ББК 26.891 К 88 Пра кнiгу i'яе стваральнiкаў — Генадзь Каханоўскi Пераклад з лiтоўскай мовы Галiны Войцiк Пераклад падрыхтаваны па выданнi: Kudaba Ceslovas. Nerimi. — Vilnius: Mintis, 1985. Известный литовский географ, краевед, профессор Вильнюсского университета Чеслав Кудаба, описывая свои путешествия по Вилив (Нярис) от ее истоков до впадения в Неман, дает зарисовки окружающей природы, знакомит с уникальными памятниками архитектуры прибрежных поселений, рассказы-вает об интересных исторических событиях, сегодняшнем дне края.к1805080000—008МЗОв(ОЗ)—92 8~92 © Чэслаў Кудаба, 1992 © Пераклад, Галiна Войцiк, 1992 ISBN 5-345-00375-0 Прадмова, Генадзь Каханоўскi, 1992^ ПРА КНIГУ I ЯЕ СТВАРАЛЬНIКАУКалi чытач возъме у рукi кнiгу, яго адразу ж зацi-кавiць, про што яна, хто аўтар? Прыадчыняе таямнiцу сам загаловак: «Па Вiлii». Так, гав&рка iдзе пра славу -тую раку Беларусь i Лiтвы. На шчасце, гэта не сумцае геаграфiчнае апiсанне, як бы сказаў навуковец, воднай артэръй, а рамантычнае падарожжа з фотаапаратам i гiстарычнай памяццю пра яе. Быццам пацеркi начэп-лены на блакiтную нiтку вёсачкi i гарады, якiя сваiм жыццёвым лесам звязаны з Вiлiяй, ствараюцъ яе непаў-торны. летапiс. Аўтар, бывалы вандроўнiк, ужо з пер-шых старонак здзiўляе незвычайнасцю дарожных ура-жанняў. Падаецца, нiбыта i сам плывеш па рацэ, за-чараваны, краявiдамi, слухаеш гiсторыю...Вядома ж, Чэслаў Кудаба пiша пра Вiлiю не першы (будзем спадзявацца, I не апошнi) раз. Ен не аднойчы ўпамiнае сеайго знакамiтага папярэднiка Канстанцiна Тышкевiча, якi у 1857 годзе арганiзаваў па гэтай рацэ цэлую экспедыцыю. Вынiкам таго падарожжа стала ёмiстая манаграфiя «Вiлiя i яе берагi» (1871). Пiсалi пра прыгажуню-раку i iншыя краязнаўцы. Але нарэшце маем кнiгу нашага сучаснiка -- прафесара Вiленскага дзяржаўнага унiверсiтэта, доктора геаграфiчных навук, загадчыка кафедры, старшынi Лiтоўскага фонду культуры. I нашага земляка.Чэслаў Кудаба нарадзiўся у 1934 годзе недалёка ад возера Нарач, у беларускiм старасвецкiм мястэчку Ка-быльнiк у сям'i беззямелънага селянiна, якi арандаваў зямлю у розных мясцiнах, напрыклад у Цюкшах, Аке-лах. У шасцiгадовым узросце Чэслаў з бацъкамi апы-нуўся у Лiтве. Вучыцца пачаў даволi позна - - толъкi пасля войны, &ле прыродны талент I працавiтасцъ далi свой плен. Пасля заканчэння Свянцянскай настаўнiцкай семiнарыi вучыўся на геаграфiчным факулътэце Вiленскага унiверсiтэта. У трыццацъ гадоў стаў канды-датам, а яшчэ праз восем - - доктарам геаграфiчных навук. I восъ ужо тры дзесяцiгоддзi працуе у гэтым жа унiверсiтэце. Прафесар Кудаба падрыхтаваў шмат высокаквалiфiкаваных спецыялiстаў. Пад яго кiраў-нiцтвам створаны геаграфiчны атлас Лiтвы. Вучоны напiсаў дзве манаграфii: «Марэнныя ўзвышшы Лiтеы», «Геаграфiчныя падарожжы i адкрыццi», а таксами папулярныя творы: «Там, дзе цячэ Неман», «Узгорка-вая Жэмайцiя», «Iгналiнскi край», «Узгоркавая Аўкш-тайцiя», «Неман-Неман» i iнш. Важная адметнасцъ яго кнiг • багацце iлюстрацый, выкананых самiм аўтарам, чым ён выявiў тонкi густ i высокие май-стэрства.3 Чэславам Пра-навiчам заўсёды прыемна сустрэцца, паразмаўляцъ, бо памяццю ён пастаянна вяртаецца да сваей «Аркадзii шчаслiвай». У яго мове прысутнi-чае налёт нарачанскай «краёвасцi», прычым Кудаба часта дадае: «Так мама мая казала».«Па Вiлii» — першая кнiга Чэслава Кудабы, якая iдзе непасрэдна да землякоў. Пераклад з лiтоўскай мовы выкананы кандидатам фiлалагiчных навук, да-цэнтам Вiленскага педагагiчнага iнстытута Галiнай Войцiк. Яна — дачка вядомай дзяячкi беларускай культуры, дзiцячай пiсъменнiцы Зоськi Верас (Людвiкi Антонаўны Войцiк) i Антона Войцiка (1898—1948), былога рэдактара-выдаўца «Сялянскай праўды» i iн-шых дэмакратычных заходнебеларускiх газет, актывiс-та тагачаснага грамадскага жыцця.Сама Галiна Антонаўна - карэнная вiленчанка, там нарадзiлася, вучылася, працуе. У апошнiя гады выступав у нашым друку з велъмi цiкавымi публi-кацыямi пра памятныя мясцiны сталiцы Лiтвы, якiя звязаны у мiнулым з культурным жыццём Беларусi, а таксами з дзейнасцю выдатных сыноў i дачок нашага народа. Усе гэта у перспектыве, i блiжэйшай, павiнна скласцi асобны твор.^ Прапануемае выданне — першая кнiга перакладу з лiтоўскай мовы Г. Войцiк. Маем надзею, што не апошняя.