Реферат по предмету "Искусство"


Фарход ва Ширин (на узбекском языке)

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАДАНИЯТ ВА СПОРТ ИШЛАРИ ВАЗИРЛИГИ МАННОН УЙ?УР НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ САНЪАТ ИНСТИТУТИ Санъатшунослик кафедраси Фар?од ва Ширин достонининг адабий са?навий тал?ини Санъатшунослик-журналистика бўлими 4-курс талабаси Норинова Севаранинг бакалаврлик малакавий битирув иши


Курс ра?бари Илмий ра?бар Санъатшунослик фанлари Санъатшунослик фанлари доктори, профессор номзоди, профессор М амидова Т.Исломов 2007 йил 2007 йил Тошкент-2007 йил. Мундарижа Кириш 3-6 бет. I боб Фарход ва Ширин достонининг адабий тал?инлари 8-29 бет. II боб Фарход ва Ширин достонининг са?навий вариантлари 30-53 бет. Хулоса 54-55 бет. Фойдаланилган адабиётлар 56-57 бет.


Кириш Мавзунинг долзарблиги Муста?иллик йилларида Ўзбекистонда асрлар оша яшаб келаётган томоша санъати анъаналарини ўрганиш, бойитиш ва тар?иб ?илиш, театр санъатини ?ар томонлама рвиожлантириш, моддий техник негизини янада муста?камлаш мамлакатимизда амалга оширилаётган маънавий-маърифий исло?атларда театр арбобларининг фаол иштрокини таъминлаш, миллий ва умумбашарий ?адриятларни тараннум этувчи бадиий баркамол са?на асарларини


яратиш, махсус таълим тизимини замон талабларига мос ?олда такомиллаштириш, ю?ори малакали кадрларга бўлган э?тиёжни тўларо? ?ондириш ма?садида Президент Ислом Каримов томонидан бир ?анча фармон ва ?арорлар ?абул ?илинган. Ўзбекистонда театр санъатини ривожлантириш тў?риси даги фармони Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 26 март.


Муста?илликнинг дастлабки кунларидаё деб ёзади Президент Ислом Каримов-аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратиб келинган ?оят улкан, беба?о маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган ни?оятда му?им вазифа бўлиб ?олди. Биз маънавий ?адриятларни тиклашни, миллий ўзликни англашни ўсишдек, хал?нинг маънавий сарчашмаларига, унинг илдизларига ?айтишдан иборат узвий, табиий жараён деб


?исоблаймиз. Ўзбекистон XXI аср бўса?асида хавсизликка та?дид, бар?арорлик шартлари ва тара иёт кафолатлари Каримов И. Т Ўзбекистон 1997 й. 137 б. Умуман, исти?лол туфайли жамиятимиз ?аётида содир бўлаётган сиёсий, и?тисодий, маданий ўзгаришлар театр санъатига ?ам ўз таъсирини кўрсатиб келмо?да. Ўзбек театр ривожи давлат а?амиятига молик вазифа сифатида ?аралаётган бу йўлдаги ишларнинг янада ривожланишига сабаб бўлди.


Мамлакатимиз Президентнинг Ўзбек театр санъатини ривожлантириш тў?рисида ги 1998 йил Фармони Миллий театр санъатининг исти?болини белгилаб берган хужжат бўлди. Бу фармон театр санъатининг барча йўналишларини ?амраб олганлиги билан ?ам ди атга сазовордир. ?озирги кун ижтимоий ?аётимизда нафа?ат ижтимоий-сиёсий ва и?тисодий масалалар балки, инсон, айни?са, ёш авлод маънавияти, эркин, озод шахс маърифатига, маданият ва санъатининг ривожига катта эътибор ?аратилмо?да.


Президент И.Каримов томонидан ?абул ?илинган фармонлар асосида замонавий асарлар билан биргаликда классик асарларни ?ам са?налаштириш ва уни ўсиб келаётган ёш авлодга ?авола этиш керак. Тарихсиз келажак йў? деб таъкидлаган эдилар Президент Ислом Каримов. Са?налаштирилган мумтоз асарлар бир ?аторда буюк шоир ва алломалар ?а?ида ёш томошабинни маълум маънода кенгро? таништириш мумкин. Фар?од ва


Ширин достонида бир ?анча тарбиявий а?амиятга эга бўлган кўринишлар мавжуд. ?ар бир образ ўз ўрни ва а?амиятли томонларга эга. Образлар тал?инининг тахлилларини малакавий ишимнинг I бобида тўхталиб ўтаман. Навоийнинг Фар?од ва Ширин достонида нафа?ат икки инсоннинг му?аббати, балки хал?лар дўстлиги, а?иллик, ба?рикенглик, бунёдкорлик ?ислари улу?ланади. ?озирги кунда ёшлар онгига синган ?олда ?исман уларни шу каби ?исларга чорлаш даркор.


Ахир, театр тарбия маскани деб бежиз айтишмайди. Театр са?насига фа?ат Жа?он адабиёти дурдоналаридан асар ?ўйиш эмас, балки ўзбек классика асарларини замон талабига мос ?олда са?налаштириш мумкин. Театрлар са?насида ?ўйилаётган замонавий мавзудаги асарларда мазмун торлигини, турли бачкана ?или?ларни гуво?и бўламиз. Бу эса авлодни маънавий ?ашо?лаштиради. ?озирги замонда эса маънавий баркамол инсон


тушунчаси ?о?озда кўп таъкитланса-да, амалда кўринмайди. Ёш авлодни комил инсон даражасига кўтаришда театр са?наси ва ўзбек мумтоз асарларини ўрни катта. Ишнинг ўрганилиш тарихи. Фар?од ва Ширин достонининг яралиш тарихи узо? тарихга та?алиб боради. Шу сабабли, бу достон устида бир ?анча олим ва санъатшунослар илмий тад?и?отлар олиб боришган.


Масалан, Иззат Султон 1969 йилда чоп этилган Навоийнинг ?алб дафтари китобида нафа?ат Навоийнинг ?аётий йўли, балки унинг асарларини тарихий а?амияти ва негизлари, маъно-мазмуни, уларнинг ?оявий-бадиий хусусиятлари борасида илмий ишлар олиб борган. Иззат Султон каби Ма?суд Шайхзода ?ам Навоий ?а?ида унинг асарлари та?лили борасида бир ?анча илмий иш ва ма?олалар ёзган. Бу тад?и?отлар бир неча том холидаги китоблар шаклида нашр этилган.


1968 йилда Мухсин ?одировнинг Алишер Навоий ва санъат , 1980 йилда Се?р ва ме?р , Навоий ва са?на санъати каби китобларида Навоий ва унинг асарларининг са?надаги та?дири борасида бир ?анча мулохазалар боради. Суйима ?аниева, О.Шарафиддинов, Й.Исхо?ов, А.Хайитметов, Т.Жалолов ?ам Навоий ва унинг даври, Хамса асарларининг тал?инлари достоннинг адабий негизлари юзасидан


турли тад?и?отлар олиб боришган. Тад?и?от объекти. Фар?од ва Ширин достони Навоий Хамса сининг иккинчи достони ?исобланади. Навоийнинг комил инсон ?а?идаги орзу-ўйлари Фар?од тимсолида ўз аксини топган биро бу мавзу муайян тарихий шахсларга бориб та?алади. У илгари кўпро? Хусрав ва Ширин шаклида маш?ур эди.


590 йилда тахтга чи?иб, 628 йилда ўлдирилган Эрон шо?и Хусрав Парвезнинг гўзал Ширинга бўлган му?аббати кўпгина тарихий асарларда ?айд этилган. X аср араб тарихчиси Табарий 923 вафот этган уни Хусравнинг энг севикли хотини бўлган деб хабар беради. Балъалий 996 йили вафот этган фикрича, ундан гўзал аёл бўлмаган. Нима бўлганда ?ам, севгисини ўз ўлими билан исбот этган бу гўзал малика ?а?ида кўплаб ривоят ва афсоналар


тў?илган. ?атто, араб сайё?и Ё?ут 1179-1229 Ширин му?аббати ?а?ида Бесутун то?ида Доро ёздирган ёзувларни ўз кўзи билан кўрганини маълум ?илади. У ?а?ида биринчи маротаба ёзма адабиётда Фирдавсий достон ёзиб, Шо?нома асарига киритган. Низомий Ганжавий эса уни ало?ида иш?ий саргузашт достон холига келтирди. Низомий Ганжавий Шар?да биринчи бўлиб, Хамса ёзган ва достон ва достончилик тара иётига янги ?оявий-


бадиий йўналиш берган. Шоир ўз достонларини ?ам ўша даврдаги адабий анъанага кўра форс тилида ёзган. Шу тари?а Хамса чилик анъанаси пайдо бўлган. Мен олиб бораётган тад?и?от фа?ат адабий тал?инлар эмас, балки Навоий асари асосида ёзилган Хуршиднинг Фар?од ва Ширин пьесаси ва унинг са?навий тал?инлари юзасидан боради. Ишнинг ма?сади. Ишнинг асосий ма?сади шундан иборатки,


Фар?од ва Ширин достонининг са?навий тал?инларини та?лил ?илиш билан бирга достоннинг яралиш тарихи, унинг асосий негизини ўрганиш ва та?лил ?илишдир. Ишнинг амалий а?амияти. Ишнинг амалий а?амияти шуки, агар бу асар ўзбек са?насида бугунги кунда ?айта са?налаштирилса, ёшларни ватанга, дўстга, ота-онага ме?р каби туй?уларни улу?лашга ундайди. I БОБ Фар?од ва Ширин достонининг адабий тал?инлари


Фар?од ва Ширин достони Навоий Хамса сининг иккинчи достони бўлиб, бу мавзу муайян тарихий шахсларга бориб та?алади. У илгари кўпро? Хусрав ва Ширин шаклида маш?ур бўлгани ?ам бизга аён. Бу достонни Низомий Ганжавий 1180-1181 йилларда Иро? ?укмдори Ту?рул II нинг илтимосига кўра му?аббат ва ?а?рамонликни ифодаловчи асар сифатида Хусрав ва Ширин достонини асли Ша?рисабзлик туркий ?абилалардан бўлиб, мў?ул истилоси даврида ?индистонга


бориб ?олган Хисрав Де?лавий Ширин ва Хусрав тарзида ёзган. Бу достон Хамса чилик анъанаси доирасида ривожланган ва Хамса достони сифатида маълум ва маш?ур. Шу ўринда Хамса чилик анъанасига тўхталиб ўтсам. Бу анъана Низомий Ганжавийдан бошланиб, Алишер Навоийда тугайди. Низомий


Хамса сининг биринчи достони 1173-1179 йилларда Арзинжон ?окими Фа?риддин Ба?ромшо?га ба?ишланиб, панднома-наси?атнома шаклида ёзилган Ма?занул асрор Сирлар хазинаси асаридир. Иккинчи достон Хусрав ва Ширин , учинчи достон 1188 йилда Ширваншо?лардан А?сатон I Низомийга Лайли ва Мажнун ?а?ида достон ёзишни буюради ва


Лайли ва Мажнун дунё юзини кўради. 1196 йилда яна бир ?укмдор Аловуддин Кўрпа Арслоннинг топшири?и билан Ба?ром ?а?идаги Хафт пайкар Етти гўзал майдонга келди. 1196-1201 йилларда сўнгги достон- Искандарнома яратилади. Шу тари?а, 1173-1201 йиллар орали?ида 28 йил давомида беш достон дунё юзини кўради ва улар Панж ганж Беш хазина номи билан шу?рат топади.


