славай. Але ў прыроды ёсць свае законы, і яны, як здаецца, аднолькава прыгодныя, як да грамадзянскага жыцця, так і да расліннай сістэмы. Існуе, як відаць, агульнае правіла, якое гаворыць, што тое, чаму прызначана доўгае жыцце, павінна развівацца павольна і паступова. А ўсялякая спроба, нават самая грандыёзная, увасобіць у жыцце адным махам план, на ажыцяўленне якога патрабуюцца стагоддзі, асуджана з самага пачатка на дачаснае разбурэнне. Так, у адной прыгожай казцы усхода дэрвіш растлумачвае султану, якім чынам ён здолеў вырасціць такія цудоўныя дрэвы, паміж якіх яны прагульваліся, што для гэтага ён спачатку клапаціўся аб маленькіх парастках. Гордасць уладара была абражана, калі ён падумаў, што гэтыя плантацыя, узрошчаная так няхітра, набіраліся сіл ад кожнага прамяня сонца, а яго асабістыя знясіленыя кедры, вырваныя з роднай зямлі гвалтам, апусцілі сваі велічныя галовы ў даліне Орэца.

Наколькі я ведаю, усе людзі, якія маюць густ, а некаторыя з іх пабывалі ў Канстанцінопалі некаторы час таму, згаджаюцца паміж сабою, што калі б яны мелі магчымасць агледзець увесь свет і выбраць сталіцу сусветнай імперыі, то ўсе яны выбралі б Канстанцінопаль, як месца дзе разам суіснуюць прыгажосць, багацце, бяспечнасць і велічнасць. І ўсе ж такі не гледзячы на перавагі размяшчэння і клімата, а таксама на архітэктурнае хараство цэркваў і палацаў, мармур і скарбніцы, поўныя золата, венцаносны заснавацель напэўна сам зразумеў, што хоць ён і мог распараджацца ўсім гэтым багаццем па свайму жаданню, але толькі чалавечы розум, талент, развіты старажытным народам да вышэйшай спупені, можа стварыць гэтыя шэдэўры мастацтва і літаратуры, якія на працягу вякоў здзіўляюць і ўражваюць людзей.

Імператар мог мець дастаткова ўлады, каб вывезці статуі і рэлігіёзныя сімвалы з заваяваных ім гарадоў і ўпрыгожыць імі сваю новую сталіцу, але людзі, стварыўшыя гэтыя выдатныя творы, а таксама тыя, магчыма не менш паважаныя, хто іх апісваў у паэзіі, музыцы і жывапісе, перасталі існаваць. Гэта нацыя, хоць яшчэ і самая цывілізаваная ў свеце, ужо мінула тую ступень развіцця, калі прага заслужанай славы і прызнання з’яўлялася адзінай альбо асноўнай прычынай працы гісторыка ці паэта, мастака ці скульптара. Прынятая ў краіне рабалепная і дэспатычная канстытуцыя даўным-даўно знішчыла той грамадзянскі дух, які ажыўляў свабодную гісторыю Рыма, пакідаючы толькі нязначныя ўспаміны, і зусім не пакідала жадання пярэчыць ёй.

Калі гаварыць аб Канстанцінопалі, як аб жывой істоце, то каб ён і здолеў адрадзіць сваю новую метраполію, пераняўшы жыццёва важныя і жыватворныя прынцыпы старога Рыма, то ўсё роўна ён ужо не здолеў бы распаліць гэтую іскру свабоды, як і Рым не здолеў бы патушыць яе.

У адным значным пытанні становішча сталіцы Канстанцінопаля абсалютна памянялася, і памянялася да лепшага. Свет прыняў Хрысціянства, і адрынуўшы языцкія законы, збавіўся ад пазорнага гнёту прымхаў.

Не існуе ні малейшага сумнення, што лепшая вера прынесла свае натуральныя і жаданыя плады для грамадзянства, размягчыўшы сэрдцы і ўтаймаваўшы страсці народа. Але хоць многія і прынялі новую веру пакорліва, былі і тыя, хто высакамерна трактаваў святое пісанне на свой асабісты манер, а некаторыя, нават, не ўпускалі магчымасці зрабіць рэлігіёзны сан інструментам для дасягнення часовай улады.

Такім чынам у той крытычны момант атрымалася, што вынікі гэтых змяненняў у рэлігіёзным жыцці краіны, хоць і хутка прынеслі плады, а таксама пасеялі мноства добрага насення, якому яшчэ было наканавана вырасці, не змаглі ў чацвертым стагоддзі дасягнуць таго уплыву, які апісваўся ў тых вучэннях, што людзі чыталі.