Генадзь Каханоўскi, кандидат гiстарычных навукПРАДМОВА Вiлiя — найболыды прыток Немана, мае ўсяго 510 кiламетраў даўжынi: 275 з iх рака бяжыць па зямлi Беларуси i 235 кiламетраў — па тэрыторыi Лiтвы (тут яна называецца Нярыс). Больш чым 6 кiламетраў прахо-дзiць па Вiлii гранiца абедзвюх рэспублiк. Вадазбор паступова павялiчваецца: у Вiлейцы сярэднi гадавы расход - 29,09 кубiчнага метра у секунду, у Вiльнi — 116, у Iонаве - 187 i каля вусця - 189. Рака дастаткова паўнаводная, у год пераносiць у сярэднiм 6 кубiчных кiламетраў вады. У сярэдняй частцы Вiлiя паглыбляе свае рэчышча, нясе шмат рэчываў ва ўзважаным стане. Хуткасць цячэння вагаецца ад 0,6 да 1,9 метра у секунду. У веснавое разводдзе i ўлетку ад дажджоў Вiлiя напаўняецца, узровень вады падымаецца. У верхняй частцы, дзе далiна ракi шырокая, ён складае каля 2,8 метра, у сярэдняй, дзе Вiлiя бяжыць праз узвыш-ша, — часам дасягае 8 метраў. Найболыпыя паводкi здаралiся тут у 1931, 1941, 1951 i 1958 гадах. Шмат хто памятае той 1931 год, калi у Вiльнi рака залiла нават плошчу Гедымiна (зараз Кафедральная). Падчас вялiкiх паводак у нiжняй частцы Вiлii працякае да 2000 кубiчных метраў вады у секунду, а у выпадках засухi - толькi 50 кубiчных метраў у секунду (у 40 разоў менш). Увесь абшар парэчча займае каля 25 тысяч квадратных метраў, з якiх азёры складаюць 2, балоты - 14, лес - 27 працэнтаў тэрыторыi. Вiлiя - раўнiнная рака, але,нягледзячы на гэта, на ўсёй яе даўжынi назiраецца немалы спад. Вытокi знаходзяцца на вы-шынi каля 200 метраў, а вусце - толькi каля 30 метраў вышэй узроўня мора. Сярэднi спад - 32 санты-метры на кiламетр, часам даходзiць да 76 сантыметраў на кiламетр, а на парогах i вышэй. Найболыпы спад вады назiраецца у Лiтве, дзе рака праразае ўзвышша. У гэтых месцах стварылiся своеасаблiвыя выступы з размытых камянёў. У Вiлii - 39 значных парогаў, а ўсяго iх - - каля сотнi. Рака мае дванаццаць вялiкiх прытокаў, што некалi былi сплаўнымi. Вiлiя цячэ па розных геамарфалагiчных паверхнях. Верхняя частка яе (ад вытокаў да прытока Ашмянкi) знаходзiцца на шырокай раўнiне, якую з усходу (ад Мiнска), поўдня (ад Ашмянаў) i поўначы (ад Швянчо-наў i Нарачы) ахiнаюць узвышшы i пласкагор'i. Тут рака не мае рэзкага спаду, пятляе свабадней, а у далiне яе ёсць шырокiя залiўныя лугi. У Вiлii нямала прытокаў: Сэрвач, Iлiя, Уша, Нарачанка, Ашмянка, Страча i iнш. Наваколле даволi натуральнае — нягуста заселеныя лясныя раёны Беларусi. Найбольшы горад на пабярэжжы - Вiлейка, крыху меншы - Смаргонь. Сярэдняя частка ракi шмат карацейшая. На гэтым адрэзку Вiлiя ўразаецца ўглыб, бяжыць скрозь перавалы ўзвышшаў, працiскаецца праз Балтийскую граду. Далiна яе вузкая, цесная, глыбокая, берагi стромыя, цячэнне хутчэйшае, прытокаў менш (большы з iх — Жэймяна). Тут знаходзiцца Вiльня. Нiжняя частка ракi цячэ праз Сярэднелiтоўскую раўнiну. Вiлiя ужо шырокая, спакойная, павольная, у канцы ўтварае наносы. Мае адзiн вялiкi прыток - Швянтоi. Вусце ракi у горадзе Коўне (Каунасе). На шляху стаiць прамысловае Iонава. Вiлiя мiнае каля 300 гарадоў, мястэчак i вёсак.^ ДЗЕ ВIЛIЯ БЯРЭ ПАЧАТАКЗнайсцi вытокi Вiлii не так проста. Там лясiстыя, мала даступныя мясцiны. I дарогi не вельмi добрыя, асаблiва калi некалькi гадоў узапар летам падаюць дажджы. На тых раўнiнах наогул мала дарог -- най-больш страчаюцца наезджаныя, грунтавыя. Толькi у апошнi час для важнейшых робяцца насыпы. Цяпер тут праходзiць паўднёвае ўзмежжа Докшыцкага раёна Вiцебскай вобласцi. Хачэнi, Вешкi, Вiлейка, Грабянi, Кромавiчы, Шылены — блiжэйшыя навакольныя вёскi. Крыху на поўнач ад Шыленаў - балота, якое назы-ваюць Забор'е, дзе, як кажуць, «з нiчога» ўзнiкае рэчка. Адсюль верхняе цячэнне Вiлii набiрае ваду i нясе яе у Неман, у Балтыку. Калi ўзяць некалькi кiламетраў на паўночны ўсход або на ўсход, дык трапiш на нябачны рубеж водападзел, што размяркоўвае ападкi. У гэтым месцы разыходзяцца не толькi верхнiя цячэннi Вiлii i Бярэзiны, але адначасова i абшары водазабораў Балтыйскага i Чорнага мораў. Тутэйшыя жыхары згадваюць, што шмат гадоў таму назад, калi навокал расло болып лесу, пачатак рэчкi знаходзiўся далей на поўнач, за дарогамi, мо звыш дзесятка кiламетраў, дзе каля Забор'я ляжыць камень, вядомы пад назовай Сцёпчын. Але лясы высякалi, зямля сохла - i рэчачка мялела, станавiлася карацейшай. Нядаўна, пасля колькiх засух, яна знiкла i пад Шыленамi. Калi часцей падаюць дажджы, рэчка зноў робiцца глыбейшай. Аднекуль з'явiлiся бабры, збудавалi дзве гацi каля блiжэйшых вёсак, вада у рацэ яшчэ паднялася. Калi ж меркаваць паводле зменаў фiзiчна-геаграфiчнага наваколля, то у недалёкiм мiнулым вытокi Вiлii былi сапраўды шмат вышэй, можа нават паблiзу таго Сцёпчынага каменя. Дарэчы, варта прыгадаць такую легенду. У гэтых мясцiнах жыў кравец Сцяпан, якi сваiмi працавiтымi рукамi апранаў