Низомий Хамса си шоирлар учун ўрнак ва тимсол бўлиб ?олади. Иккинчи хамсанавис Хисрав Де?лавийдир. У 1299-1301 йилларда Матлаъ ул-анвор Нурларнинг бошланиши , Ширин ва Хусрав , Мажнун ва Лайли , Хашт Бе?ишт Саккиз жаннат , Ойнаи Искандарий Искандар ойнаси достонларини яратиб, Низомий ишини давом эттирди ва натижада


Шар? адабиётида хамсачилик анъанаси пайдо бўлди. 200 йилдан сўнг икки буюк хамсанавис шоир майдонга чи?ди. Булар Навоий ва Жомий эдилар. Жомий дидактик характерга эга достонларни яратади. У Хамса сига яна икки достонни ?ўшиб, Хафт авранг деб номлайди. Хафт авранг достонлари туркумига Силсилат уз-зи?аб , Ту?фат-ул-а?рор , Суб?ат ул-аброр , Хирандноман Искандарий ,


Юсуф ва Зулай?о , Лайли ва Мажнун , Саломон ва Ибсол асрлари киради. Навоий Хамса си эса, Хайрат ул-аброр Яхши кишилардан хайратланиш . Фар?од ва Ширин , Лайли ва Мажнун , Сабъаи сайёр Етти сайё? ва Садди Искандарий Искандар девори достонларидан иборат. Низомий Ганжавийнинг Хусрав ва Ширин достони XIV асрда ?утб томонидан туркийга таржима ?илинди.


Биро бу таржима эркин муаллифлаштирилган таржима ?исобланади. Сабаби, ?утб биринчи томондан Низомий достонининг асл мо?иятини са?лаб ?олиб, туркий тилда ифодалаш, иккинчи томондан, достонга XIV аср ?аёти во?еликлари асосида айрим ўзгариш ва янгиликлар киритишдир. Бу табиий ?ол, чунки ?ар бир асар ўз давр ?аётидан келиб чи ан ?олда яратилади. ?утб


Хусрав ва Ширин га Олтин Ўрда ?аётига доир лав?алар, базм, ов, тўй, мотам ва бош?а маросимлар, XIV аср сарой ?аёти турли хил урф-одатлар тасвирини бериб, достонни ўз даврга я?инлаштиради. Олтин Ўрда а?олисининг кўпчилик ?исми чорвачилик ва овчилик билан шу?улланар эди. Лекин, ?утб таржимасида Низомий достонидан фар?ли ўларо ша?ар ?аёти билан бирга чорвачилик ва овчилик ?ам кенг


ўрин олган. ?утб достонида тасвирланишича Хусрав биринчи марта Арманистонга келганида Ме?инбону уни ?ашаматли саройда эмас, балки, далада, майсазорда кутиб олади ва зиёфат беради. Низомийнинг асл нусхасида эса, Ме?имбону Хусравни бир ?атор амалдорлар ва базм учун таклиф этилган санамлар билан ?арши олади. ?утб достонида ?а?рамонларнинг ?илич ?ал?он билан ?уролланганлиги уларнинг ?ар доим отда юриши ва зўр чавандоз эканлиги


тасрифланади. Низомий ов тасвирини ўз фикр муло?азаларидек ифодалайди. ?утб Низомийнинг хотин изларга инсонпарварлик билан ?арашини Хусрав ва Ширин нинг таржимасида ?ам мукаммал акс эттириш билан бирга, хотин излар образини янги сифатлар билан бойитади. Унинг тасвирлашича хотин излар худди эркаклар каби ?илич ?ал?он осиб олган бўлиб, отда юришда улардан ?олишмайдилар. ?утб Низомийдан фар?ли


ўларо? хотин изларнинг таш?и ?иёфаси тасвирида уларнинг кийим-кечакларини ?ам батафсил таърифлайди. У таржимасида Ширин образи, унинг севги ва садо?ати ободончилик фаолияти, бир ?адар бўлса ?ам бойитилган. Хусрав ва Ширин достони XIV аср ўзбек адабий тили ва Хоразм маданиятининг му?им ёдгорлиги ?исобланган. ?утб Хусрав ва Ширин достонини Низомий достонидек, фа?ат бир оз


ўзгартириш киритилган холда яратди. Биро Хамса чилик анъанасида айнан Низомий асаридек эмас, балки ?ар бир ёзилган асар, яъни Хамса янги ва оргинал бўлиши керак эди. Бу ўта мураккаб анъанани уч шоиргина давом эттира олди. Буларнинг ичида Навоий Хамса си ало?ида ўрин тутади. 1483 йили Навоий Хамса Бешлик, беш достон ёзишга ?арор ?илади.


Аввалги иккала Хамса га асос-хал? о?зида юрган сюжетлар эди. Шу туфайли Хамса ларга кирган сюжетларни эркин тал?ин ?илиш асосида янги йирик асар яратиш Навоий даврида анъанага айланган эди. ?иротнинг ўзида Абдура?мон Жомий, Ашраф ва бош?а анча шоирлар Хамса сюжетлар асосида янги йирик эпик асарлар яратиш билан маш?ул эди. Навоий ?ам шу анаъанавий о?имга ?


ўшилди . Хамса панжаси?а панжа урибмен. Аввалким Хайрат ул-аброр бо?ида таъбим гуллар очибдур. Шайх Низомий ру?и Ма?зунил асрор идин бошимга дурлар сочибдур. Яна чун Фар?од ва Ширин шабистони туни ?а ?аёлим тутибтур, Мир Хисрав дами Ширин ва Хусрав ўтидин чаро?имни ёритубтур. Яна чун Лайли ва Мажнун водийсида иш?им кўя уриб тез ?адам босиб , ?ожи ?имматий


Гав?арнома сидин нисорим?а сочишим учун гав?арлар еткуриптур яна чун Сабъаи Сайёр идан замирин бо?лабтур. Етти сайёра ни кўнглум тузди , Ашраф Хафт пайкар нинг етти хуршавин пешкимга яро?лабтур Етти сурат нинг етти гўзалини менга сов?а ?илди . Яна чун Садди Искандарий Искандар девори асосин хотирим му?андиси солибдур, ?азрати


Махдум Абдура?мон Жомий Хираднома сидин кўси исло? ва имдод чолибдур янгидан ишлаш ва мадад на?орасини чолди, яъни Хираднома асаридан мадад олдим ва янги асар ёзиш йўлларини ўргандим деб ёзади Навоий ўзининг Му?окамотул-лу?атайн асарида. Иээат Султон. Навоийнинг ?алб дафтари. Тошкент 1969 й. 318 б. Алишер Навоийнинг Хамса асарини ёзишдан ма?сади туркий тилда яъни, ?адим


ўзбек тилида асар яратиш ва аввалги Хамса ларни такрорламаслик ва бу иш шоирга мос эмаслиги, яратган асари янги бўлишига талаб ?ўяди. Навоийнинг энг кўп шу?рат ?озонган асари Фар?од ва Ширин дир. Бу асарнинг ижобий ?а?рамонлари Навоийнинг идеал образлари ?исобланган, лекин ?ар бир асарда ?ам, ?аётда ?ам учраб турадиган салбий образлар ?ам достонда мавжуд. Навоий бу ажойиб достонини


ўз замонининг шо?лари ва ша?зодалари учун бир дастурилъамал сифатида та?дим ?илган. Малика Ме?инбону билан ша?зода Фар?однинг иш услуби ?усайн Бай?аро билан унинг ў?ли, ?ам валиа?ди Бадиуззамон кабиларга намуна ?илиб берган. Асарда ол?а сурилган ?оя, фикрларни яхширо? тушиниш учун Навоий яшаган даврни яхши билиш керак. Шу даврга назар солиб


ўтайлик. Амир Темур вафотидан сўнг, унинг поёнсиз мамлакатида зўр сиёсий чувалишлар юз беради. Амир Темур авлодлари 75-80 йиллар давомида ўзаро тахт талашиб, урушадилар. Узо? ва?т давом этган бу ички низолар натижасида хал? хўжалиги ?а?шайди. Шо?ларнинг кайф-сафоси учун тушаётган кетма-кет соли?лар камба?ал де он ва ?унарманд косиб оммасининг хонавайрон бўлишига сабаб бўлади, хал? натижада ?ашшо?лашади.


Хал?нинг ўша даврдаги и?тисодий а?волини англаш учун маш?ур Мирзо Бобур бобосининг пойтахти Самар?андни урушиб олганда, ўз аскарларини таъминлаш учун ов?ат топа олмай ша?арни ташлаб кетишга мажбур бўлганлиги анча характерли фактдир. Навоий ана шу Темур сулоласининг сўнгги подшоси ?усайн Бай?аро замонида унга вазир бўлиб яшади. Бу ва?тлар


Темур сулоласининг ин?ирозга юз тутган даври бўлиб, темурийлар том маънода разолатга юз тутган эдилар. ?амиша бола-отага, ота-болага ?арши омонсиз ёв бўлиб, бир-бирларига ти? тортадилар. Улу?бекнинг ў?ли Абдуллатиф томонидан ўлдирилиши буни далилидир. Шунингдек, ?усайннинг жияни Му?аммад Ёдгор, то?асига ?арши исён кўтариб, пойтахт иротни босиб олган ва?тда ?ам, Навоийнинг чексиз обрўси ва тадбири бу давлатни са?лаб ?олди.


Навоийнинг бу можароларга ?арши чи?иб, уларни бостириши, ?усайн Бай?арога ён босишиданмас, балки эзилган хал а шаф?ати натижаси. Урушларнинг бутун о?ирлиги хал? бошига тушушини Навоий яхши биларди. Навоий шундай аянчли даврда яшади. Шунинг учун ?ам у ўз Хамса сида Хал а мураббийлик ?илиш менинг ?иссамга тушди дейди.


Фар?од ва Ширин достони ана шундай тарихий даврда, тарбиявий ма?садни кўзда тутиб ёзилган асардир. Бу достонда дўстлик, инсонийлик, турли миллат вакилларининг бир-бирига ?урмати, му?аббати, уларни бир ма?сад сари интилишлари, золим подшо?ларга ?арши биргаликдаги курашиши ?а?ида романтик бўё?лар ор?али ?икоя ?илади. Навоий, Озарбойжон ва Эрон шоирлари томонидан бир неча марта ?аламга олинган Шар? афсонасини ишлашга киришар экан, унда ўз идеалларини намойиш ?илиш йўллари ва имконияти бор-йў?


лигини ўйлайди. Чунки, Навоий оргиналликни ?ар нарсадан устун ?ўяди. ?а?и?атдан ?ам, Низомий ва Хисрав Де?лавий бу сюжетларга бош?ача жи?атдан ёндошган ва уни ўзгача тасвир ?илган эди. Навоий бу сюжетларга бош?а маъно ба?ишламо?чи бўлган ва унга янги дурлар ?ўшган. Навоий томонидан бу дурлар нинг нимадан иборат эканлигини англаш учун Низомий достонларини та?лил ?илишдан аввал уларни мазмунини кўриб чи?амиз.