Нават запазычаная раскоша, на аснове якой Канстанцінопаль быў пабудаваны, несла на сабе адціск зашчаснага завядання. Перавезшы ў сваю сталіцу антычныя статуі, карціны, абяліскі і творы мастацтва, высакародны заснавальнік даказаў, што ў яго час ужо не было геніяў, здольных стварыць падобнае. Імператр, па загаду каторага свет і асабліва Рым былі абрабаваны, каб упрыгожыць Канстанцінопаль, можа быць параўнаным да распуснага юнака, які выкрадвае ўпрыгожванні матулі, каб потым падарыць іх сваёй легкадумнай палюбоўніцы, і на якой гэтыя ўпрыгожванні будуць выглядаць недарэчы.

Ужо ў 324 годзе, калі Канстанцінопаль толькі ператварыўся са сціплай Візантыі ў раскошную імператарскую сталіцу, ня гледзячы на яго вывезенае з другіх краін хараство, з самога свайго нараджэння, як мы ўжо адзначылі, насіў адбітак хуткага змарнення – выкліканага ўнутранымі прычынамі – якім быў адзначаны і увесь цывілізаваны свет, у тую пару абмежаваны тэрыторыяй Рымскай імперыі. І патрабавалася толькі некалькі стагоддзяў на здзейсненне гэтых прадвесцяў заняпада.

У 1080 годзе Аляксей Комнін узайшоў на імператарскі прастол, і такім чынам быў абвешчаным уладаром Канстанцінопаля, усіх валасцей і падуласных тэрыторый. Але спакойным жыццё магло быць толькі ў самім Канстанцінопалі – за яго межамі землі пастаянна цярпелі набегі скіфаў і венграў. Можна зрабіць меркаванне, што адыходзіць далёка ад Канстанцінопаля было небяспечна. Нам вядома, што імператрыца Пульхерыя пабудавала царкву святой Дзевы Марыі як мага далей ад гарадскіх варотаў, каб варожыя крыкі варвараў не перабівалі здейснення рэлігіёзных абрадаў, па той жа прычыне кіруючы імператар пабудаваў сабе палац у тым жа раёне.

Аляксей Комін адносіўся да таго тыпу самадзержцаў, хто хучэй карыстаўся вынікамі багацця і магутнасці сваіх прашчураў, чым тымі нязначнымі астаткамі, якія перайшлі да маладога пакалення. Хоць ён і лічыўся імператарам, але на самой справе ён нагадваў напалову здохлага каня, які ўжо не мае сіл карыстацца сваімі нагамі, і над якім кружацца вароны і ястрабы. Такім жа чынам, ён ужо не мог кіраваць раздробленымі правінцыямі імперыі.

Розныя ворагі атакавалі імперыю з розных бакоў, некаторыя з іх дабіваліся поспехаў, іншыя былі не настолькі шчаслівымі. Для шматлікіх народаў, з каторымі ён быў у варожых адносінах, будзь то франкі з захаду, туркаі наступаючыя з усходу, вялізарныя колькасцяі полаўцаў і скіфаў выпускаючых цьму стрэлаў з поўначы, сарацыны, ці плямёнаў на каторыя яны былі падзеляны, выхадцы з поўдня – для ўсіх грэчаская імперыя была спакусай. Кожны з гэтых народаў меў свае ўласныя метады вядзення вайны, а таксама свае баявыя манёўры. Але няшчсныя людзі грэчаскай імперыі, ці рымляне, як іх тады яшчэ называлі, былі самымі слабымі, няўмелымі і баязлівымі, каго толькі можна было ўявіць на полі бітвы. Імператар лічыў сябе шчаслівым, калі яму ўдавалася вясці абараняльную вайну па прынцыпу процівавагі, выкарыстоўвая скіфаў, каб абараніцца ад туркаў, ці выкарыстоувая і тых і другіх, каб адкінуць назад лютых франкаў, каторых Пётр Пустэльнік у часы Аляксея канчаткова развар’яціў ідэяй крыжацкіх паходаў.

Наш аповед распачынаецца ў сталіцы Усходняй імперыі на месцы, якое называецца Залатымі варотамі Канстанцінопаля, і трэба зазначыць, што гэты пышны эпітэт быў выбраным не бяз прычыны, як таго можна было б чакаць ад мудрагелістай мовы грэкаў, якія ўзносілі і сябе, і сваю архітэктуру і свае манументы.

Феадосій, якога празвалі Вялікім, значна перабудаваў і аднавіў моцныя і на выгляд непахісныя сцены, акружваючыя Канстанцінопаль. Трыўмфальная арка, упрыгожаная архітэктурай лепшых, хоць ужо і заняпалых часоў, служыла адначасова варотамі, праз каторыя путнікі траплялі ў горад. На версе аркі размяшчалася статуя Перамогі, багіні, якая на полі бітваў не раз схіляла шалі на карысць Феадосію. І паколькі ў майстра не хапала густу, ён вырашыў замясціць гэты недахоп раскошай – усе надпісы на арцы былі ўпрыгожаны залатымі арнаментамі, што і паслужыла нагодай да назвы, якую народ даў гэтай канструкцыі. Статуі, вырабленыя ў даўнія і больш шчаслівыя часы мастацтва, выглядвалі са сцен і не вельмі добра спалучаліся са стылем тых самых сценаў. Пазнейшыя па часе ўпрыгожванні Залатых варотаў выглядалі недарэчы ў тую пару, аб якой ідзе гаворка, разам з ліслівымі надпісамі гаварыўшымі, што дзякуючы мячу Феадосія “перамога вярнулася ў горад” і наступіў “вечны мір”: на арцы было ўстаноўлена некалькі прылад для кідання вялікіх дроцікаў, і тое што першапачаткова было запланавана як архітэктурнае аздабленне, магло прымяняцца ў той час для мэтаў абароны.