жыхароў навакольных вёсак. Ен меў прыгожую нарачоную Вiлiяну (цi Вiлiю). Хораша iшлi гады, абяцаючы iм супольнае шчасце. Толькi невядома за што Бог цi дёмныя сiлы асудзiлi краўца абярнуцца каменем. Ён спачатку перастаў рухацца, але быў яшчэ напалавiну чалавек. Ляжаў каля Заборскага балота. а людзi па старой звычцы прыносiлi яму тканiны, пасля забiралi пашытыя рэчы, кладучы тут жа аплату. Вiлiя не пакiдала свайго сябра, лраводзiла з iм днi. На ноч жа хлопец заставаўся адзiн у ройстах, дзе працягваў шыць. Невядома, колъкi часу тэта цягнулася б, каб не нядобры жарт нейкага чалавека. Ён прынёс тканiну i сказаў; «Пашый нi тое, нi сёе». Няшчасны Сцяпан мучыўся, па-ўеякаму спрабаваў шыць, але не выканаў такога заказу. Вiлiя знайшла ранiцай свайго каханага цалкам акамянелага, нямога, халоднага. Дзяўчына упала на каленi, абняла яго i горка заплакала. Слёзы яе пацяклi ручайком праз палi, каля вёсак, узлесваў... Пазней людзi назвал! рэчачку Вiлiя, камень - Сцёпчыным, а балота, кажуць, менавалi Кравецкiм. Мастак В, Пасак прадставiў паданне у гравюры. Але няхай дапытлiвы падарожнiк не шукае тут таго каменя. Ен з другога боку балота, да яго далекавата, каля 15 кiламетраў дарогi. Гэта непрыглядны кавалак шэрага гранiту. Праўда, на iм бачны нейкiя выбiтыя знакi. Што маглi б азначаць прыгожыя iмёны нашай ракi - Вiлiя, Нярыс? Ужо тое, што iх два, паказвае: рака не мела такога вялiкага значэння у сужыццi ранейшых плямёнаў, як, напрыклад, Неман. У два разы даўжэйшы, а носiць адно найменне. Абедзве назовы балцкага паходжання. Калi Вiлiя - верхняя частка ракi, спакойная, цячэ пераважна па раўнiне — магла б паходзiць ад дзеясловаў «вiльнiцi» або «вiцiс» («круцiцца» або «даганяць»), то Нярыс, нiжняя частка, якая праразаецца мiж высокiмi берагамi, - ад дзеяслова «нярцi» («ныраць», «iмчацца») цi «нарсцiцiс» («ламацьв, «заломваць»), Iснавалi яшчэ погляды, што Нярыс - - iмя балцкай багiнi. ...Аднак мы пакуль каля забалацця пры Шыленах. Цiкава наглядаць нашу прытажуню дачку Немана. Памятаем, якая яна у Вiльнi, каля Iонавы, а тут ракаПаданне пра ўзнiкненне Вiлii. ^ Гравюра мастака В. Пасакаяшчэ дзiцячага ўзросту. Адной нагой можна стаць налевым беразе, другой на правым. Але нядоўга. Праз сотню-другую метраў рэчачка папаўняецца крынiцамi, пятляе. Ужо трэба разбегчыся, каб яе пераско-чыць. Вось пасецца статак з другога боку, буяе сенажаць -- значыць, скацiна не пераходзiць ваду. Пады-шоўшы блiжэй, бачым, што цячэ яна неаднолькава: то хутчэй пераскоквае праз вышэйшы парог, то за iм робiць паварот, затрымоўваецца, стварае глыбейшыя, спакойныя завадзi. Па берагах раекшулiся вёскi. У Шыленах — масток, у Кромавiчах - другi. Крыху нiжэй, каля Гра-бянёў, у мiнулым стагоддзi рака была запруджана, круцiла млын. За вёскамi Вiлейкi i Вешкi з правага лясiстага берага ўлiваецца першы невялiкi прыток Чэрня. Мы i не заўважылi, як рэчачка стала дарослай ракой. Называюць яе тут хто Вiлiя, хто Вiлейка.У гэтых ваколiцах шмат лясоў, у асноўным змешаныя: ёсць лiставыя дрэвы i елкi, пападаюцца хвоi, месцамi растуць паасобку магутныя дубы. Ад самай Вiдейкi лес у старыя часы сплаўлялi, звязваючы па тры бярвеннi. Помнiкаў культуры мiнуўшчыны на ўзбярэжжы няшмат. Падчас апошняй вайны тут адважна змагалiся партызаны, паселiшчы былi спалены ворагам. Цяпер вёскi у вярхоў i Вiлii аб'ядналiся у саўгас iмя А. Чарныша, Героя Савецкага Саюза, ураджэнца вёскi Кромавiчы. Каштан А. Чарныш у Вялiкую Айчынную камандаваў ротай, вызначыўся у Беларускай аперацыi, загi-нуў у баi 1944 года. Пад Хачэнямi далiна ракi расшыраецца i паварочвае на паўднёвы захад. Лясы змяняюцца палямi пейзаж даволi ўбогi. Ен яшчз болып сумны з прычыны эксплуатацыi тарфянiкаў у далiне Вiлii, шмат дзе рака i яе прытокi выпрастаны. Левы прыток Лонва ператвораны у канал. Вёскi ляжаць далека ад вады. На правым беразе Мiльча, колiшняе мястэчка. На супрацьлеглым, таксама воддаль ад ракi, - Драгомiчы. Паселiшчы злучае цераз балоты старая насыпная дарога - грэбля. Яе ўзнiкненне звязваюць з паходамi караля Стэфана Баторыя. Тут раней пралягала мяжа памiж Мiнскай i Вiленскай губернямi. Яшчэ кiламетр-два такога краявiду - i мы каля досыць вялiкай дарогi, першага высокага моста цераз раку. На правым беразе размясцiлiся вёскi: блiжэй - Крывазнакi, крыху далей, з абодвух бакоў старога шляху, - Пагост. На захад адсюль можна даехаць да Даўгiнава, Крывiчоў i ўрэшце да Нарачанскага паазер'я. Праа трыццаць кiламетраў на ўсход дарога злучаецца з магiстральнай шашой Мiнск - Полацк. Па ей выгодна дабiрацца да верхняя часткi Вiлii. Ад гэтага моста ужо зусiм зручна спускацца байдаркамi цi лодкамi ўнiз па цячэннi. Ды i берагi тут добрыя: рака ўрэзалася глыбей, таму яны сушэйшыя, мацнейшыя.