Низомийнинг достони Фар?од ва Ширин эмас, Хисрав ва Ширин деб аталади. У достоннинг асосий ?а?рамонлари ?ам Хисрав ва Шириндир. Хисрав маш?ур сосоний подшо?ларидан бўлган Ануширвоннинг набирасидир. Хисрав ва Ширин нинг ?ис?ача мазмуни. Эронда Хурмуз деган кекса подшо? бўлиб, унинг Хисрав деган ёл?из


ў?ли бор экан. Ша?зода Хисрав подшо?лик ?оидаларини, сипо?ийликни ва турли илмларни ўрганибди. Хисравнинг ма?рамлари орасида Шопур деган жа?онгашда бир рассом ?ам бўлган экан. Кунлардан бирида у Хисравга малика Ме?инбону ва унинг жияни гўзал Ширин ?а?ида ?икоя ?илиб берибди. Шунда Хисрав Ширинга ?ойибона оши? бўлиб, Шопурдан совчи бўлиб боришини илтимос ?илибди. Шопур


Арманистонга йўл олибди. У Ширин сайр ?илиб юрадиган бо?даги бир дархтга Хисравнинг суратини осиб ?ўйибди. Гўзал ва шижоатли йигитнинг суратини кўрган Ширин унга оши? бўлиб ?олибди. Шопур пайт топиб, Ширинга Хисравнинг таърифини айтибди ва сов?а ?илиб юборган узугини та?дим ?илибди. Ширин Ме?инбонуга билдирмай, Хисрав томонига Мадойинга,


Хисрав эса ов ба?онаси билан Арманистонга ?араб йўл олишибди. Оши маъшу?лар дийдор кўришиб, хушнуд бўлишибди. Биро Мадойиндан Хурмузнинг ўлгани ?а?ида хабар келиб, тахтни ололмай, яна Арманистонга ?айтибди. Ширин тўйга шошилмасликни, олдин Эрон тахтини ?ўлга киритиб, у ерда тартиб ва осойишталик


ўрнатишни Хисравга масла?ат ?илади. Хисрав ёрдам олиш учун Румга Византия бориб, Рум ?айсаридан аскар олибди ва ?айсарнинг таклифини ?абул ?илиб, унинг ?изи Марямга уйланиб ?айтибди. Хисрав тахтга чи ан ва?тда Ме?инбону вафот этиб, унинг тож-тахти Ширинга ?олибди. Ширин мамлакатни адолат билан бош?ара бошлабди ободончилик ишларига катта эътибор бориб,


Фар?од номли устани ишлатиб, катта ари? очдирибдир. Фар?од Ширинга хизмат ?илиб юриб, уни ?атти? севиб ?олибди. Бундан рашк ?илган Хисрав Фар?однинг йў?отиш пайига тушиб, унга Бесутун то?ини кесиб ?ўшинни ?арорго?ига йўл очсанг, Ширин сенга бўлсин деб шарт ?ўйибди. Фар?однинг хавфли топшири?ни муваффа?ият билан бажараётганини


кўрган Хисрав унинг олдига бир маккор кампирни юбориб, Ширин ўлди деб хабар етказдирибди. Фар?од алам изтиробга чидай олмай ўзини ?алок ?илибди. Бу орада Марям ?ам вафот этибди. Биро исфа?онлик Шакар номли гўзалга уйланибди. Кўп ўтмай Шакар ?ам дунёдан ўтибди. Энди Хисрав эс ушини йи?иб олиб,


Ширинга бўлган аввалги му?аббатини яна ёл?инлатиб ундан кечирим сўрайди. Ширин ўз иродаси ва саботи билан Хисравни енгади. Хисрав Шириннинг кўрсатмалари билан мамлакатда тартиб ва адолат ўрната бошлайди, ободончилик ва фаровонликка катта эътибор бера бошлайди. Лекин уларнинг фаро?атли ?аёти узо? давом этмайди.


Хисравнинг Марямдан ту?илган ў?ли Шеруя Сарой амалдорлари билан бирга фитна уюштириб, Хисравни ўлдиради. Отасининг ?отили бўлган Шеруя Ширинга уйланмо?чи бўлади. Аммо Ширин Хисравга бўлган севгисини оё? ости ?илмайди. ?ўл остидаги ?улларни озод этиб, бойликларини бечораларга улашиб беради ва ўзини Хисравнинг ?абри устида ?алок ?илади. Навоийнинг


Фар?од ва Ширин достонида во?еалар ривожи бош?ача кечади. Фар?од ва Ширин достонининг ?ис?ача мазмуни. Достонда Фар?од ?а?ида гапирганда, во?еа ота-онанинг а?волидан бошланади. Хитой ?о?онинг ў?ли Фар?од олижаноб ма?садларга интилади. У отаси хазинасида тилсим санди?ни кўриб ?олади, уни очиш сирини билиш йўлида анча-мунча азоб-у?убатларга


дучор бўлади. Юнонистонга боради, у ерда уч офатни енгиб, Су?рот ?оким билан учрашади. Су?рот Фар?однинг келажаги ?а?ида хабар беради. Юнонистонда Фар?од девлар билан олишиб, уларни енгади. Охири тилсимни билишга ва ?айтиб келиб санди?ни очишга муваффа? бўлади. Тилсимда Ширинни аксини кўриб, уни севиб ?олади. Ширинни ?идириб


Арман ўлкасига йўл олади, йўлда Шопур билан учрашади. Икковлон Арманистонга боришади Шириннинг хо?иши билан канал ?аздираётганларга дуч келади. Уларга кўмаклашади, то? кесиш билан маш?ул бўлади. Ишлар жадаллик билан юришиб кетади, буни кўргани Ширин келади. Фар?од биринчи бор у билан дийдор кўришади. Канал ?азиш муваффа?иятли тугайди.


Шириннинг аммаси Ме?инбону Фар?од шарафига зиёфат беради. Шу орада Хисрав Ширинни олиш ма?садида уруш бошлайди. Фар?од унга ?арши курашда ?а?рамонлик кўрсатади. Лекин Хисрав Фар?одни макр ийла билан ?алок ?илади. Ширинни Хисравнинг ў?ли кўриб ?олиб, унга эришиш ма?садида отасини


ўлдиртиради. Ширин Фар?однинг хокини келтириб, ?абри тепасида жон беради. Буларга чидай олмаган Ме?инбону ?ам вафот этади. Уларнинг довру?и Мулкига етиб боради. Фар?одни кута-кута хо?он ?ам вафот этади. Хо?онни ўрнига мамлакатни Фар?одни дўсти ва ?ариндоши Ба?ром бош?араётганида, Фар?одни Хисрав ?ўлида банди эканини эшитиб, сано?сиз ?


ўшин билан етиб келади. Биро ва?т ўтган, Фар?од, Ширин, Ме?инбону ўлган эдилар. Фар?однинг ўлими Ба?ромга ?атти? таъсир ?илади. Фар?однинг ?ар бир томчи ?они учун душманнинг дарё-дарё ?онини о?изаман деб ?асам ичади. Эрон ?ўшини Ба?ромнинг ?аёбатидан ларзага тушади. Ба?ром пайтдан фойдаланиб, уруш зарарларини эронийлардан тўлатиб,


ўзларини арман мамлакатига ?айдаб юборади. Ме?инбону авлодидан инсофий ва адолатли кишини подшо? ?илиб кўтаради ва арман ўлкасига ?а?и?ат, адолат уру?ини сепади. Асарларнинг фар?и уларнинг мазмунидан ?ам сезилиб турибди. Низомий достонида севги ва садо?ат мавзуси бўлиб, унда енгил табиат Эрон ша?зодаси Хисрав билан соф севги эгаси гўзал Ширин


ўртасида юз берган во?еалар, салбий характердаги ?укмдорнинг ?айта тарбияланиши, тахт-тож учун курашлари тасвирланган. Достонда Фар?од образи Мо?ир тошйўнар ва на ош, ?амда чин оши? сифатида гавдаланган. Навоий достонида эса, икки инсоннинг му?аббати билан бирга хал? тинчлиги, адолат инсонийлик ?оялари илгари сурилади. Фар?од, Ширин, Ме?инбону, Шопур ва Ба?ром шу ?ояларни тар?иботчиси сифатида гавдаланган.


Низомийнинг Хисрав ва Ширин достони XII аср озарбайжон му?ити ва ?аётига я?ин тарзда ёзилган. Албатта ?ар бир асар ўз даври ?аётига, замонасига жавоб берадиган ?олда ёзилади. Хисрав Низомий достонида бош ?а?рамон. Биз бу образда икки ?иёфани кўрамиз. Бири, садо?атли оши адолатли подшо? бўлса, иккинчиси, иш?да бе?арор, ишратпараст, золим. Бу икки Хисрав ўртасида узо? ва?т ?атти? кураш боради, унинг го? салбий, го? ижобий томонлари устун


чи?ади. У иш а берилса, давлат ишларини унутади, давлат ишларига ?араса иш а бепарво бўлиб ?олади. Хисравнинг бир-бирига зид хусусиятлари унинг ёшлик чо?ларидаё? ту?илган. У вазир Бузургумид ра?барлигида олимлардан, мураббийлардан яхши таълим олиб, жисмоний чини ан а?лли ва билимли йигит бўлиб ўсади. Лекин айш-ишрат иродаси ва эс ушини банд этади. Хисрав Ширинни ?атти? севади. Аммо ўз э?тиросларига берилиб кетиб, го?


Марямга, го? Шакарга мафтун бўлади. Ширин эса бу бе?арор Хисравни сабр ва матонат билан енгади. Уни бемаъни ?или?ларини, хатти аракатини йў?отиш учун ?аракат ?илади ва буни уддалайди. Навоий ўзидан аввал Хамса ёзган устозларини камчиликларини тан?ид ?илади. Хусусан, Хисравни ижобий ?а?рамон сифатида таърифлашни нотў?ри ?исоблайди. Унинг фикрича, иш?да бе?арор, худбин, маишатпараст


Хисрав ма?товга лойи? эмас. Хисрав ?илмишларига яраша жазоланиши, унинг тимсолида золим подшо?лар фош этилиши керак. Хисрав ва Хисравларга ?арши инсоннинг энг олий фазилатларини жам этган янги, комил кишилар образини, хисравлар дунёсига ?арши инсониятнинг асрий орзу-армонларини ифодалаган янги дунёни яратиш керак деб ?исоблайди. Шунинг учун ?ам Навоий янги достон яратишга киришади. У ўз асарида Хисравнинг ўрнига Фар?од образини киритади.


Фар?од-Навоийнинг олижаноб ?ояларини тар?иботчиси, бутун инсоний фазилатларини ўзида акс эттирган ме?рибон ва хал?парвар инсон образи. Навоий бу образни ўз идеали сифатида яратади. Фар?од нафа?ат олим ва мутафаккир, балки, жисмоний кучга эга бўлган шахс сифатида гавдаланади. Буни исботини ари? ?азиш во?еасида кўрсак бўлади. Бу ерда Фар?од а?л-зе?ни ва ?унари билан Арман ўлкасини ?ут?аради.


Фар?од шо?ликни тупро? билан тенг кўриб, бутун ?аётини билимга, маърифатга ва санъатга ба?ишлади. Билим унинг ?увватига ?увват ?ўшди, у илмдан куч олиб, ?атти? тошларини мўмдек кесди. ?аёт тилсимларин очай деб, энг хатарли йўлларга ?адам ?ўйди. Жамиятнинг ўсишига ?ов бўлган ?ора кучларини о?зидан ўт сочувчи аждо?ани, А?раман номли муд?иш девни ўлдирди. Темир одамларни курашда енгиб, тилсимларини очди.


Янги илмий мўъжизалар яратди. Ёл?из ўзи юзлаб денгиз ?аро?чиларини енгиб, ўлим кутган кишиларга Янги ?аёт ба?ишлади. Суйганининг ватанига ?ужум ?илган Хисрав аскарларини бошига бало тошини ё?дирди -деб таърифлайди Хамса тал?инлари китобида Т.Жалолов Хамса талыинлари. Т хтасин Жалолов. Т 1969. 32 б . Фар?од тож-тахтни назарига илмайдиган, илм, санъат ва ?унарни шо?ликдан


аъло ?ўядиган камтар бир йигит. У ?аммадан ?ам ?а?и?ий оши? образи ?исобланади. Ундаги барча сифатларини Навоий оши?лик самарисидек тал?ин ?илади. Ва бу образ ор?али Навоий ўз замонасининг ша?зодалари учун ибрат тарзида ю?ори кўтариб, уларга ?арши ?ўяди. Низомийда Фар?од бош ?а?рамон бўлмаса ?ам, во?еаларнинг ривожида, асарда ?ўйилган масалаларни ёритишда ва ?ал ?илишда катта ўрин тутади.


У самимий оши ?ўлигул ?унарманд сифатида гавдаланади. Шу Билан бирга у маънавий билим ва кучга эга шахс ?амдир. У Хисравни маънавий жи?атдан енгади. Хисрав эса уни жисмонан енгмо?чи бўлади Бестун то?ларини кесиб йўл очишини Фар?одга буюради. Фар?од бу хавфли ишни ?ам уддалайди. Хисрав эса ваъдасига вафо ?илмайди.


У бир маккорани ишга солиб, Фар?одни ?алок ?илади. Лекин, Фар?однинг ўлими, Хисравнинг фожеаси бўлиб, унинг ожизлиги ва ма?лубияти эди. Ширин-ўзининг дунёни англаши жи?атдан Фар?оддан кам бўлмаган инсонпарвар ?из. Навоий яратган Ширин ўз фазилатлари билан Низомийнинг Ширинига я?ин туради. Лекин Навоий достонининг янги режаси ва вазифалари ну?таи-назаридан бу образни


?ам ?айта ишлайди, янги Ширин яратади. Низомий достонида Шириннинг характери билан Хисравнинг характери ўртасида маълум конфликт бор. Биро Ширин Хисравни севади. Хисрав бу севгига муносиб кишига айланиши керак. Ширин матонати ва иродаси билан, а?л-тадбири билан Хисравни ?айта-тарбиялайди, конфликт орадан кўтарилади.


Навоий достонида эса севишганлар-Фар?од ва Ширин ўртасида ?еч ?андай конфликт йў уларнинг феъл-атвори, фаолияти ва орзу-ма?сади бир. Ширин билан Хисрав эса бир-бирига тамомила зид, ёт кишилардир. Фар?од Хисравга ?анчалик душман бўлса, Ширин ?ам шундай душман. Фар?од билан Ширин бош?а дунё-ю, Хисрав билан Шеруя бош?а дунё. Буларнинг ўртасида ?атти муросасиз кураш боради. Бу курашда чекиниб бўлмайди ё ?аёт, ё


ўлим Шириннинг характери ?ам, образ мо?ияти ?ам шу курашда кўринади. Шириннинг о?илона масла?атларини малика Ме?инбону давлатни идора ?илиш ишида бир ?ондек санайди. Ме?инбонунининг мамлакат ободончилиги учун ари?лар, каналлар ?аздириши-Шириннинг доно масла?атлари натижаси. Ширин ўзининг гўзаллиги билан эмас, балки а?ли, фаросати, донишмандлиги билан Ме?инбону саройига маънавий куч ба?ишлайди. Низомий асарида


Ширин Хисравга нисбатан ю?орида туради. Сабаби, Хисравни тў?ри йўлга солган, унда икки ?иёфани бирини енга олган ва ?айта тарбиялаган Шириндир. А?л, зе?н томонидан Низомий асаридаги Ширин Хисравдан устун туради. Навоийда Ширин ва Фар?од бир-бирини тўлдиради. Ширин Сарой ?изи бўлса ?ам, уни хал? тинчлиги, мамлакатнинг ободончилиги ?изи?тиради. Бу хислатларини Фар?од образида ?ам учратамиз.


Низомий асарида кўпро? севги учлигини кўрсак Навоий достонида севги билан бирга хал а му?аббатни кўрамиз. Фар?од ва Ширин достонининг ёзилган давр биринчи ўринда хал? ?аётини, инсон ?адр имматини тож-тахтдан ю?ори эканлигини кўрсатиш бош масала ?исобланарди. Ширин эса ўз му?уббатини ?а?и?ий одам бўлишдан иборат деб билади. ?уйидаги мисра бунинг ёр?ин далилидир Менга не ёру-не оши? ?авасдур, Агар мен одам ўлсам ушбу басдур.


Ширин ме?натни ?урмат ?иладиган, илмда манна, а?л-идрокни ?амма нарсадан устун ?ўядиган аёл образи. У Фар?одни ша?зода эканлиги учун эмас, балки инсонпарвар, хал мамлакат та?дирини ўйлагани учун, чексиз илм со?иби ва ?а?и?ий инсон бўлгани учун севган. Навоий Ширин образи ор?али оддий хал а, шу хал? орасидаги оддий одамлар ва аёлларга хос бўлган гўзал ва идеал сифатларини, инсонпарварлик фазилатларини тар?иб ?илган.


Асарнинг му?им ижобий образларидан бири Шопурдир. У комил бир инсон, истеъдодли санъткор-рассом ва сайё Шопур соф дил вас амимий шахс. У дўстлик ва соди?ликнинг тимсоли. Фар?од Шопур ва унинг ?а?рамонларини денгизда ?аро?чилардан ?ут?азган эди. Шундан бошлаб Шонур Фар?одга дўст тутинади, Фар?одни мурод ма?садига етказиш, бахтиёр ?илиш учун куч


увватини аямайди. У Фар?одни Арманистонга олиб боради, унинг ?амма ишларига ёрдам беради. Шонур Ширинга ?ам соди? дўст бўлиб ?олади. Шонур Фар?од ўлимидан сўнг ?ам, унинг васиятини бажариб, Ба?ром билан бирга Хисравнинг ў?ли Шеруяга ?арши курашиб, уни енгади, Арманистонда адолат ва осойишталик ўрнатади. Низомийда


Шопур образи Хисравнинг тарбиячиси, дўсти ва ?омийси сифатида гавдаланган. ?ар иккала достондаги бу образ бир-бирига я?ин лекин Навоий достонидан Шопур фаолияти, Фар?од фаолияти билан бо?ли Низомийда Шопур оддий, а?амиятсиз дўстдек гавдаланган. Навоийда эса, самимий дўстликнинг порло? намунаси каби ифодаланган. Шопур ўзининг шахсий бахти учун дўстининг бахтиёрлигини шарт деб билади.


У соди? ва фидокор дўстнинг образидир, энг ?ийин ва?тларида ?ам дўсти Фар?одга кўмак беришни ўзининг инсоний бурчи деб билади. Аслида ?а?и?ий дўст ана шундай бўлади. Шопурнинг безайдиган нарса унинг ўз ?аётини маъносини яхшиликда, бош?аларга хизмат ?илишида деб билишидадир. Фар?од ва Ширин достонининг яна бир ижобий ?а?рамони


Ба?ром образидир. Ба?ром бу достоннинг бошида ва охирида кўринади. Достондаги во?еа Хисравнинг ?алабаси билан тугайди, лекин, у даврда Фар?од ол?а сурган идеалларни ?алаба ?илиши мумкин эмасди. Биро Навоий ўз фикрларини ташиган бу ?а?рамонларнинг ма?лубиятидан, умидсизликка тушмайди, келажакка кўз тикади. Кечикиб бўлса ?ам, ?а?и?ат ва адолат тантана ?илади.


Ба?ром ана шу ?а?и?ат ва адолатнинг ?удрати тимсолидир. Ба?ром Фар?однинг арман мамлакатида Хисравнинг бандида эканини эшитиб, сано?сиз ?ўшин билан етиб келади. Лекин, ва?т ўтган, Фар?од, Ширин ва Ме?инбону ўлган эдилар. Дўсти ва ?ариндоши Фар?однинг ўлими Ба?ромга шу ?адар ?атти? таъсир ?иладики, бутун олам унинг кўзига ?орон?и бўлади.


Ба?ром Фар?однинг ?абри устида сенинг ?ар томчи ?онинг учун душманнинг дарё-дарё ?онларини о?изаман деб ?асам ичади. Эрон ?ўшини Ба?ромнинг ?айбатидан ларзага тушади. У Шеруяни енгиб, Арманистоннинг хароб ?илинган жойларини ?айта тиклайди. Мамлакатни обод ?илиб, осойишталик ўрнатади. Навоийнинг бу образини яратишдан ма?сади, адолатни ?арор топтиришда эди. Низомий асарида Ба?ром бир марта учрайди.


У Хисравни ?ариндоши бўлиб салбий тахтпараст шахс сифатида гавдаланади. Асарда яна бир образ мавжуд бўлиб, у Шириннинг холаси Ме?инбонудир. У ?ам му?им ижобий образлардан биридир. У жуда ?обилиятли давлат арбоби. Навоий у ор?али аёлларга чексиз му?аббатини ифодалайди ва уларга та?синлар ў?ийди. Ме?инбону образидаги аёллардаги ифат ва майинлик, гўзаллик ва а?ллик, тадбиркорлик хислатлари


мужассамланган. Унинг энг яхши хусуситларидан бири унинг ўз юртини севишидир. Хал?нинг бахт-саодати, мамлакатининг муста?иллиги, осойишталиги ва ободончилиги ?а?ида ?ай?уради, илм а?лларига ?омийлик ?илади. Унинг саройида бир ?анча донишманд олималар ишлайди. Ме?инбону Фар?одга зиёфат бераётган пайтида 10 та олима ва санъаткор ?из тасвирланади ар ?айси бир фазл ичра мо?ир, Ма?орат шеваси ?ар бирда зохир. Бири ашъар ба?ри ичра ?аввос,


Бири адвор даври ичра ра ос. Бири манти? русумида ра?амкаш, Бири ?айъат рукумига ?аламкаш Бирининг шеваси илми ?а?ойи Бало?атда бири айтиб да?ойи Бири тарихда сўз айлаб фасона, Бири ?исмат фани ичра ягона. ?исоб ичра бирининг зе?ни бориб, Муаммода бириси от чи?ариб. Бу фанларда булар бир-бирдан а?сан,


Юз ул фанлик аро ?ар ?айси якфон. Дилорому, Дилорою, Дилоса, Гуландому, Суманбую, Сумансо. Париче?ра, Паризоду, Париваш, Парипайкар, зи?и ўн исми дилкаш. Бу ўн ?издан ?ар бири илм ва ?унарнинг эгаси 1 Бири ашъор ба?ри ичра ?аввос-шоира, 2 Бири адвор даври ичра ра ос-ра оса, 3 Бири манти? русумида ра?амкаш-манти?чи. 4 Бири ?айъат рукуми?а ?аламкаш-астроном,


5 Бирининг шеваси илми ?а?ойи Файласуф, 6 Бало?атда бири айтиб да?ойи гўзал сўзлаш санъатига уста. 7 Бири тарихда сўз айлаб фасона-тарихчи, 8 Бири ?икмат фани ичра ягона икматчи, 9 ?исаб ичра бирининг зе?ни ёриб исобчи, 10 Муаммода бириси от чи?ариб-муаммо ва топишмо а уста. Ме?инбону кишиларнинг яхши ма?сад, орзу-интилишларини ?ўллайди, уларга мадад беради. Ме?инбону мамлакатнинг, хал?ни,


Фар?од ва Ширинларнинг орзусини разил Хисравнинг да?шатли ?ужумидан са?лашда жасорат ва тадбир билан иш тутади. Хисрав эл-юрт бошига яна янги-янги офат келтирса, Ме?инбону мамлакатни обод ?илиш учун курашади. Навоий бир томондан, одил ва золим подшо? ?а?идаги ?арашларини ифодаласа, иккинчи томондан, хотин изларга паст назар билан ?арайдиганларга зарба беради. Инсонни яхши ёки ёмон бўлиши жинс танламайди. Асосийси ?ар бир шахс биринчи


ўринда инсон бўлиши ва ўзлигини йў?отмаслиги керак. Бу образ Низомий асарида ?ам мавжуд. Навоий ва Низомийнинг Ме?инбону ?а?рамонлари кўп жи?атдан бир-бирларига я?ин. Иккала муаллиф уни адолатли аёл ?укумдор сифатида тасвирлайди. Биро Низомий ўз асарида кўпро? Хисрав ва Ширин муносабатига ур?у беради.