Быў вячэрні час, і халаднаваты, асвяжаючы марскі ветрык запрашаў усіх прахожых, канечне калі яны не спяшаліся па сваіх важных справам, запаволіць шаг і кінуць погляд на рамантычны выгляд гарадскіх варотаў, а таксама на разнастайныя цікавыя творы мастацтва і маляўнічыя краявіды, даступныя як для жыхароў горада, так і для падарожнікаў. Уражанне, якое па задуме павінен быў рабіць Канстанцінопаль на такіх падарожнікаў, як крыжакі з захаду, апісваецца старажытным французскім летапісцам , які прысутнічаў пры асадзе, што адбылася ў 1203 годзе. “Калі мы наблізіліся, - піша ён, - то на адлегласці ў тры лігі ад нейкага абацтва перад намі адкрылася панарама Канстанцінопаля. Там было мноства караблёў і галер, стаяўшых на якары. І было многа люду, хто да гэтай пары ніколі не бываў у гэтай мясцовасці, і яны не маглі адарваць вачэй ад горада. І яны былі здзіўлены, што быў такі горад на гэтым цудоўным свеце, і яны нястомна глядзелі і не маглі наглядзецца на высокія сцены і вежы, якія акружвалі той горад, і на багатыя палацы і на велічныя храмы, якіх тут было ў такой вялікай колькасці, што было б цяжка паверыць, калі б ніхто не бачыў сваімі вачамі гэты горад – горад-цар сярод другіх гарадоў. І сярод гэтай шматлікасці людзей не было ніводнага храбрага сэрца, якое не здрыганулася б перад магутнасцю Канстанцінопаля.

-- “А затым многія з таго натоўпу людзей вырашылі паглядзець, на ўнутранае ўбранне горада, на багатыя палацы і велічныя храмы, якіх тут было ў такой вялікай колькасці, і на раскошу палацаў, з якой ні адзін горад на свеце не мог параўнацца. І зусім не мае сэнсу гаварыць аб святынях – іх там столькі, колькі ва ўсіх астатніх краінах свету ўзятых разам.

І ўсё ж быў адзін чалавек, які паказваў больш цікавасці, чым можна чакаць ад ураджэнца горада, і хто кідаў хуткія і здзіўленыя погляды на мясцовыя рэдкасці, дэманстраваўшыя, што яго ўяўленне было ўражана краявідамі, новымі і адрознымі ад тых, што ён ведаў. Выгляд гэтага чалавека гаварыў аб тым, што ён быў падарожнікам і належыў да ваеннага саслоўя, і які б выпадак ні прывёў яго да Залатых варотаў, і якое становішча не занімаў бы ён пры імператарскім двары, яго твар сведчыў, што сам ён нарадзіўся далёка ад грэчаскай метраполіі.

Гэтаму маладому чалавеку было на выгляд каля дваццаці двух гадоў, у яго была зграбная, атлетычная фігура, якасць, якую жыхары Канстанцінопаля разумелі вельмі добра, – самі актыўныя ўдзельнікі спартыўных гульняў, якія і пазнаёмілі іх з асаблівасцямі чалавечага цела, і дзе, сярод грамадзян Канстанцінопаля, сустракаліся выдатнейшыя прадстаўнікі чалавецтва. Але яны, як правіла, не былі такімі высокімі, як гэты чужаземец, што стаяў ля Залатых варотаў. Яго пранізлівыя блакітныя вочы і светлыя валасы, што выбіваліся з пад лёгкага, аздобленага срэбрам шлема, які быў упрыгожаны грэбнем у форме дракона, разявіўшага сваю жудасную пашчу, а таксама вельмі светлая скура сведчылі аб тым, што ён нарадзіўся на поўначы. Яго прыгажосць – хоць ён і меў цудоўны твар і фігуру – не надавала яму рыс жаноцкасці. Ад гэтага яго выратоўвала фізічная сіла і той дух самаупэўненасці і самавалодання, з якім ён аглядваў акружаючыя яго цуды – без таго выяўлення глупства, якое характэрызуе людзей нявопытных і абмежаваных. Наадварот, ён выглядаў як чалавек глыбокага розума, які хутка ўвабіраў новую інфармацыю, чалавек які не ленаваўся аналізаваць абставіны, якія ён зразумеў не да канца, ці магчыма зразумеў няправільна. Гэта праяўленне вострага розуму і інтэлекта прыцягвала да гэтага варвара ўвагу прахожых, якія здзіўляліся, што дзікун з нейкага незнаёмага ці далёкага кутка свету мог мець такі высакародны твар, які сведчыў аб думках узвышаных, і паважалі яго за самавалоданне, з якім ён успрымаў рэчы, звычаі, раскошу – нават аб выкарыстоўванні якіх ён ніколі не ведаў.