^ АД ПАГОСТА ДА ВIЛЕЙСКАГА ВАДАСХОВIШЧАВеска Пагост ляжыць на правым беразе за кiламетр ад Вiлii. Полымя вайны яе абышло, таму i сення тут можна бачыць характэрную планiроўку валочных сядзiбаў. Захавалiся цiкавыя будынiны, агароджаныя панадворкi а варотамi ад вулiцы. Падобных паселiшчаў трапляецца шмат, а хутароў у ваколiцах няма. У гэтым пуставатым бязлесным краявiдзе здалёк бачны трупы дрэваў, якiя акаймляюць вялiкiя вёскi. А мiж iмi - нязвычныя воку даля-чынi. На гарызонце вiдаць узвышщы (але без пагоркаў), што аднольвава паступова цэлымi кiламетрамi ўздымаюцца да роўнядзi або падаюць унiз у кiрунку Вiлii. Пагост -- не проста так мясцовасць. Гэта -- скрыжаванне дарог. Адсюль ракой iнтэнсiўна сплаўлялi лес. Яе перасякае стары гасцiнец, якi у мiнульгм алучаў дзве губернi - Мiнскую i Вiленскую. Мяркуюць, што тут затрымлiвалiся купцы, а назова месца iх прыпынку у славянскiх мовах звязана са словам «госць» — «гаецiнны двор», «гасцiнец», «пагост». Аднак раней, у X—XI стагоддзях, епагостам» лiчылася месца грамад-скiх збораў, цэнтр, адкуль зыходзiлi адмiнiстрацыйныя загады i духоўнвiя ўплывы. Першую версiю у даным ввшадку пацвярджае быццам яшчэ i тое, што тут, нiжэй моста, у Вiлiю з левага боку ўпадае Дзвiнаса - незвычайны прыток. Ен шмат даўжэйшы за Вiлiю. Ад вытокаў дасюль адошняя мае крыху болып за трыццаць кiламетраў, а Дзвiнаса амаль у два разы болып. Не зусiм правильна i называць яе прытокам, бо вады Дзвiнаса нясе таксама больш. Калi б мы паспрабавалi у думках праплыць супраць цячэння па Дзвiнасе, то наведалi б вельмi цiкавую рэчку, у некаторых адносiнах нават цiкавейшую за тую частку Вiлii, па якой мы ужо падарожнiчалi. Рэчка амаль увесь час бяжыць сярод лясоў, яна натуральная, не кранутая чалавекам, праўда, некалькi разоў перага-роджана гацямi. Разам са сваей дылiнай абвешчана прыродным заказнiкам. Адрэзак Вiлii (каля 10 кiламетраў) ад Стахаў (насупраць вусця Дзвiнасы) да вёскi Камень таксама натуральны. Рака пятляе, круцiцца так, што, здараецца, зноў "бяжыць на поўнач, адкуль ужо цякла. Берагi невысокiя, уразаюцца на паўтара метра у залiўныя лугi. На iх аголенай паверхнi бачны слаi адкладаў. Месцамi тырчаць рэшткi магутных дубоў. Калi выйсцi на бераг, дык найчасцей страчаюцца роўныя лугi над ракою, азерцы на шляху старыцы, дзе застаялая вада, зелянеюць гарлачыкi. Iншым разам рака б'ецца у вышэйшы бераг. Ен ужо пясчаны, часам пясок нанесены ветрам. Тут дзюны, шумяць саснякi. Такiя мясцiны прыемныя для начлегу. Люба i плыць сярод той прыгажосцi у добрае надвор'е. Берагi, лераважна з правага боку, пачынаюць мяняцца у наблiжэннi да вёскi Каралiны. Вiлiя выгi-наецца у бок высокага правага берага, уздоўж яго нямала жвiру. Будзяць жаданне высадзiцца магутныя старыя дубы. Яны стаяць крыху далей ад ракi. Неўзаба-ве нават з байдаркi вiдаць, што дрэвы-волаты раскi-нулiся на высакаватых земляных насыпах. На шляху да iх - сухiя дзiрваны, пяскi; растуць агурочкi, пахне чабарок, вакол на дрэвах шмат неспакойных крумкачоў. Мiжвольна ўзнiкае трывожны настрой. Тут 48 вя-лiкiх курганоў, некаторыя нават да пяцi метраў вы-шынi, авальнай формы. Якiх яны вякоў, якiх плямёнаў - не адзначана у спiсах помнiкаў беларускай археалогii, бо iх не даследавалi. Зрэшты, i магчымасцi такой няма, тут усе яшчэ хаваюць. Магiлы на магiлах. У мiнулым стагоддзi па краi падарожнiчаў вядомы археолаг К. Тышкевiч (1806 - 1868), якi апiсаў тыя татарскiя магiлы. Вучоны адносiў iх да часоў князя Вiтаўта i у сваей кнiзе нагадаў аповяд мясцовых жыхароў аб тым, што тут у памянёныя часы быў пахаваны нейкi хан, узяты у палон. Абшар магiл абнесены ровам i невялiкiм насыпам, а некалькi курганоў знаходзяцца ужо за насыпам, i там не хаваюць! Татары з блiзкiх паселiшчаў Даўгiнава i Крывiчы збе-рагаюць традыцыi сваiх продкаў. Напрыклад, калi хто падчас хаутурау заходзiць за насып, яго не выпускаюць да канца абраду, ён павiнен удзельнiчаць у рытуальным пачастунку. У сярэдзiне лета сюды з'язджаюцца сваякi пахаваных на своеасаблiвае свята памяцi, нешта накш-талт «Дзядоў». Тады накрываюць магiлы белым палатном, ставяць ежу, ходзяць ад адной да другой, частуюцца. На тым самым беразе, мо праз кiламетр, зноў вiдаць старыя дрэвы - вербы i дубы. Гэта Каралiны, колiшнi двор. Месца для яго некалi выбрал! добрае, на пясчаным узгорку, паблiзу невялiкай рэчачкi Жызнавы, што цячэ паралельна з Вiлiяй. Яна была запруджана, побач раскiнуўся парк. Ад старой сядзiбы засталiся толькi дрэвы i каменне падмурка. Якраз тут перад вайной праходзiла па рэчцы гранiца памiж СССР i Полыпчай, знаходзiлася польская пагранiчная застава. У 1939 годзе, калi гэтыя землi далучалi да Савецкай Беларусi, у двары арганiзавалi супрацiўленне, падчас якога ён згарэў. Цяпер старыя Каралiны не пустуюць, тут створана месца адпачынку мiнскiх энергетыкаў: частка будынкаў ужо дзейнiчае, узводзяцца новыя. Адгэтуль дваццаць кiламетраў да Вiлейскага вадасховiшча. Рака ўсё яшчэ пятляе. Усцяж яе левага бе-рага раскiнулiся лясы, нiзкiя еенажацi. Сядзiбаў блiзка не вiдаць. Яны месцяцца на вышэйшых i сушэйшых берагах. IIраваруч бачны на ўзвышшы дамы, дрэвы, антэны - тэта даволi. вялiкая старая веска Камень. Дарэчы, некаторыя аўтары, якiя раней апiсвалi тэты край, называл! яе мяетэчкам Каменка. Цяпер яна значна вырасла, належыць калгаеу «Перамога». Мясцо-васць цiкавая: недалёка адсюль у Вiлiю ўпадаюць два прытокi: злева - нядоўгая рэчачка Дразда, справа - успомненая Жызнава. 3 поўначы ад Даўгiнава цягнецца стары гасцiнец (iдзе на поўдзень да Плешчанiц). Тут захаваўся да нашых дзён драўляны мост старой канструкцыi. Такiх ужо засталося няшмат. У iм адбiлiся стараннi людзей, iх майстэрства у пераадоленнi водных перашкодаў. Раней мост стаяў вышэй, каля кiламетра ад гэтага месца процiў цячэння, там вiдаць рэшткi насыпу. Не даплываючы да моста, трэба прайсцi на вёслах да правага берага, высадзiцца. Тут ён высокі, некалькi метраў, падчас паводак яго не залiвае. На ўзбярэжжы веска Камень. У агародзе адной з сядзiбаў ляжыць вялiзны камень у форме пiрамiды, якi нагадвае звон. На iм выбiты мальтыйскi крыж i славянскi надпiс «Воротишин хрест». ...У пачатку чэрвеня 1857 года ад каменскага моста пачалася навуковая экспедыцыя К. Тышкевiча, па па-няццях нащых дзён, комплексная. На працягу некалькiх месяцаў яна даследавала ўсю раку да яе вусця. У 1871. годзе, калi вучонага ужо не было сярод жывых, дзякуючы стараниям польскага пiсьменнiка Ю. Крашэўскага у Дрэздэне выйшла вялiкая (350 старонак) i цiкавая па свайму зместу прыгожа iлюстраваная манаграфiя «Вiлiя i яе берагi» (часткова выдавалася на рускай мове). Да таго падарожжа рыхтавалiся загадзя, дзеля чаго у двары Тышкевiча у Лагойеку збудавалi караблi, зiмой прывезлi iх на спецыяльных санках да моста i сабралi. Апрача самога вучонага членамі экспедыцыi сталi розныя спецыялiсты - землямер I. Шантыр, графiкi (рабiлi замалёўкi) А. Бэртэльс i М. Янушкевiч i iнш. К. Тышкевiч, дасведчаны прыродазнаўца i краязнаўца, склаў унiверсальную праграму даследаванняў. Найважнейшай у ей лiчылася гiдраграфiя: стала замяралi даўжыню ракi, шырыню, глыбiню, хуткаець цячэння, праводзiлi бараметрычную нiвеляцыю, характарызавалi дно, берагi, цячэнне. Шмат увагi звярталi на парогi: iх вымяралi, дэталёва апiсвалi, рабiлi тапаграфiчныя здымкi, запiсвалi назовы, паданнi i г. д. Падрыхтавалi атлас 39 парогаў. Верхнюю частку Вiлii да Каменя у маi даследавала цэлая брыгада, iдучы пехатой. Яна склала тапаграфiчнуто карту адрэзка ракi - 77 кiламетраў - да вёскi Кастыкi. Акрамя гэтага, правяла нямала археалагiчных раскопак, запiсала легенды, песнi, апавяданнi. Было зроблена шмат. малюнкаў, вёўся падрабязны дзённiк. Дарожны архiў здалi у бiблiятэку Вiленскага навуковага таварыства. Падчас экспедыцыi Тышкевiч сустракаўся з людзъмi на сходках, у карчме, наведваў iх дома. Ен меў з сабою лякарствы, цукеркi для дзяцей, хустачкi для дзяўчат i iншую драбязу. Здалёк на вёсках ужо чулi, што з'явiўся такi дзiўны падарожнiк, дык яго нават чакалi. Бучоны належаў да тых заможных людзей XIX стагоддзя, для каго багацце, матэрыяльны дабрабьт не былi найважнейшымi у жыццi. Ён нарадзiўся i вырас у Лагойску, якi затым атрымаў у спадчыну. Вучыўся у Полацку, у 1823 годзе паступiў у Вiленскі унiверсiтэт на юрыдычны факультэт. Пасля заканчэнш нейкi час працаваў даяржаўным казначэем. Многа падарожнiчаў за мяжу, пасля (недзе з 1836 года) жыў на радзiме, займаўся навуковай, кулвтурнай i гаспадарчай дзейнасцю. У сваiм маёнтку збудаваў лiцейню, майстэрню сельскагаспадарчых машын, цукроўню, ткальню. Тыя майстэрнi былi невялiкiя, але сучасныя i iм самiм удасканаленыя. Найбольш часу Тышкевiч аддаваў археалогii (на Беларусi лiчыцца яе заснавальнiкам) i музейнай справе. Праводзiў археалагiчныя раскопкi, выдаў некалькi кнiжак па гэтых пытаннях. Меў унiкальную калекцыю мастацкiх твораў i нумiзматыкi (або гравiраваных блях, нават арыгiналы