Ме?инбону эса иккинчи тараф ?а?рамони сифатида гавдаланади. Ва?оланки, Ме?инбону Ширин билан баробар биринчи ўринда туриши керак. Биринчидан у ?укумдор аёл иккинчидан Ширинни холаси ва тарбиячисидир. Навоий асарида эса ?ар бир образ ўз ўрни ва мав?еига эга. ?ар бир ?а?рамон бир-бирини тўлдиради. Низомийда эса икки якка образ кўзга ташланади. ?олган образлар эса иккинчи даражали персонажлардек


кўринади. Достонда яна ?о?он образи ?ам бор. Низомий достонида ?о?он образи йў Навоийда достонида ?о?он му?им бир образдир. У асар ривожида салмо?ли ўрин тутади. ?а?он одил, маърифатпарвар ?укмдор, ме?рибон ота сифатида тасвирланади. Унинг мол-мулк ва шон-шавкатда камчилиги йў лекин фарзандсиз. У фарзанд ?ам кўради. Эл-юртга тўй-томоша бериб, а?олини уч йиллик ?ирождан озод этади.


У ў?ли Фар?одни ?ар томонлама тарбия олишига катта эътибор беради. Ў?лини шод ?илиш учун ?асрлар ?урдиради, тож-тахтини унга таклиф ?илади. Бу билан у, бир томондан кўзи очи?ида муносиб ворис етказиб, уни давлатни бош?ариш ишига тайёрламо?чи бўлса, иккинчи томондан уни турли ташвишлардан узо?да бўлишини ?о?лайди. ?о?он Фар?одни одил бўлишига ва элнинг масла?ати билан иш кўришга йўллайди.


У ў?лини донишмандлар ўлкаси Юнонистонга олиб боради ва ?окимлар масла?ати билан иш ?илишга ундайди. ?о?он образи билан Навоий адолатли ва маърифатпарвар подшо? ?оясини илгари суради. У а?ил ота-бола образи ор?али тож-тахт талашиб юрган ?усайн Бай?аро ва унинг ў?илларига ўгит беради. Фар?од ва Ширин достонида икки ?арама арши гуру?ни кўрамиз. Бир томонда


Фар?од, Ширин, Шопур, Ба?ром, иккинчи томонда Хисрав, Шеруя ва салбий образлар. Достонда яхшилик билан ёмонлик маърифат билан жа?олат, адолат билан жа?олат ўртасида тинимсиз кураш боради. Яхшиликни ва яхшилик кучларини Фар?од, Ширин, Ме?инбону ва Шопур каби образлар сиймосида бирлаштирган. Навоий Хисрав, Шеруя ва бош?а салбий образлар ор?али инсон учун офат келтирувчи кучларни тасвирлайди.


Хисрав-худбин, золим, жо?ил подшо Унинг бутун ?илмиши хал?ни талаб бойлик орттиришга кайф-сафо суришга ?аратилган. У Шириннинг гўзллигини эшитиб оши? бўлади. Унга уйланиш ба?онасида Арманистонни эгалламо?чи, хал?нинг мол-мулкини талон тарож ?илмо?чи бўлади. Унинг му?аббати мол-мулк, бойлик учун. Хисрав ўзини кучли, мард кўрсатсада, аслида у ?ўр?о? шахс. Унинг бор-йў? кучи макр ийлада. У ўз атрофига айёр, ?аллоб ва хиёнатчи кишиларни тўплаб


олади. Улар маккор эркак ва маккора кампирлардир. Шеруя ?ам характер жи?атидан отаси Хисравдан ?олишмайди. У ?ам худбин мансабпараст ва хул?сиз. Шеруя Ширинга оши?лик ни?оби остида ўз отасини ўлдиради. Аслида унинг ма?сади отасининг тож-тхтини эгаллаш ва Арманистонни ?ўлга киритиш эди. Лекин у ма?садига эриша олмайди.


Ба?ромнинг одил ?ужумига дош бераолмай енгилади. Низомий достонида эса Шеруя барча салбий хусусиятларга эга, о?падар ў?ил сифатида гавдаланади. Навоий Хисрав билан Шеруя ўртасидаги бу низоларга бе?уда эътибор бермайди. Бундай низолар Навоий яшаган даврга хос эди. Навоий шо? ва ша?зодалар ўртасидаги низоларни ?оралайди. Улар яхши сифат ва хислатларни эгаллашга ундайди.


Навоий ўз ?а?рамонларининг аянчли та?дири билан ўз давридаги эзилган хал? оммасининг та?дирини акс эттирган. Достоннинг асосий ?ояларидан бири хал?лар дўстлигини куйлаш асардаги ?а?рамонлар турли хал? вакилларидир Фар?од-хитойлик, Ширин-Арман ?изи, Шопур-эронлик. Булар турли миллат вакиллари бўлсалар ?ам гўзал инсоннинг фазилатлари, яхшиликка интилишлари, севгида, дўстликда соди?ликлари, олийжанобликлари жи?атидан бирдирлар.


Шунинг учун ?ам асар умумбашарий а?амиятга эгадир. II боб Фар?од ва Ширин достонининг са?навий вариантлари Фар?од ва Ширин асари 20-йилларда энг гўзал ва энг маш?ур са?на асари бўлиб ?исобланарди. Лекин бу пьесани бу ?адар маш?ур бўлишига драматург Хуршиднинг ме?нати чексиз. Шу ўринда Фар?од ва Ширин пьесаси


Шамсиддин Шарафиддинов Хуршидга катта шу?рат келтирган. Театрчилик маданияти ва драматургияси тарихида биринчи бўлиб Алишер Навоий достонлари сюжети асосида Фар?од ва Ширин , Лайли ва Мажнун каби са?на асарлари яратишдек улкан ва мураккаб ишни Хуршид бажаришга эришди. У асрлар мобайнида севиб ў?илиб келинган


ўлмас достонлар ?а?рамонларини са?нага олиб чи?ди ва са?на навоийномаси ни бошлаб берди. Хуршид Алишер Навоий достонларидаги ?а?рамонларини са?нага олиб чи?иш ишини ?ийин бир даврда Туркистон ўлкасида синфий курашлар энг кучайган ва?тларда бошлади. Бу билан Хуршид Навоий асарларининг тар?иботчисига айланди. Хуршид 1919 йилдан бошлаб Алишер Навоийнинг Фар?од ва


Ширин достонини ўрганиб ана шу достон асосида илк ўзбек муси?али са?на асарини яратишга киришади. Ўша йилдаё? бастакор, созанда ва хонанда Шора?им Шоумаров иштрокида Фар?од ва Ширин достони асосида муси?али са?на асари яратилди. Хуршид Навоийни ўзига устоз деб билган. Бу ?а?да у ўзининг илк шеърларида шундай ёзган Саъди-ю,Жомий,


Навоий Хуршид устози экан, Бўл?усидир хал?аро ашъори эъзоз о?ибат. Хуршиднинг Алишер Навоий Хамса сидаги достонга мурожаат этиши сабабларидан бири шогирднинг буюк устозига нисбатан ?урмат-э?тироми, устоз шоир асарларини ва орзу-ниятларини хал? ўртасида кенгро? тар?ибот этиш бўлса, иккинчиси, ме?наткашларини инсонпарварлик, дўстлик, ватанга му?аббат ру?ида тарбиялашга ёрдам берувчи са?на асарини яратиш ва майдонга келтириш эди.


1919 йилларда Туркистон и?тисодида ?ал ?илувчи са?на ?ишло? хўжалиги бўлиб, ин?илобдан олдинги йилларда унинг а?воли жудаям о?ирлашиб ?олганди. Су?ориладиган ерларнинг майдони ?аровсизлик натижасида, борган сари камайиб кетмо?да эди. Бойлар ва амалдорлар бечора камба?ал де онларни шаф?атсиз эзиб, талаб келар эдилар. Ўлкада асрлар мобайнида ?аровсиз ётган ?ўри? ва бўз ерлар сувсиз ?а?раб ётарди. Хуршиднинг Фар?од ва Ширин достонига мурожаати бекорга эмас.


Навоийнинг бу достони дўстлик, вафо, садо?ат, му?аббат, ватанпарварлик ва ?а?рамонлик сингари энг яхши инсоний фазилатларни ўз ичига ?амраб олган асардир. Бу достоннинг яна бир юксак хислатларидан бири шуки, ундаги бош ?а?рамон-Фар?однинг ари? ?азиб, ?а?раган ерларга сув киритиш ва бо ро?лар бунёд этиш каби хал?парвар фазилати бор. Бу бўлса Хуршиднинг олдига ?ўйган ма?садини амалга оширишда узукка ?


ўйилган кўздек бўлиб тушди. Хуршид Фар?од ва Ширин пьесасини ёзаётганда хал? ривоятлари, эртаклари, афсоналари ва достонларини ?ам эътибор марказида тутди ва ўрганди. У бу ишни амалга оширишда Мирзачўл атрофида ?ишло?ларга, Беговотдан кў?на Арман ?ишло?ига бир неча бор сафар ?илди, у ердаги эртакчилар, хал? созандалари, бахшилари билан учрашди. Фар?од ва Ширин пьесасини ёзишда Хуршид


Алишер Навоий достонидаги дўстлик, му?аббат, садо?ат, ?а?рамонлик, ижодида интилиш ме?натга му?аббат каби фазилатларни ихчам ва ани? акс эттиришга, са?на ор?али томошабин кўз олдида гавдалантиришга ?аракат ?илади. У устоз ?ояларига соди? ?олиб, достондаги асосий сюжет чизи?ларини, яъни йўналишини са?лаган ?олда, ундаги энг зарур ва асосий во?еаларни ?амраб олиб, пьесага киритади. Хуршид 5 парда 7-кўринишдан иборат бўлган пьесада 53 бобдан ташкил топган


Навоий мураккаб асарининг туб мо?иятини ва асосий мазмунини акс этира олган. Фар?од ва Ширин пьесасида Фар?од образи драматург Хуршид томонидан адолатли, фидокор, ?ар ишда довюрак ?а?рамон, на ош, санъаткор, инсоний орзу-умидлар билан тўлиб-тошган шахс сифатида гавдаланган. У асарнинг илк кўринишадаё? Юрт ўлур адл ила обод, Эл ?ам э?сон бирла шод деб куйлайди ва эл-юртнинг обод ва фаровон бўлишини ?


о?лайди, истаги адолат эканини билдиради. У ?ар доим хал? билан яшашни исташи, уни подшо?лик лавозими ?изи?тирмаслигини айтади. Отасининг тахтга ўтир?изиш ?а?идаги таклифини тинглаб, шундай дейди Мени шо?ликка ил?ойсен отали? илтифотингдин, ?ўйинг бу сўзни, менга хал? ила тенглик шиор ўлсин. Менга айтинг адолат деб амиша хал а зулм этсам, Гуно?и кимга тушган бу томон ?ам эътибор ўлсин. Пьесадаги


Фар?од ?ам Навоий Фар?одидек ўзбек хал?ининг асрлардан бери орзу ?илиб келган сув ?а?идаги умид-ниятларини ўзида мужассам этган. У то? ?азувчиларга сид?идилдан ёрдам бериб, чўлу-биёбонларга сув чи?азади, бо ро?ларни яшнатади. ?а?рамон ?улларнинг, ме?наткашларга ачинади ва то?да ишловчиларга ?арата шундай дейди Ўзим янгли? кўриб ?ийно?да сизни, Биродар деб билурман барчангизни. Фар?од Ширинни севади. У билан бирга унинг гўзал юртини ?ам севади.


У катта ?а?рамонлик кўрсатиб, Арманистонни разил ва худбин Хисравдан ?ут?аришга бел бо?лаб, мардларча жанг ?илади. Хуршид Алишер Навоий Фар?одига ўзбек театри са?насида ?а?и?ий ?айкал ўрнатади. Хуршиднинг ана шу са?на асаридаги Ширин юксак инсоний фазилатлар эгаси, латофатли ва назокатли, мамлакат тинчлиги учун жон куйдирувчи зе?нли аёл.