Адзёжа юнака прадстаўляла сабой сумесь пышнасці і і нейкай дамскай вытанчанасці, што дазваляла вопытным назіральнікам вызначыць краіну яго паходжання, а таксама яго прафесію. Мы ўжо апісалі яго вычварны шлём з грэбнем, які адразу выдаваў у ім вандроўніка, да гэтага чытачу неабходна яшчэ дадаць невялікую кірасу, ці срэбраны нагруднік, такі маленькі, што яго было яўна недастаткова, каб прыкрыць шырокія грудзі юнака, і ён выкарыстоўваўся, як відаць, больш для упрыгожвання, чым для абароны. Не заставалася ні якай надзеі, што гэты багаты нагруднік зможа выканаць сваю функцыю і ўберагчы грудзі, якія ён часткова засланяў, ад метка кінутага дроціка ці стралы з цвердым наканечнікам.

З яго плеч звісала нешта, нагадваючае скуру мядзведзя, але пры больш блізкім разглядзе станавілася ясна, што гэта была толькі выдатная імітацыя мары паляўнічага – плашч выраблены вельмі ўмела з моцных шаўковых нітак так, каб на невялікай адлегласці выглядаць як скура звера. На левым баку незнаёмца ў ножнах, упрыгожаных слановай косткай і золатам, вісела лёгкая крывая шабля, падобная да турэцкай. Багата аздоблены эфес гэтай шаблі здаваўся надзвычайна маленькім для шырокай рукі гэтага Геракла, апранутага на такі мудрагелісты манер. Пурпурная, шчыльная да цела адзёжа даходзіла салдату толькі да калена, унізе ногі былі голымі, а ад падышваў да лытак яны былі пераплецены рамяшкамі сандаляў. Рамяшкі былі замацаваны залатой манетай з вобразам кіруючага імператара, якую юнак вакарыстоўваў замест спражкі.

Але была ў маладога варвара і зброя, якая больш падыходзіла яму па вялічыні, і якая была б занадта вялікай для воіна з больш тонкай косцю – баявы тапор, выраблены з закаленага жалеза, на ручцы, выкананай з цвёрдай пароды вяза, абпрацаванага латунню, а шматлікія пласцінкі і кольцы, ўціснутыя ў ручку, моцна змацоўвалі драўляную і сталёвую часткі. Тапор складаўся з двух вострых лёзаў, глядзеўшых у розныя бакі, з вострай пікай пасярэдзіне. Стальная частка тапара – ляза і піка – блішчэла як люстэрка; і хоць вялічэзны памер зброі мог бы паказацца непад'емным для меньш моцнага чалавека, юнак нёс яе з такой лёгкасцю, як быццам яна важыла не больш за пушынку.

Гэты тапор мог лічыцца прыкладам збройнага мастацтва, ён быў такім ураўнаважаным, што карыстацца ім у пабоішчы, ці несці яго было лягчэй, чым казалася на першы погляд.

Нават тое, што воін меў пры сабе зброю, даказвала, што ён быў не тутэйшым. Грэкі былі людзьмі цывілізаванымі і ніколі не насілі зброю ў мірныя часы, за выключэннем тых, хто знаходзіўся на ваеннай службе, і каго абавязвалі заўсёды быць узброенымі. Гэтых ваенных было вельмі проста адрозніць ад мірных грамадзян. Прахожыя паглядвалі са страхам і непрыхільнасцю на чужаніна, лічачы, што ён быў вагарам – імя, каторае насілі варвары з асабістай ахраны імператара.

Каб замясціць недахоп смеласці сярод сваіх падданых, а таксама каб набыць воінаў, якія б цалкам залежылі ад імператара, грэчаскія манархі на працягу многіх стагоддзяў звярталіся да паслуг наёмнікаў. Дзякуючы жорсткай дысцыпліне і непарушальнай вернасці, якія спалучаліся з фізічнай сілай, іх колькасці было дастаткова не толькі, каб абараніць імператарскую асобу ад здрадніцкага замаху на жыццё, але і каб падавіць мяцеж, канечне, калі ён не падтрымлівалася вялікімі ваеннымі сіламі. Па гэтай прычыне плацілі ім вельмі шчодра, а іх палажэнне і заслужаная рэпутацыя, як людзей доблесных, забяспечвалі іх павагай сярод народу, які, вось ужо на працягу некалькіх стагоддзяў, не мог пахвастацца такой жа рэпутацыяй. І так як яны былі чужынцамі і знаходзіліся на прывілеяванай службе, ім прыходзілася час ад часу ўдзельнічаць у падазроных і не вельмі папулярных сярод народа прадпрыемствах – людзі адносіліся да гэтых наёмнікаў з антыпатыяй, і ў той жа час так моцна іх баяліся, што суровыя чужынцы зусім не клапаціліся аб уражанні, якое яны рабілі на жыхароў Канстанцінопаля. Іх гарадское адзенне і ваенная амуніцыя, вельмі раскошныя, нават занадта яркія, як мы ўжо апісвалі, значна адрозніваліся ад той вопраткі, якую варагі насілі ў родных лясах. Але калі іх паслугі патрабаваліся за межамі горада, то прадстаўнікі гэтага выбранага войска карысталіся амуніцыяй, якая больш нагадвала тую, да якой яны прывыклі на сваёй радзіме, не такую багатую, але куды больш смяротную і зручную для поля бітвы.