егiпецкага мастацтва), каштоўную бiблiятэку. Падтрымлiваў сувязi з навуковымi таварыствамi Вiльнi, Мiнска, Масквы, Лон-дана, Парыжа, з'яўляўся iх сябрам, да таго ж i ганаровым. Большую частку сваiх знаходак ён перадаў Вiленскаму музею старажытнасцей. Але вернемся да таго чэрвеньскага дня 1857 года. Пасля абеду караблi экспедыцыi стаялi ужо каля моста. Сабралася шмат народу паглядзець, праводзiць навукоўцаў. А паглядзець было на што. Калыхаўся на вадзе ўпрыгожаны гербам камфартабельны галоўны карабель «Марыя» - 16 аршынаў даўжынёй i пяць шырынёй, з ветразямi, трумам. крытым павiльёнам, абсталяваннем для абмеру дарогi каля борта (на жаль, яно сябе не апраўдала). Другое судна - «Ад'ютант» прызначалася для мерных прылад i доследных работ. Трэцяе - «Выгода», крытае, з печкай, высокiм комiнам, кухняй, запасам! харчу, рыбалоўнымi снасцямi. Мелiся яшчэ асобная лодка - склад запасаў i невялiкая лодка для сувязi з берагам. Усе судны мелi востры кiль, былi непрыстасаваныя для плавания па рацэ. Таму ужо пачатак падарожжа стаўся няўдалы: у прысутнасцi натоўпу вялiкi карабель зараз жа засеў. Людзi палезлi у ваду, папхнулi яго, але неўзабаве, калi у ветразi дзьмухнуў вецер, карабель кiнула на другую мель. Ён моцна стукнуўся i ўпаў на бок, а падарожнiкi i некаторыя рэчы нават паляцелi у ваду. Давялося адмовiцца ад лiшняй рос кашы. Адзiн з мясцовых жыхароў, знаёмы Тышкевiча, аддаў сваю ёмiстую пласкадонную лодку - лайбу, якую тут жа пераабсталявалi: збудавалi павiльён, печку, паставiлi ветразi, перанеслi рэчы. Узялi яшчэ меншую лодку, каб везцi розныя прылады, запасы. Для самога К. Тышкевiча тое падарожжа было не новым, ен амаль кожнае лета ездзiў у экспедыцыi. А у 1838 годзе на купецкiм стругу даплыў па Дзвiны ад Бешанковiчаў да Рыгi. Але, як бачна, аказаўся недастаткова дасведчаным у плаваннi па Вiлii. Лайбу вялi наняты сямiдзесяцiгадовы рачнiк (якi, па яго ж словах, шэецьдзесят разоў хадзiў па Вiлii, добра ведаў берагi, парогi, камянi i iх назовы) i чатыры весляры. У складзе экспедыцыi былi таксама вухар, слуга. Да ВIлейкi з даследчыкамi iшоў знаны гiсторык i асветнiк М. Балiнскi. На тым шляху хапала нечаканасцей i навiн, пра што яшчэ не раз давядзецца ўспамiнаць... Рака як прыродная з'ява па сутнасцi не магла з тас пары змянiцца (хiба што з'явiлiся вадасховiшчы), але берагi яе сталi iншымi. I ўсё ж пазнаюцца сведкi тых часоў. Як толькi Вiлiя робiць першы паварот, злева у яе ўпадае Крайна. Гэтая рэчка некалi рухала ткальню, што у сярэдзiне мiнулага стагоддзя славiлася сваiм сукном. Пасля тут дзейнiчала i паравая машына. У 1840 годзе у ткальнi працавала больш за 300 рабочых, на працягу года яны выраблялi звыш 60 тысяч метраў каштоўных тканiн. 3 ракi яшчэ доўга будзе вiдаць вёску Камень, а на тым самым правым беразе ужо вырысоўваюцца вёсачкi Крупавiчы i Бакуны. У апошняй прыгожыя, скрозь у дрэвах могiлкi. Паселiшчы прывабныя тым, што «прыселi» на ўзбярэжжы iнакш, чым звыкла бачыць яе тварамi» (фасадамі хат) да ракi. Перад iмi раскiнулiся чыстыя сенажацi, дзе-нiдзе стаяць лазнi, прывязаныя на вадзе лодкi (у асноўным драуляныя, пласкадонкi; выдзеўбаныя з аднаго камля - чоўны - сустракаюцца рэдка). За Бакунамi Вiлiя на нейкi чае быццам адпачывае. Па праваму ўзбярэжжу цягнуцца лугi, далей палi. На левым, даволi высокiм, пясчаным, расце лес. Бераг маляўнiчы i з даўнiх часоў яго называюць Красны (трэба разумець, прыгожы). А ён не толькi прыгожы, але i цiкавы. На вымытым ракой адкосе адкрываюцца зрэзы дзюн, а пад iмi вiдаць засыпаную пяском глебу. Тут схаваны цiкавы летапiс з'яваў прыроды, толькi трэба было б яго даследаваць, змусiць загаварыць. Праааруч - вясковае паселiшча Спас, колiшняе мястэчка. Далей - Стэшыцы. Адзiн канец вёскi прытулiўся да ракi, некаторыя хаты павернуты фасадамі да вады, а перад iмi дзе-нiдзе пясчаныя адкосы, пляжы, лазнi. Другi -- цягнецца ўздоўж вулiцы. Яна брукаваная, шмат зеленi. За вескай на тым жа правым беразе лес крыху мяняецца, над iм падымаюцца вершалiны елак. Вiдаць, у гэтым месцы з'яўляюцца суглiнiстыя марэнныя пароды. Яны неўзабаве то тут, то там паказваюцца на адкрытых участках. Пасярод рэчышча часам узнiкае хуткае цячэнне. Тут ужо Вiлiя здзiўляе сваiмi паваротамi. Асаблiва ўражваюць яе лукавiны на заходнiх стромкiх берагах. Усе часцей траплягоцца волатыдубы. Месцамi бачацца зараслi ядлоўца. У далiне ўздымаецца тэраса. А злева ўпадае прыток Кабылянка. Крыху нiжэй справа -- падобны на яго невялiкi прыток Сласта, за якiм пачынаецца веска Кумялеўшчына. Паселiшча, здаецца, i падобнае