У ўзининг фазилатлари билан Фар?одга тенглаша олади ва уни жон-дилдан севади. Бу ?а?да Ширин бундай дейди Менга Фар?од иш?и ту?мати, бас, У ?ам бир дам юзим кўрмай туролмас. Бўлолмайман йиро? ул нотавондин. Нечукким мендан ул, мен до?и ондин. Фар?од ва Ширин пьесасида Алишер Навоий достонига ўхшаб хал?лар дўстлиги ?оялари илгари сурилган бўлиб,


Фар?од, Ширин, Шопур образлари ор?али намоён бўлади. Бу дўстлик ор?али Кавказ хал?лари билан Ўрта Осиё асрлар мобайнида бир-бирлари билан я?ин муносабатда бўлиб кетганини кўришимиз мумкин. Пьесада Ме?инбону, ?о?он, Ба?ром каби образларни ички кечинмалари Хуршид томонидан ани? чизиб берилган. Хуршид ўзининг са?на асаридаги Хисрав, Шеруя, Ёсумон каби салбий образлар ор?али тинчлик, одамийлик


озодлик ва хал?парварлик душманлари, шу билан бирга разиллик ва маккорлик, вайраногарчилик тарафларининг кирдикорларни очиб ташлайди. Уларга нисбатан пок виждонли кишиларнинг нафратини уй?отади. Алишер Навоий достони каби ва?шийларнинг макру ?ийласи, зулми билан ?алок бўладилар. Пьеса одил ва мард Ба?ромниг разил ва нодон Шеруя устидан ?озонган ?алабаси ва арманлар элида тинчлик, адолат ўрнатилиши билан тамом бўлади. Асар Алишер


Навоий достони асосида яратилган инсценировкага ўхшаса-да санъатшунос ва театршунос Ба?риддин Насриддинов уни Навоий достони сюжети асосида ёзилган оргинал драматург асар-пьесадир деб таъкидлайди. Б. Насриддинов. Хуршид. улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Т 1985. 126 бет. Бу ўринда асарнинг композицион тузилиши, во?еалар йўналиши, бадиий услуб, ?а?рамонлар замон ва макони, оригинал ?


ўши?лар, янги киритилган персонажларни кўриш мумкин. Фар?од ва Ширин пьесаси инсценировка эмас, оригинал асар эканлигида исбот сифатида ана шу са?на асарининг бошига ўша йилларида Хуршид томонидан ёзилган текстни кўриш мумкин. 1922 йилда болалар билан Бекободга ?илинган экскурсияда ўша ернинг кексаларидан Де онбой билан бўлган су?батда бир ?анча маълумот олинган.


Де онбой ота шундай дейди бир ва?тлар Искандар деган подшо Самар?андга келиб, у ерни сув чи?ариб обод ?илиб, кейин Самар?андни хизматкорларига топшириб, ўзи ?ажга сафарга отланиб, йўли бу ерга тушди. Бу ерни сувсизликдан харобага юз ?ўяётганини кўрди. А?олининг илтимоси билан, бу ерга Сирдарёдан сув келтириб, обод ?илиш тў?рисида ?иммати жўшга келади,


ўзи сафар устида бўлганидан, Искандар шахсан ?атнаша олмаслигини билдириб узр айтади. Ўз кишиларидан бу ерга ?ўйиб, бу ернинг а?олисидан бошли? тайин ?илиб, ?айтиб келишига ваъда ?илган ?олда бу ердан жўнаб кетади. Искандар ?ўйиб кетган бошли? узо? ва?т бошли? бўлиб турмайди. Бир неча йилдан сўнг вафот этади. А?оли унинг ўрнига синглиси Ма?инбонуни ўзларига бошли? ?илиб сайлайдилар Ма?инбону акасидан ?олган чиройли ?из


Ширинни ўзига ёрдамчи муовин ?илиб олади. Ма?инбону акасининг ишини давом эттиради. Ширин ?уснининг таърифи узо? мамлакатларга ёйилиб, узо? ерларидан ша?зодалар, хонзодалар Шириннинг талабига Бекободга ?араб о?а бошлайди. Лекин, Ширин Шу ерга ким сув келтириб обод ?илса, мен ўшаники деб шарт ?ўяди. Шу шартни бажо келтириб Ширинга эга бўлиш учун минглаб кишилар мардикор сифатида йиллаб ишлаб


ётадилар. Фар?од ?икояда Хитой хо?онининг ў?ли деб айтилади, аслида у Хитой хо?они эмас, Хўтан ша?рининг 20 км нарисида бўлган Хато ша?ридан чи ан. Яъни, турк хо?онининг ў?ли Уй?ур десак тарихга жуда мувофи? бўлади. Хато ша?рининг лу?ати кўрилса Хато ба фат? номи шахрист мобайни Туркистон ва Чин ва Турон деб айтилган шу ерлик бўлади.


То?да ишлай беради. ?айрат ва жасорати соясида ишчилар бир неча йиллар ишлаб битиролмаган ишларни оз муддатда ишлаб битиради. Бунинг таърифи Ширинга етади. Ширин кўргани келиб, Фар?однинг мардлигига ?ойил ?олади. Фар?одни маъ?уллаб, мойил бўлади. Эрон шо?и Шириннинг таърифини эшитиб, шартни бажо ?илиб эмас, подшо?лик зўри билан Шириннинг олмо?чи бўлиб, ?ўшин тортиб келади, лекин мард


Фар?одга баравар келмадилар, Хисрав ни?оят ташвишга тушиб ай?о?чи воситаси билан Фар?одни туттириб олиб кетади. Фар?одни ўлимга буюради. Вазирлар Фар?однинг дадиллик билан сўзлашини кўриб, бу бир девона, буни ўлдириб иснодга ?олманг, бўшатиб юборинг , дейдилар, Хисрав ўжарлик ва ?азаб билан ?амо а буюради. Токи ?ийлакор кампир


Ёсумон бу номни кампирга сабабларга биноан ?ўйганман . Хисравдан инъомлар олиб, Фар?од ёнига бориб, Ширин ўлди деб макр ?илади. Фар?од бошини тошга уриб ўлади. ?икоя ?илувчи Де онбой ота шу жойни Низомий, Фузулийлар тасвирига ?ийла кўриб дарё лабига янги бўйралар ёздирилди. Жосус кампир Фар?од ёнига келиб, Хисрав сувни чи?ариб


Ширинни олиб кетди, сен бу ерда ?ийналиб ётибсан, ана ?ара дейди. Фар?од туриб ?аради. Дарё лабига ёзилган бўйраларга кўзи тушиб, сувга ўхшаб кўринади. Фар?од жуда хафа бўлиб, ?ўлидаги тешасини осмонга отади, теша ?айтиб тушиб, Фар?однинг миясига санчилиб ўлади. Мана, Фар?од бу ерда ўлган, мана бу ?изил тош Фар?од ?они, мана бу жодугар кампирнинг чархи , -дейди,


Де онбой ота. ?икояни эшитиб келгач, Навоий достонини кўриб, баъзи жойларда Навоийга эргашдим. Хуршид . Хуршид 1919 яратган Фар?од ва Ширин са?на асарини Алишер Навоий достони мотивлари, хал? афсонасининг мотиви асосида Фар?од ва Ширин номли оригинал пьесани ёзди ва уни яратиш жараёнида Навоий достонидаги сюжетларга ?ам эргашди. Хуршид Фар?од ва


Ширин да малика Ма?инбону ва унинг акасининг ?изи гўзал Ширин дарго?ини Сирдарё бўйларига я?ин олиб келди.Алишер Навоийда эса Ма?инбону Арман маликаси. Хисрав хизматида бўлган ай?о?чи, ?ийлагар кампирга Хуршид Ёсумон деб ном берди. Фар?од ва Ширин достонида эса бундай исм йў унда маккор кампир ?а?ида гап кетади. Хуршид бу ай?о?чига Ёсумон деган номни бекорга бермаган.


Бу ?а?да муаллифнинг ўзи бундай деган кўплар Ёсумон деганда Ёсмин европаликларда жасмин ни, яъни хуш исли, о? ва сари? тусли гулни кўз олдиларига келтирадилар. Тў?ри, ёсмин хуш исли ва бе?убор гул. Аммо ёсмин-бу Ёсумон дейиш хато бўлур эди. Чунки ёсумон гули о? ва сари? тусли бўлса-да, биро? за?арли, инсонга ва жониворларга хатарли деб юритилади. Бу аслида бир афсонавий гул бўлиб, кашмирда, ?адим замонларда бўлар


экан. Ёсумон гулига мали?ул аби? деб ?ам нисбат берурлар. Чунки ёсумонда, яъни бир гулнинг ўзида ?ам о ?ам сари? туслар бўлар экан. Бунинг о?идан, яъни Мали?и мало?ати дан ажойиб бир анвойи ?ид чи?са, сари?и, яъни ?аби?и ?або?ати дан за?ар чи?ар экан. Ана шу Ёсумон дан ?ид тортгач, инсон аввалига ро?атли бир кайфият сезиб, унинг кетидан бе?ушликка кетар экан, ?атто ўлар экан ?ам. Фар?од ва


Ширин даги маккора, ай?о?чи кампир ?ам худди шундай, аввалига одамнинг ёнига ме?рибон, ?амхўр, бе?убордек келиб, сўнгра унга хиёнат ?илади, ?аётини ?орон?у айлайди, умрига за?ар сочиб, барча умидларидан жудо этади . Б.Насриддинов. Хуршид. ?улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Т 1985. Хуршид Навоий достонидаги маккора кампирга усталик билан излаб топилган Ёсумон исмини берди ва шу билан бирга у салбий характердаги инсонларга, ай?о?чи ва маккорларга жудаям


ярашадиган, оммалашиб кетган ном кашф этди. Драматург Фар?од ва Ширин пьесадаги гўзал Шириннинг аммасига ?ам Алишер Навоий достонидаги номдан бош?ачаро? ном берди. Навоий Шириннинг аммасига Ми?инбону деб ном берган ва у Арман маликаси. Хуршид эса бу аёлга Ма?инбону деб исм ?


ўйди. Бу исмлар ўртасида фа?ат а ва и ?арфларида фар? бор. Хуршид Ма?инбону исмини ?ўйишда Ма?и ховарий яъни шар?лик гўзал , Ма?и улви хиром яъни, энг ю?орида юрадиган ой ёхуд умумий олганда-севгили , Ма?и нокаста яъни жуда тўлган, ни?оятда нурли бўлиб етишган, ?еч бир камчиликсиз ой ларнинг бир-бирига пайванд этиб, ажойиб фазилатлар, юксак а?л-идрокли, ободончилик ва тара иёт учун курашувчи аёл тимсолини


гавдалантирган. Хуршид Навоий илгари сурган ?ояларни са?лаб ?олган. Достондаги Шопур образини Шофур деб берган. У асарда Хал буюк куч, хал буюк ?удрат , деган мотив, ?ояни илгари сурган. Фар?од ва Ширин муси?али драмаси 1919 йилда яратилгани билан ўша йилнинг ўзида са?на юзини кўришга эриша олмаган.


Сабаби-Ширин, Ме?инбону образларини ижро этадиган аёл актрисалар топилмаганидадир. Фар?од ва Ширин муси?али драмасининг биринчи премьераси 1922 йилнинг ба?оридла, аввалги Колизей театрининг са?насида бўлиб ўтган. Спектаклдаги Фар?од ролини Сайдимаъруф Каримов, Ширин ролини Саидазим Усмонов, Ма?инбону ролини Умаржон Исмоилов, Ёсумон ролини


Вали Бурхонов ижро этганлар. У ва?тларда ўзбек аёлларидан актирасалар етишиб чи?маган. Шу сабабдан айрим аёллар ролларини эркаклар ижро этишарди. Фар?од ва Ширин нинг биринчи ?ўйилиши ?амон ёдимдан чи?майди деб эслайди ато?ли хонанда ва созанда, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби Шора?им Шоумаров-Тошкентдаги энг му?ташам Колизей зали томошабинлар билан ли? тўлган эди.