Войска варагаў ( тэрмін, які, згодна з аднам тлумачэннем, прымяняўся да варвараў увогуле) у тыя раннія часы існавання імперыі складалася з вандроўнікаў і піратаў, выхадцаў з поўначы, чыя прага прыгод і пагарда небяспекі, роўных каторым яшчэ не існавала ў гісторыі чалавецтва, уцягвалі іх бараздзіць бяскрайні акіян. Пірацтва,-- як адзначае Гібон у сваёй звычайнай манеры, -- была для скандынаўскіх юнакоў заняткам, рамяством, крыніцай славы і праяўленнем сілы духа. Стомленыя суровым кліматам і абмяжоўваючымі свабоду звычаямі сваёй краіны, яны ўставалі з-за банкетнага стала, хваталі сваю зброю, дудзелі ў рог, падымаліся на караблі і адпраўляліся на пошукі зямель, якія можна было б абрабаваць, альбо дзе можна было б пасяліцца.

Заваяванне Францыі і Англіі гэтымі дзікімі валадарамі мора, як іх называлі, прытупіла ўспаміны аб іншых заваёўніках з поўначы, якія яшчэ задоўга да часоў Комніна, рабілі свае набегі і дабіраліся да самога Канстанцінопаля і на свае вочы бачылі раскошу і слабасць грэчаскай імперыі. Некаторыя пракладвалі сабе дарогу праз шырокія прасторы Расіі, іншыя плавалі па міжземнамор’ю на “марскіх змеях” – так яны называлі свае піратскія караблі. Імператары, да смерці перапужаныя з’яўленнем гэтых мужных жыхароў марозных шырот, прыбягалі да звычайнай палітыкі багатага і мірнага народа – плацілі золотам за сталю іх мячоў, і такім чынам набывалі войска прыспешнікаў больш храбрых, нават, за знакамітую Прэтарыанскую гвардыю Рыма, і паколькі колькасць іх была меньшай, яны вызначаліся непарушальнай адданасцю сваім новым гаспадарам. Але ў пазнейшыя часы імперыі для імператараў станавілася ўсё больш складаным набываць воінаў для сваіх выбраных войскаў, так як уражэнцы поўначы цяпер у значнай ступені адрынулі піратства і вандроўныя ідэі, якія вабіл іх прашчураў ад праліва Ельсіноры да Сэстаса і Абідоса. Па гэтай прычыне войскам варагаў было наканавана выміранне, ці папаўненне меньш цэнным чалавечым матэрыялам, калі б Нарманскае заваяванне, адбыўшаеся на далёкім-далёкім захадзе, не паслала на дапамогу Комніну вялікую колькасць абяздоленых жыхароў вострава Брытаніі, і асабліва Англіі, якія папоўнілі рады гэтага выбранага войска. На самой справе яны былі англа-саксамі, але пры заблытаных уяўленнях аб геаграфіі, панаваўшых пры Канстанцінопальскім двары, іх называлі англа-датчанамі, так як краіна іх паходжання суадносілася са старажытнай Фулай, тэрыторыя, на самой справе, адпавядаўшая архіпелагу Шетландскіх востраваў і востраваў Оркні, а па ўяўленням грэкаў яна ахоплівала Данію альбо Брытанію. Эмігранты, тым не меньш, размаўлялі на мове, якая не вельмі адрознівалася ад мовы вагараў, і з гатоўнасцю прынялі імя, якое напамінала ім аб іх няшчаснай долі і адным значэннем каторага было выгнаннік. За выключэннем аднаго ці двух камандзіраў, заслужваючых высачайшага даверу, якіх імператар выбіраў з ліку мясцовага насельніцтва, варагаў узглаўлялі іх землякі, і так як яны мелі столькі прывілеяў і час ад часу папаўняліся людьмі з сваёй краіны, такімі як крыжакі, пілігрымы ці проста незадаволенымі бацькаўшчынай, гэта войска праіснавала да апошніх часоў грэчаскай імперыі, захаваўшы не толькі сваю родную мову, але і непахісную вернасць і неаслабны баявы дух, які характэрызаваў іх бацькоў.