да другiх - такое ж доўгае, расцягнутае ўздоўж еулiцы, але ўсё ж своеасаблiвае. Веска быццам замкнутая у сабе. Ад ракi iдуць загоны: шырокiя, сухiя, пахнуць чабарком. Драўляныя платы з жэрдак. Недалёка адсюль - Чапялеўшчына. Бераг таксама сухi. Побач цэркаўкi у Кастыках захавалiся курганы. Iх некалi раскопваў К. Тышкевiч, запiсваў аб iх паданнi. Каля Кастыкаў Вiлiя значна сцiшае хуткасць, успакойваецца,разлiваецца. Да гзтай даволi вялiкай вёскi варта прыглядзецца. Тут захавалiся узоры старажытнай народнай архiтэктуры. Апавядаюць, што раней дабрабыт мясцовых жыхароў залежаў ад заробкаў на рацэ, а калi iх не было, людзi выязджалi у Латвiю i Эстонiю. Кастыкi - колiшняя буйнейшая прыстань у вярхоўi Вiлii, ад яе ўнiз па рацэ iшоў вельмi бойкi гандаль. Вярхоўем да прыстанi карысталiся тутэйшыя рачнiкi, iх наймалi купцы з нiзоўя, каб сплаўляць драўнiну i iншае дабро. У тыя часы тут стаяла шмат драўля-ных складаў, свiрнаў, быў вялiкi рух. 3 нiзоўя прывозiлi да прыстанi i прадавалi патрэбныя насельнiцтву тавары: соль, жалеза, селядцы. Вiлiю ўнiз ад Кастыкаў здаўна добра ведалi. Таму К. Тышкевiч i склаў тапаграфiчную карту вярхоўя ракi да гэтай прыстанi.^ ВІЛЕЙСКАЕ ВАДАСХОВIШЧАПаверхня Вiлейскага вадасховiшча адкрытая, але не голая: на яго сiнiм люстэрку, як i па берагах, шмат зеленi. Гушчары аеру, iншых высокiх раслiн. Калышацца на вадзе зялёнае лiсцё, месцамi тырчаць купiны вастралiстых траў. Дзенiдзе стаяць нерухома шэрыя чаплi, iх доўгiя ногi амаль схаваны у вадзе. Паступова вадасховiшча расшыраецца, робiцца глыбейшым, зелень застаецца толькi на паўвыспах i выспах. Водная прастора ўсё павялiчваецца, а берагi адыходзяць далей i далей. Ыа ўсходзе яны аддаляюцца больш, упiраюцца у лясiстыя раўнiны, i ужо адно ўзвышша тырчыць быццам востраў. На iм - старыя дубы. На захадзе берагi сыходзяцца вострым выступам. Вiдаць дрэвы, валяецца рознае ламачча, а на ўзбярэжжы бачна веска Сутокi. Старыя Сутокi раней стаялi нiжэй, цяпер тэты абшар пад вадой. Мясцовасць сапраўды нагадвае сутокi прама з поўначы у Вiлiю з правага боку ўразаецца шырокая далiна, па якой памалу цячэ прыток Сэрвач. Вусце яго разлiваецца шырока, ствараючы неглыбокую затоку з буйной раслiннасцю. Тут шмат вадзяных птушак. Пачатак вадасховiшча абвешчаны заказнiкам. Сэрвач, як i Дзвiнаса, вялiкi прыток - 85 кiламетраў (Вiлiя да гэтага месца мае толькi 72 кiламетры), выцякае з невялiкага возера Сэрвач, паўнаводны (сярэднi гадавы расход - 7,6 кубiчнага метра у секунду). Вясной бываюць паводкi, на якiя выпадае палавiна гадавога сцёку. У мiнулым рака выкарыстоўвалася для вясенняга сплаву лесу. Адкуль пайшла назова прытока (такi ж ёсць i у вярхоўях Немана) - невядома. Беларускi даследчык тапанiмii В. Жучкевiч лiчыць, што яна балцкага паходжання са значэннем павольнага цячэння. На ўзбярэжжы Сэрвачы стаiць старажытны пасёлак Крывiчы, колiшнi раённы цэнтр. Мясцовасць тут пры-гожая, каля ракi - сажалка. У Крывiчах доўга жыў шырока знаны род Ходзькаў. Сярод яго прадстаўнiкоў было нямала людзей слынных, заслужаных, якiя шмат зрабiлi для беларускай i лiтоўскай культуры. Каля вусця, у Людвiнове, знаходзiцца буйнейшы на Беларусi саўгас пушных звяроў, дзе гадуюць серабрыс-тых лiсiц, норак. Калi плывеш па шырокiх сiнiх прасторах вадасховiшча, чамусьцi хочацца трымацца правага берага. Тэта няцяжка зразумець: ён вышэйшы, больш разнародны, здаецца, мацнейшы, чым процiлеглы, усходнi. Часцей сустракаюцца паселiшчы, даходзяць да яго дарогi. 3 усходняга боку вада разлiваецца на раўнiну, стварае неглыбокiя затокi. Там i раней няшмат было вёсак, а цяпер i зусiм пуста, хаця берагi тыя прывабныя, вельмi цiхiя. Часам вада абмывае прыбярэжныя пяскi, падножжы парослых соснамi дзюн. У такiх мясцiнах шырокiя прасторы жоўтага пяску - у сухiя ясныя днi вецер перасыпае яго, укладае у хвалi. Iншы раз неглыбокiя затокi заходзяць далека, на не-калькi кiламетраў, у вусцi былых рэчак. Як i у нiжнiм цячэннi Сэрвачы, так i тут буйна зелянее раслiннасць на затопленым вусцi Iлii, цiшыня, больш птушак. На вадасховiшчы ёсць некалькi невялiкiх выспаў - гэга тырчаць з вады вышэйшыя дзюны. Шмат каму здаецца, што воды Вiлii ад самых вытокаў бягуць у Неман, да Балтыкi. На самой жа справе, воды ракi цякуць яшчэ i у супрацьлеглым напрамку: з вадасховiшча спускаюцца па каналу даўжынёй у 60 кiламетраў, падымаюцца на Мiнскае ўзвышша, а далей па рэках Свiслачы, Бярэзiне, Дняпры трапляюць у Чорнае мора. Тут дзейнiчае цэлая гiдратэхнiчная сiстэма, узведзеная у 1976 годзе. Кожную секунду да 22 кубiчных метраў вады можа быць перакiнута цераз водападзел вышынёй у 80 метраў, а далей ужо самацёкам унiз. Такiм чынам вадазбор Свiслачы, якая працякае праз Мiнск, павялiчыўся у чатыры разы. Праўда колькасць вады у Вiлii паменшала на 15 працэнтаў, але гэтая змена заўважаецца толькi у сухiя перыяды. Паводле пагаднення гідролагаў абедзвюх рэс публік, рацэ гарантуецца неабходная колькасць вады вярхоўяў. 