Спектаклнинг ?ар бир кўриниши ни?оятда зўр ?изи?иш билан кутиб олинарди. 1922 йилдаги Фар?од ва Ширин Фар?однинг ўлими ўз севгилиси томон интилиб, О?ким ?илди фалак ул ша?риёримдин жудо деб айтиладиган ?ўши?и ?амда Фар?од жасадига бош ?ўйиб ўлиши билан тугарди. Залда ?а?и?ий ?аяжонга тушмаган ва кўз ёши ?илмаган биронта томошабин бўлмаганди.


Спектакль тамом бўлгач, залдаги ?алойи? гулдирос ?арсаклар ва мамнуниятлик хитоблари билан бизни са?на олдига таклиф ?илди. Парда саккиз марта очилиб-ёпилди. Шинам ба?ор чо?лари бўлгани учун са?на майдони ва ижрочилар ?учо?и лола-гулларга тўлиб кетганди деб ?икоя ?илади, Шора?им Шоумаров. Б. Насриддинов. Са?на жилолари. Тошкент. улом номидаги Адабиёт ва Санъат нашриёти.


1985 йил. 114 бет. Асарнинг бу варианти 1919 йилги вариантга ?араганда бир ?анча фар? ?илади. Аввалгиси 4 парда, 7 кўринишдан иборат бўлса, иккинчиси, кенгайтирилган 5 парда, 7 кўринишдан ташкил топган. Биринчи вариантда пролог бўлмаган, иккинчисида эса пролог ?ўшилган. Биринчисида 18 та муси?ий номерлар бўлган ария, дуэт, ялла, хор, ра?с, фон муси?аси. Иккинчисида 16 муси?ий чи?иш ариялар, дуэт, хор, ра?с, фон муси?аси ялла ёки хор-


ўйин, пролог ва эпилогда биттадан муси?а бўлган кейинги Фар?од ва Ширин да муси?авий чи?ишлар ?уйидагича ишлатилган - Муси?а Насруллон-II бухороча - Хор Балои ?ажра тушдим ман, Ичиб иш?инг шарбатидан. Берилди бир вара? менга, Ма?и ?уснинг китобидан - Баёт III Баёт II Чанондоз гулёр Фар?онача Гулёр IV


Чорго? II Дуго? II Ушшо? хў?онди Уфор Ушшо Сувора Чорго? IV Чорго? III Баёт V Мў?илча . 1919 йилдаги вариантда Дуго? I , Чорго? I лар ?ам бўлган. ?айта ишлаганида бу икки куй тушириб ?олдирилган. Биринчисида Ма?инбону арман маликаси деб берилиб, иккинчисида во?еа Сирдарё я?инига кўчирилади. Дастлабки икки вариантлардан бирида


Фар?од Хитой ?о?онининг ў?ли деб берилса, яна бирида у Хато дан чи ан турк ?о?онининг ў?ли дейилади. Фар?од ва Ширин са?на асарининг илк вариантида ай?о?чининг исми ?ийлакор кампир деб юритилган бўлса, кейинги вариатда Ёсумон деб аталган. 1922 йилда Колизей да намойиш этилган Фар?од ва Ширин спектаклининг бир ?анча иштрокчиларини ани?лаб, улар билан су?бат


ўтказдик -дейди Ба?риддин Насриддинов. Бундай кишилар орасида 1922 йилда Фар?од ролини ижро этган Сайдимаъруф Каримов ?ам бор эди. Унинг маълумотига кўра, 1922 йилдаги Фар?од ва Ширин ни Хуршиднинг ўзи Шора?им Шоумаров билан биргаликда режиссёр сифатида са?налаштирди, деган фикр нотў?ри бўлиб, спектаклнинг режиссёри Юсуфбек ?урбонов бўлган.


Ўша ва?тдаги спектакл программаси ?ам буни исботлаган. Кўп ўтмай Фар?од ролини Ра?мат А?мадий ?ам ижро этганлиги ани?ланди Сайдимаъруф Каримов таъкидлашича Фар?од ва Ширин пьесаси учун куйларни аввал Хуршиднинг ўзи танлаб ажратган, сўнг Шора?им Шоумаров билан спектакль муси?аси учун биргаликда иш олиб борган эканлар. Фар?од ва Ширин пьесасини Ба?риддин


Насритдинов Хуршид монография китобида асар 1923 йилда Ўзбек Давлат Намуна театри ?озирги Ўзбек Миллий академик драма театри да Маннон Уй?ур са?налаштирди ва ўша ва?тда театр бош режиссёри бўлиб турган татар режиссёри Габдулла Камол Камол I ?ам бевосита иштрок этди. Спектаклдаги ролларни Аброр ?идоятов Фар?од , Маъсума ?ориева, Фотима Камолова


Ширин , Обид Жалилов, Етим Бобожонов, Сайфи Олимов, Карим Ё?убий, Назифахоним, ?амидахоним ва бош?а актёрлар бажардилар. Маннон Уй?ур асарни са?налаштираётганида Фар?од ва Ширин са?на асарининг яралиш тарихига мурожаат ?илади ва Бекободга ?илинган экскурсия ва?тида ўша ернинг кексаларидан


Де онбой ота Хуршидга Фар?од ва Ширин достонининг хал? вариантини айтиб берганини ўрганади. У Ма?инбону, Ширин диёрини Хуршид кўзлагандак Сирдарё я?инига, Мирзачўл атрофига олиб келди ва чўлга сув келтириш мавзусига ур?у берди. Шу билан бирга режиссёр томонидан Де онбой ота прототипи ?илиб, прологда Достончи эпизоди ?ўшилди. Уй?ур Хуршид материалига асосланган ?олда асардаги


Хо?он характерини чу?урлаштирди, уни худбин, ўзидан паст лавозимдаги одамларни менсимаслигини, камситишини бўрттиришга ?аракат ?илди деган маълумотни берган. 138-139 бетлар Айнан шу муаллиф томондан ёзилган Яна бир китоб Са?на жилолари да эса 1923 йилда Фар?од ва Ширин пьесасини Ўзбек Давлат драматик театри са?насида ато?ли режиссёр Маннон Уй?ур са?налаштирди. Спектаклдаги бош ролларни


Ўзбек театрининг маш?ур актёрлари Ра?имберди Бобожонов Фар?од , Ма?сума ?ориева, Шо?ида Маъзумова Ширин , Аброр ?идоятов Шопур , Саъдихон Табибуллаев Ёсумон , Обид Жалилов Ба?ром , Замира ?идоятова Ма?инбону ижро этдилар , Б. Насриддинов. Са?на жилолари. улом номидаги Адабиёт ва


Санъат нашриёти. Т . 1985 йил. 114 бет. деган маълумотга дуч келдик. ?изи?и шундаки бир муаллиф икки хил маълумот берган. Фар?од ва Ширин нинг са?на варианти биринчи маротаба 1924 йилнинг 20 июнида Колизей театри биносида кўрсатилган. Уни режиссёр Маннон Уй?ур са?налаштирган. У спектаклнинг муси?авий безагига ало?ида эътибор берди. Хуршид ва Шора?им Шоумаров асар либреттосини яратишда ма?ом ва хал? муси?аларидан фойдаланганлар.


Шора?им Шоумаров бошчилигида Юнус Ражабий най , ?урбон ?акимов ?ижжак , Рис?и Ражабий танбур , Имомжон Икромов дутор , Му?аммад Наби Абду?одиров доира лардан иборат кичик миллий муис?а гуру?и ташкил ?илишган. Туркистон газетаси. 1923 йил 7-январь. Спектаклда Фар?од образини Аброр ?идоятов яратган. Ма?сума ?ориева


Ширин образини ижро этган. Спектаклда Хитой ша?зодаси Фар?однинг Ширин исмли арман ?изини ойнаи жа?онномада кўриб севиб ?олгани, сўнг Ширинни излаб, Арманистонга боргани, Фар?одни Бесутун то?ида, Ширин иш?ида неча йиллар то? ?азигани Ширинга совчи бўлиб келган Эрон шо?и Хисрав Парвиз билан учрашуви, Хисрав айёраси


Ёсумон томонидан асир этилиши, охири Ёсуманнинг Ширин ўлди деган ёл?он гап хабарига алданиб ўзини ўлдириши, Фар?однинг жасади устида Шириннинг жон бергани са?на образлари воситасида фожиали тасвирланади . М.Ра?монов. Хамза. 1914-1960 йилларда 47 бет. Т 2000. Олиб борилган тад?и?отга кўра, Фар?од ва Ширин муси?али драмаси 1922 йилда са?налаштирилган экан.


Буни исботи сифатидп Хуршиднинг Амин Турдиев билан ўтказган су?батини келтираман К.Маркс труппасида суфлёр, либретто ёзувчи бўлиб ишлаш билан бир ва?тда 1922 йилда Фар?од ва Ширин муси?али драмасини ёздим. Бир куни Намуна мактаби Бегободга саё?ат уюштирди. Улар билан мен ?ам бордим. У ерда бир де он Фар?од ва Ширин тў?рисида ?икоя айтиб берди ва


Фар?однинг гўри, Шириннинг ари?и ва во?еа содир бўлган жойларни кўрсатди. Фар?од ва Ширин муси?али драмаси 8 кўринишдан иборат эди ва мен уни хал? варианти асосида яратдим. Асар 1922 йили Юсуфбек ?урбанбоев режиссёрлигида са?налаштирилди. Бундан келиб чи?ади-ки, асар1922 йили са?на юзини кўрган. Маннон Уй?ур эса асарни 1923 йилда са?налаштирилган.


Кейинчалик Маннон Уй?ур пьесани 1926 ва 1929 йилларда ?айта са?нага олиб чи?ган. Ўша йилларда спектакл Самар?андда, Андижон, Ўш, ?ў?он, ?иждувон Акмал Икромов номидаги театр театрларида ?ам намойиш этилган. Унда бош ролларни Му?итдин ?ори Ё?убов Фар?од , Тамарахоним Ширин , Гав?архоним ва бош?а артистлар ижро этганлар.


1928 йил, май ойида Андижондаги театр коллективига Ўзбек Давлат муси?ий драма труппаси номи берилган. Бу театрнинг очилиши 1928 йил, 19 майда бўлиб ўтган Фар?од ва Ширин муси?али драмаси мазкур театр очилишида ?ўйилган. 1929 йилда пьеса Самар?анд Ўзбек Давлат драматик труппаси ?озирги


Ўзбек Миллий Академик драма театри , томонидан са?налаштирилган. Асарни М.Уй?ур постановка ?илди. Ролларни Абдул?а? Султонов, Ра?имберди Бобожонов Фар?од , Шо?ида Маъзумова, Ма?сума ?ориева Ширин , Босит ?ориев, Ис?о? Исомов Хо?он , Обид Жалилов Ба?ром , Аброр ?идоятов Шофур ,


Замира ?идоятова Ма?инбону , Обид ?асанов Хисрав , Етим Бобожонов, Саъди Табибуллаев Ёсумон , Шукур Бур?онов, Наби Ра?имов Вазирлар , Тошхон Султонова, Софья Тўйбоева шо? хотинлари , Миршо?ид Миро?илов Хисрав асакрининг бошли?и , Шариф ?аюмов, Олим Хўжаев Фар?однинг дўстлари лар ижро этганлар.


Шора?им Шоумаров басталаган куйларни тани?ли созанда ва бастакор Тўхтасин Жалилов кўриб чи?иб, бир неча янги муси?ий номерлар, чол?у куйлари, муси?али фонлар киритган. 1928 йилда бир ?атор маслакдош адиблар ?изил ?алам жамияти билан ўзбек пролетар ёзувчилар уюшмасига бирлашдилар. Улар адабиёт ва санъатга синфий ну?таи назардан ёндошдилар. Хал? маънавий бойлигини пролетар маданиятга ?арши ?