Гэты нарыс адносна гвардыі варагаў з’яўляецца строга гістарычным і можа быць падцьвержаным візантыйскімі гісторыкамі, большасць з каторых, як і Віллардуен, што апісаў узяцце Канстанцінопаля франкамі і венецыянцамі, неаднакратна узгадваў аб гэтым шаноўным і адзіным у сваім родзе войску англічан, складаўшых наёмную ахову пры грэчаскіх імператарах.

Такім чынам, растлумачыўшы, як прадстаўнік браціі варагаў мог аказацца ля Залатых Варотаў, мы можам працягваць нашу гісторыю.

І не так ужо незвычайна, што прахожыя паглядвалі на салдата з гвардыі імператара з некаторай доляй цікавасці. Можна меркаваць, што зыходзячы з іх дэлікатнай місіі, шчыльныя зносіны з мясцовым насельніцтвам не дапускаліся, і акрамя таго варагам іншы раз прыходзілася выконваць функцыі паліцыі, што выклікала больш жаху, чым народнай любові. Боль за тое яны ведалі, што іх шчодрае ўзнагароджанне, багатае абмундзіраванне і блізкасць да імператарскай асобы выклікалі зайздрасць войнаў іншых атрадаў. Па гэтай прычыне яны стараліся трымацца бліжэй да сваіх казармаў і пакідалі іх вельмі рэдка, ці калі ім даручалі заданне дзяржаўнай важнасці.

Так, становіцца зразумела, што такія цікаўныя людзі як грэкі, не ленаваліся глядзець ва ўсе вочы на чужынца, які то таптаўся на адным месцы, то пачынаў хадзіць туды-сюды, як быццам не мог адшукаць месца, якое яму было вельмі патрэбна, ці размінуўся з чалавекам, з якім павінен быў сустрэцца – з уласцівай ім вынаходлівасцю прахожыя знаходзілі тысячы разнастайных супярэчлівых прычын.

– Паглядзі, вараг! – сказаў адзін грамадзянін другому. – І думаецца мне, па службовым абавязкам. Слухай, што я табе скажу на вуха...

– І ў чым, ты думаеш, заключаецца яго місія? – запытаўся суразмоўнік, катораму адрасавалася гэта інфармацыя.

– Богі і багіні! Ты думаеш я ведаю адказ? Магчыма ён разведвае, што людзі гавораць аб імператары,-- адазваўся канстанцінопальскі аматар плётак.

– Не, не пахожа на тое, – адзначыў запытаўшы. – Гэтыя варагі не размаўляюць на нашай мове і не вельмі падыходзяць для гэтых мэтаў, сярод іх няма людзей, якія б мелі хоць нейкае ўяуленне аб мове грэкаў. Не думаю, што імператар наняў бы шпіёна, які не разумее мовы краіны.

– Але ж калі ўявіць, што сярод гэтых дзікіх салдатаў існуюць тыя, хто валодае амаль усімі мовамі, як гавораць людзі, -- адказаў палітык, -- то трэба прызнаць, што яны выдатна падыходзяць для падслухвання і перадачы інфармацыі, і нікому ў галаву не прыйдзе падазраваць іх.

– Можа яно і праўда, – адказаў яго сябар, -- і так як мы ясна разглядзелі лісіныя лапы, выглядваючыя з пад авечай, ці, калі так можна сказаць у гэтым выпадку, мядзвежай скуры, не было б лепей для нас хуценька разыйсціся па дамам, пакуль нас не абвінавацілі ў зняважанні варажскай гвардыі?

Творчы каментар

Тэорыя перакладу з’яўляецца адной з самых галоўных дысцыплін у працэсе працы перакладчыка. Кожны дзень перакладчык сустракаецца з праблемай выбару спосабу пераклада дзеля найбольш адэкватнай перадачы паведамлення, стылістычнай афарбоўкі, эмацыянальных асаблівасцей тэксту. Для таго, каб якасна зрабіць пераклад, перакладчык павінен мець як глыбокія веды ў галіне тэорыі перакладу, так і фундаментальныя практычныя навыкі. Пераклад можна разгледзець як адлюстраванне сацыяльнага свету, як сацыяльна дэтэрмініраваны камунікатыўны працэс і як сацыяльную норму перакладчыцкай дзейнасці.

Мастацкім перакладам называецца пераклад твораў мастацкай літаратуры. Такія творы супрацьпастаўляюцца іншым, таму што ў іх вядучай з’яўляецца мастацка-эстэтычная функцыя ці паэтычная камунікатыўная функцыя.На чале з рознымі мэтаміў творах мастацкай літаратуры асноўнай з’яўляецца дасягненне акрэсленага эстэтычнага ўздзеяння, стварэнне мастацкага вобразу.Асноўным адрозненнем мастацкага перакладу ад іншых відаў пераклада з’яўляецца прыналежнасць тэксту перакладу да твораў перакладчыцкай мовы,якая мае мастацкую вартасць. Такім чынам, мастацкі пераклад – гэта разнавіднасць перакладчыцкай дзейснасці, асноўная задача якой заключаецца ў аднаўленні на мове перакладу моўнага твора, які можа ўздзейнічаць на атрымальніка інфармацыі ў мастацка-эстэтычным накірунку. Дзеля мастацкага перакладу характэрны адхіленні ад максімальна магчамай сэнсавай дакладнасці, з мэтай забяспечыць мастацкасць пераклада.