3 затопленага абшару перанесена больш дзесяткг вёсак, электралініі высокага напружання, дарогі, масты, выраблены тарфянікі, высечана нямала лесу, кустоў. Збудавана плаціна даўжынёй 2,3 кіламетра, вышыней звыш 10 метраў, некалькі дзесяткаў кіламетраз ахоўных валоў. Мясцовасць тут нізкая, плоская, і без гэтых насыпаў вада разлілася б на вельмі вялікія прасторы. Цяпер плошча вадасховішча - 64,6 квадрат нага кіламетра. У Беларусі толькі возера Нарач (8 квадратных кіламетраў) пераўзыходзіць яго. Даўжыня вадасховішча каля 27 кіламетраў, найбольшая глыбіня - 13 метраў. Емкасць - 300 мільёнаў кубічны метраў вады. Гэтая аграмадная водная маса цісне на паверхню зямлі, аб чым нядаўна пісалі даследчыя. Яны зрабілі выснову, што плошча Вілейскага вадасховішча і яго ваколіцы асядаюць з хуткасцю 7 міліметраў у год. Водную сістэму прадугледжана яшчэ расшырыць, перагарадзіць Дзвінасу і Сэрвач. Тады абшар павялічыцца да 90 квадратных кіламетраў, і больш вады зможа ўзяць Свіслач. Падарожжа па вадасховішчы нескладанае; калі спяшацца, дык на байдарцы прайсці яго летам за паўдня. Маючы час, можна плаваць па ім і цэлы тыдзень. Шырыня вадасховішча розная, у некаторых месцах даходзіць да 8 і нават 10 кіламетраў, у іншых складае ўсяго 2 - 3 кіламетры. Падчас вандровак няцяжка наглядаць яго маляўнічыя берагі, самыя цікавыя наведаць. Першае значнае паселішча на шляху - Сосенка. Веска старая, так і засталася на высокім правабяэжжы, нікуды не перасялялася. Процілеглы бераг таксама не нізкі, тут праходзіць дарога з Вілейкі на Плешчаніцы, над вадасховішчам - новы мост. Сосенка згадваецца у мінулым як мястэчка, колішняя прыстань У вярхоўях Віліі. Сюды прыплывалі вялікія, цяжка агружаныя лодкі, а ўніз адсюль сплаўлялі буйныя плыты. Зараз веска разраслася, ёсць новыя дамы. Калі глядзець проста на поўдзень, бачацца роў ныя далі, дзе разліваецца водны абшар. Там бало; цістая Iлія, яе прытокі. Па той даліне пракладзен канал. Iлія - значны прыток у вярхоўях Віліі (даўжы ня 62 кіламетры), трэці пасля Дзвінасы і Сэрвачы, Рака паўнаводная (сярэдні гадавы расход - 3 кубічны метры у секунду), яе басейн лясісты. Некалі па Iлі| сплаўлялі лес. Вярхоўе ракі сваімі нізкімі далінамі даходзіць нават да ўзгорыстых ваколіц Мінска. Тут нямала археалагіч- ных помнікаў — курганоў I тысячагоддзя і некалькі пазнейшых. Цікавыя паселішчы. Напрыклад, Радашковічы, вядомыя з XV стагоддзя. У колішнім горадзе меўся моцны замак. Беларускія археолагі даследавалі ягоі зрабілі макет рэканструкцыі. У Радашковічах у 1863 годзе актыўна дзейнічалі паўстанцкія атрады. Яшчэ крыху вышэй па невялікай Вязынцы, прытоку Iліі, - веска Вязынка. (Дарэчы, такую назову) некаторыя спалучаюць са словам «вязаць». Адсюлы вынікае: у памянёным месцы вязалі плыты.) Тут, я былым фальварку, у 1882 годзе нарадзіўся класін беларускай літаратуры Янка Купала. 3 1972 года Вязынка пераўтворана у Купалаўскі мемарыяльньі запаведнік. Сярод экспанатаў музея - нямала прадметаў побыту з дзяцінства паэта, яго творы. Ахоўваецца прыроднае наваколле, адноўлена сядзіба. Янка Купала быў вельмі блізкі да культуры Літвы, асабліва Вільні. Часта ездзіў туды, нават жыў, удзельў У беларускім культурным руху, меу шмат сяброў сярод літоўскіх пісьменнікаў. У літаратурным музеі А. Пушкіна у Маркучах (ускраіна Вільні) ёсць прысвечаная яму экспазіцыя. Правы бераг Вілейскага вадасховішча, як ужо згадалася, больш прывабны. Тут вялікія вёскі Малмып, Чыжэвічы, Косута, дзе пабудавана шмат новых двароу перасяленцаў з залітых узбярэжжаў. Многа саснякоў (выгодныя мясціны для начлегу), у якіх можна ўбачьщь курганы. Частка могільнікаў — тыя, што знаходзяцца пад вадой,— раскапаныя, іншыя захаваліся. Часам вада выносіць на бераг каменныя вырабы. Зараз успамінаюцца краявіды і думкі восеньскіх дзён 1965 года, калі мы, тры віленчукі, на вялікай лодцы плылі ўніз да Каунаса. Людзі ужо гаварылі пра вадасховішча, хваляваліся: давядзецца ж перасяляцца, развітвацца са звыклымі котлішчамі. У рэчышчы тады віднеліся чорныя карчы і зваленыя паводкамі фантастычныя вываратні дубоў. На берагах траплялася шмат цікавых адкрытых мясцін... Вілейка п