Адпаведна свайму светаўспрыманню перакладчык адлюстроўвае мастацкую рэчаіснаць выбранага ім твора. У мастацкім перакладзе можна выдзеліць некалькі падтыпаў пераклада, якія залежаць ад прыналежнасці арыгінала да адпаведнага жанру мастацкай літаратуры. У якасці прыклада можна прывесці пераклад паэзіі, пераклад п’ес, пераклад сатырычных твораў, пераклад мастацкай прозы і г. д.

Для стварэння максімальна якаснага перакладу перакладчык павінен мець здольнасць супастаўляць тэкст перакладу з арыгіналам, знаходзіць і папраўляць магчымыя памылкі, уносіць патрэбныя змены па ходу дзеяння.

Як і любы іншы спецыяліст, кваліфікаваны перакладчык павінен валодаць прафесіянальнай кампетэнцыяй. Ад гэтяга залежыць, у асноўным, выбар перакладу. Перакладчыцкая кампетэнцыя ўяўляе сабой адметнае “перакладчыцкае” валоданне абедзвюма мовамі, здольнасць да “перакладчыцкай” інтэрпрытацыі зыходнага тэксту (г. зн. бачанне яго вачыма носьбіта іншай мовы і іншай культуры), валоданне тэхнікай перакладу ( г. зн. сукупнасць працэдур, якія забяспечваюць адэкватнае ўзнаўленне арыгінала, маючы на ўвазе мадыфікацыі, неабходныя для паспяховага пераадолення “культурнага” бар’ера), валоданне нормамі мовы перакладу, валоданне перакладчыцкімі нормамі, якія акрэсліваюць выбар стратэгіі перакладу, веданне норм дадзенага стылю і жанру тэксту, пэўны мінімум “фонавых ведаў”, неабходных для адэкватнай інтэрпрытацыі зыходнага тэксту, а менавіта тое, што завецца “валоданнем прадмета”, неабходнага для паспяховага перакладу ў рамках спецыялізацыі перакладчыка.

Мастацкі пераклад змяшчае ў сабе як свабоду для выбару спосабу перакладу і раскрыццё свайго літаратурна-перакладчыцкага таленту, так і шмат цяжкасцей, якія выяўляюцца пры перакладзе арыгінальных тэкстаў. Асабліва гэта адносіцца да тых твораў, якія былі напісаны не адзін век таму. Адна са складанасцей пры перакладзе такіх тэкстаў звязана з тым, што ў розныя эпохі людзі мелі розныя светаўспрыманні, кожны з іх па-свойму апісваў і трактаваў навакольны свет і ўсе падзеі, якія адбываліся ў тыя часы. Былі б гэта ваенныя баталіі ці палітычныя супярэчнасці розных слаёў насельніцтва. Нельга не адзначыць, што ўсе гэтыя складанасці трэба вырашаць на фоне культурных і моўных адрозненняў дзвюх краін, дзвюх сістэм каштоўнасцей.

У творчай частцы сваёй дыпломнай работы я зрабіла пераклад адрэзка з гістарычнага рамана "Мой кузэн граф Роберт парыжскі". Аноўнай мэтай, якой я кіравалася пры перакладзе, была дакладнасць, адэкватнасць і максімальная блізкасць да тэксту арыгінала.

Пры перакладзе гэтага адрэзка тэкста я сутыкнулася са шматлікімі праблемамі. Ні для каго не сакрэт, што творы Вальтара Скота вызначаюцца асабістым стылем. Трэба адзначыць, што праблема якаснага перакладу твораў Скота ўзнікла адмаль адразу пасля з'яўлення яго твораў, так як яны набылі вялізарную папулярнасць. Як ўжо зазначалася ў дадзенай дыпломнай рабоце, яго творамі захапляліся людзі вялікага розуму 19 стагоддзя, і іх цікавіла пытанне аб перанясенні гістарычнага каларыту. Гэта трэба было рабіць асцярожна, каб у чытыча заставалася ўяўленне аб гістарычнай эпохе і мове той эпохі, і ў той жа час каб твор не выглядаў занадта архаізаваным і незразумелым для чытача.

Асноўная задача пры перакладзе дадзеных тэкстаў – дабіцца максімальна блізкага перакладу, прытрымліваючыся пры гэтым норм перакладу і захоўваючы стылістыку аўтара арыгінальнага тэксту. Трэба адзначыць, што зыходны тэксты вылучаецца багаццем мовы (аўтар выкарастоўвае шмат прыметнікаў, жарганізмаў, фразеалагізмаў, прыказак і прымавак). Ён ужывае мноства старажытных і архаізаваных словаў, а таксама словаў, якія ўжываліся ў той час у іншым значэнні, што надае дадатковыя цяжкасці. Акрамя таго сказы Скота вельмі доўгія і іншы раз мне было даволі складана зразумець сэнс і прыходзілася аналізаваць слова за словам, шукаць у слоўніках дадатковыя і рэдкія значэнні. У той жа час ён выкарыстоўвае шмат старажытных геаграфічных назв і імён гістарычных асоб, якія трэба перакладаць правільна, у адпаведнасці з прынятымі нормамі. У гэтым мне дапамагалі разнастайныя слоўнікі.

Я не здолела знайсці значэння ValleyofOrez. Так як у кнізе ўпаміналася, што гаворка ідзе аб казачных персанажах, я зрабіла вывад, што гэта таксама казачная рэалія, і яна не адпавядае якой бы та ні была геаграфічнай назве. Я проста перадала яе транслітарацыяй, як даліна Орэц.

Але былі ў творы і другія геаграфічныя назвы, якія абазначалі не казачныя рэаліі, а сапраўдныя, якія ўжо перасталі існаваць, альбо абазначалі краіны, ці часткі свету, якія ў наш час называюцца па-іншаму.

Scythians – скіфы, прадстаўнікі племені, жыўшага ў Паўночным Прычарнамор’і. Дагадацца аб значэнні слова было не складана, але, дзякуючы гэтаму перакладу, я вывучыла многа новага аб гэтым народзе.

Cumans – полаўцы, у еўрапейскіх і візантыйскіх крыніцах куманы, цюркамоўны вандроўны народ.

Saracens – сарацыны, тэрмін, які ў Сярэднія вякі, еўрапейцы ўжывалі, гаворачы аб усіх, хто іспаведаваў іслам.

Franks – франкі, група заходненямецкіх плямёнаў, якія аб’ядналіся ў плямённы саюз. У візантыйскай традыцыі франкамі называлі ўсе заходнееўрапейскія народы.

AlexiusComnius – Яляксей Комнін, візантыйскі імператар

Peterthe Нermit – Пётар Пустэльнік, аскет, якому прыпісваюць арганізацыю першага крыжацкага пахода.

TheodosiustheGreat – Феадосій Вялікі, рымскі імператар, апошні правіцель адзінай Рымскай імперыі перад яе канчатковым падзелам.

Пры перакладзе патрэбна было ўлічваць разыходжанне асаблівасцяў і норм мастацкага стылю ў беларускай і англійскай мовах. Напрыклад, пры адсутнасці поўнай адпаведнасці паняццяў у беларускай мове прыходзілася выкарыстоўваць апісальны пераклад ці падбіраць найбольш блізкія па сэнсу сінонімы.

Акрамя таго, пры перакладзе дадзеных тэкстаў мне прыйшлося звярнуцца да шматлікасных граматычных і лексічных трансфармацый, неабходнасць якіх была абумоўлена адрозненнямі ў граматычным і лексічным ладзе розных моў. Так граматычныя трансфармацыі абумоўлены адсутнасцю той ці іншай катэгорыі ці канструкцыі ці іх частковае несупадзенне ў абедзвух мовах. У час перакладу прыходзілася выкарыстоўваць перастаноўку членаў сказа, па прычыне несупадзення і разыходжання будоўлі сказу ў мове арыгінала і перакладу. У большасці выпадкаў такія перастаноўкі былі вынікам таго, што ў беларускай мове камунікатыўны цэнтр выказвання знаходзіцца у канцы сказа, а ў англійскай – у пачатку. Звычайна такія трансфармацыі таксама маюць дачыненне да трансфармацый іншага характару: замена моўных частак, змяненне формы слова і г.д.

Лексічныя трансфармацыі, якія я выкарыстоўвала пры перакладзе, былі выкліканы рознай спалучальнасцю, правіламі і традыцыямі выкарыстання, асаблівасцю функцый і спектрам значэнняў слоў у абедзвух мовах. Часцей за ўсё выкарыстоўваліся наступныя трансфармацыі: лексічнае дабаўленне, канкрэтызацыя, сэнсавае развіццё. Некалькі разоў дзеля больш дакладнай перадачы сэнсу сказа прыходзілася выкарыстоўваць прыём цэласнага пераўтварэння некаторых яго частак.

Выкарыстанне трансфармацый пры перакладзе дапамагло мне як мага больш дакладней перадаць сэнс тэксту арыгіналу, прытрымліваючыся пры гэтым правіл і норм мовы перакладу.

Лексічныя і граматычныя трансфармацыі, выкарыстанныя пры перакладзе дадзеных твораў, праца з тэкстамі, якія маюць дачыненне да мастацкага стылю і веды ў галіне тэорыі перакладу і мастацкай літаратуры былі накіраваны на больш дакладную і адэкватную перадачу сэнсу і асаблівасцей мовы арыгінальных тэкстаў з захаваннем норм мовы перакладу.