ўйиш, ўтмиш маданий меросига негилистик муносабатда бўлдилар. 1929 йил режиссёр, муаллиф ва Чўлпон билан ?амкорликда пьесага ижодий юк, янги тал?ин бердилар. Навоийнинг инсонпарварлик ?ояларини мумкин ?адар тўлалигича ифодалаш, образларни янада чу?урлаштириш устида маълум даражада иш олиб бордилар. Маш?ур бастакор Тўхтасин Жалилов бутунлай янгидан муси?а яратди -деб ёзади


Мамажон Ра?монов . М. Ра?монов. Хамза. 1914-1960 йилларда. Т 2000 йил. 82 бет. 1927 йилда асар ?еч ?аерда ?ўйилмаган. К.Маркс труппасининг ра?бари ?осим Хщжаев 5 йилдан сўнг Фар?од ва Ширин драмасини Чўлпонга топширади. Чўлпон Хуршиднинг рухсатисиз муси?али драмани, муси?али комедияга айлантириб, муаллифни


Хуршид деб ?олдиради. Бу эса муаллифлик ?у?у?ига хилоф нарса эди. У Хуршид пьесасига бир неча ўзгартиришлар киритди. Баёнчи са?нада асарнинг бошидан охиригача ўтирадиган бўлди, жонли персонажлар ёнига ?ар хил ?ў?ирчо?лар ?ам ?ўшилган, сарой хизматчиларининг сони кўпаётирилди вазирлар, шо? хотинлари, Хо?он ва Хисрав саройидаги турли лавозимдаги шахслар ва бош?алар .


Хо?оннинг укаси деб берилган. Ба?ром ?ам пардаланган ва ани? бўлмаган характердаги шахс ?илиб кўрсатилади. Хисрав аскарлари бачканалаштирилиб, улар са?нада болаларнинг ўйинчо?и сингари ё?оч отларда ?аракат ?иладиган бўлдилар, пьеса текстига яна тўртта ария тексти киритилди. ?атто, биринчи пардада йигитлар Фар?од Ширинни ойнада кўриб, севиб ?олганини айтганида, унинг устидан кулиб мазах ?илишадиган жойлар ?ўшилади, учинчи актда ари? ?азувчилар


Ширинга гап ?айтарадилар ва унинг му?аббати ?а?ида кинояли сўзларни айтадиган ?ам бўладилар. Хисравнинг ёвузлиги ?ам юмшатибро? кўрсатилади. Унга ?арши кураш чизи?ига масхарадек мотивлар ?ўшилади. Бош?а парда ва кўринишларга Чўлпон ўзгартириш киритмаган. Шунинг учун ?ам Фар?од ва Ширин са?на жанрининг муаллифи Хуршиднинг ўзи бўлиб ?олаверади. Спектаклнинг дастлабки кўрсатилишида актёрларнинг роль ижро этиши ?


ам бош?ачаро? мўжалланган Аброр ?идоятов-Фар?од, Маъсума ?ориева-Ширин, Етим Бобожонов-Ёсумон, Босит ?ориев-Хо?он, Хожи Сидди? Исломов-Хисрав. Маннон Уй?ур ва Фат?улла Умаров Чўлпонни бу вариантига эътироз билдиришган бўлишсаям уларни сўзини ?еч ким инобатга олмаган. Барибир Маннон Уй?ур кейинчалик бу ?олатга ўзгартириш киритган ва роллар та?симотини


ўзгачаро? ўтказган. Бу эса хал? севиб ў?иган достонни, ?урмат ?илган адиби Наовий устидан мазах ?илиш билан баробар эди. Барибир, Чўлпон ўзгартириш киритган пьесани хал? тушунмаган ва яхши ?абул ?илмаган. 1930 йилда Москвада ўзбек хал?лари театри ва санъатининг биринчи олимпиадаси бўлиб ўтди. Унда 18 театр ижодкорлари ва 15 этнографик-муси?а ижодкорлари ?атнашди.


Олимпиадада Ўзбек Давлат драматик театрининг ижодкорлари Фар?од ва Ширин спектаклини икки марта кўрсатиш лозим эди, лекин муваффа?иятли намойиш ?илинганлиги туфайли, пойтахт ме?наткашларининг талабларига кўра, Фар?од ва Ширин тўрт марта ?ўйилди. Олимпиададан сўнг ўзбек театри ?озон, Ленинград, Боку, Ростов, Тблисида гостролда бўлди,


Хамза номли театрнинг ?озирги Миллий академик драма театри сафар репертуарида Хуршиднинг Фар?од ва Ширин са?на асари ?ам бор эди. Бу эса ?ардош хал?лар ўртасида Навоий ижодини кенг тар?иб этишда Фар?од ва Ширин достонинг а?амияти катта эди. Маннон Уй?ур 1930 йилдаги Фар?од ва Ширин са?на асари бадиий ва ?оявий даражаси билан 1929 йилдаги спектаклдан


жиддий фар? ?иларди. Спектакл муси?аларини Тўхтасин Жалилов ?айтадан кўриб, чи?иб, бир неча янги куйлар киритган. Фар?одга олтинчи кўринишда бир ария- Дуго? 4 , Шофурга еттинчи кўринишда бир ария-Фи?он, Ширинга- Найларам арияларини ?ўшган. Ўзбек Давлат муси?али театрида Фар?од ва Ширин драмаси муаллифнинг ўз номи билан олти марта са?нага ?


ўйилди. Шундан бири Ўзбек Давлат муси?али драма театри ташкил этилаётган ва?тда, ?олганлари 1933 йил июнь, 1935 йил октябрь, 1936 йил февраль, 1937 йил март, 1943 йиллар июньда бўлди. Хуршид мана шу театрда ўз асари бир неча бор янгидан са?налаштирилиши давомида пьесани ?айта айта кўриб чи ан ва ?ар томонлама ?айта айта ўрганган. Театршунос Фрунза Жўраев ?айд ?илганидек,


Хуршид ўз Фар?од ва Ширин ини ?амма вариантида ?ам Навоий достони сюжетига эргашган ва буюк шоир ?ояларига соди? ?олган, достондаги асосий ?а?рамонларини са?лаб келган. Б.Насритддинов. Хуршид. ?улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Т 1985йил. 1933 йилда Успенский Хуршиднинг Навоий достони сюжети асосида яратган пьесасига муси?а яратишга киришди.


Бу сафар Фар?од ва Ширин олдинги са?на вариантларига нисбатан бош?ачаро? бўлиши керак эди. Янги вариантдаги асосий фар?лар муси?ий номерларда эди. Успенский жўр бўлувчи ўзбек хал? чол?у асбобларини симфоник оркестр билан алмаштиради. У киритган муси?ий ўзгартиришлар муваффа?иятли чи?ади. 1935 йилнинг октябр ойида Фар?од ва Ширин муси?али драмаси


Хуршид ва Успенский асари Ўзбек Давлат муси?али театрига са?налаштириш учун топширилди. Бу асар ўша даврда театрга биринчи марта клавир ва партитурада са?налаштиришга ?абул ?илинган муси?али пьеса бўлади. Фар?од ва Ширин нинг аввалги са?на асарлари хал? муси?аси билан бир ?анча театр са?наларида ?ўйилиб келган бўлса, 1936 йилдан режиссёр Э.И.Юнгвальд-Хилькевич постановкаси, Успенский муси?аси асосида опера варианти дунёга келди.


Ўзбек хал?и Фар?од ва Ширин нинг операсини яхши ?абул ?илди. Чунки, бу вариант ўзбек хал?ини операга я?инлашиб борадиган кўприги бўлди. Албатта, гуруч курмаксиз бўлмайди. Асарда бир- иккита камчиликлар ?ам бўлган. Театршунослар, тан?идшунослар бу камчиликларни ижодкорларга айтишган ва улар ўз хатоларини тў?ирлашган. 1936 йилда Москвада ўтадиган биринчи


ўзбек санъати декадасини 1937 йилнинг май ойида ўтказиш тў?рисида ?арор ?илинди. Декада репертуарига янги вариантдаги Фар?од ва Ширин ни ?ам киритиш ?а?ида масала ?ал этилади. Асарни ?айтадан са?налаштириш ишлари амалга оширилади. Хор, балет, оркестр ва солистлар состави кенгайтирилди. Либреттони Хуршиднинг ўзи кўриб чи?ади. Муси?анинг оркестровкаси


Мушель ва Цвейфель ?амкорлигида В.Успенский тарафидан бажарилди. Ўзбек муси?аси тарихида биринчи марта речататив, дуэтлар икки ва уч овозли хорлар киритилади. Бош ролларда Карим Закиров, Бобора?им Мирзаев Фар?од , ?алима Носирова, Назира Ино?омова, Фотима Борухова, Назира А?медова Ширин , Му?итдин ?ори Ё?убов Хисрав , Саъдулла


Норхонов Шофур ижро этишган. Фарход ва Ширин афсонаси ўзбек муси?али театри учун жозибали куч бўла олган деб ёзади М. ?амидова ўзининг Карим Зокиров аыидаги монографиясида. М. ?амидова. Карим Зокиров.Т 1990 йил. Фар?од ва Ширин муси?али драмасининг Москвадаги декада муносабати билан тайёрланган янги та?рири 1937 йилнинг 27 мартида


Тошкентда, Ўзбек Давлат муси?али театр залида намойиш ?илинади ва жамоатчилик томонидан яхши кутиб олинади. Спектаклнинг доври?и кўпгина хорижий мамлакатларга ?ам ёйилди. Англия, Франция, Германия, Турция мамлакатлари газеталарида ?ам спектакл ?а?ида ма?олалар ёзилган. Фар?од образини яратган Карим Зокиров билан Бобора?им Мирзаевлар ?ам ўз санъатларини жуда яхши намойиш ?илганлар.


Карим Зокиров ўз ижроси ор?али Фар?однинг кўпро? ?а?рамонлиги, ме?натсеварлиги, жасоратини намойиш ?илган. Фарход образи ор?али Карим Зокиров энг яхши инсоний хислатларни - мардлик, ма?сад сари интилиш, самимийлик каби ?ислатларни очиб берган. Хисравни эса Му?итдин ?ори Ё?убов зўр ма?орат билан ижро этган. 1930 йилдан 1947 йилгача Фар?од ва Ширин муси?али асари Ўзбек Давлат муси?али театри са?насида 329 марта кўрсатилган.


Алишер Навоий достонининг сюжети асосида яратилган Фар?од ва Ширин ўзбек театр санъатини барпо этиш ва ривожлантириш жараёнида ўзига хос ва ажойиб бир ижодий лаборатория вазифасини ўтаган. Сабаби, асарда 50 дан орти? режиссёрлар ўз ижодий фаолиятларини намойиш ?илган. Шу ?аторда Маннон Уй?ур, Камол I, Етим Бобожонов,


Э.И.Юнгвальд-Хилькевич, Зу?ур ?обулов, Саидумар Му?амедов, Музаффар Му?амедов, Асрор Жўраев ва бош?алар. 28 рассом спектаклга турли-туман безаклар ишлаган Шоназар Шора?имов, Мели Мусаев, В.А.Афанасьев, П.О.Рябчиков, Х.Икромов, В.А.Рифтин, Л.Абдуллаева, З ойипов, Меленин ва бош?алар. 20 дан орти? дрижёрлар ўз ма?оратини намойиш этишган.


Булар Мухтор Ашрафий, Толибжон Соди?ов, Фазлиддин Шамсиддинов, Ба?ром Иноятов, Пўлат Ра?имов, Саид Алиев, Ра?им Комилжоновлар. Бир ?атор эркак актёрлар маккора кампир Ёсумон ролини ижро этишган. Булардан Етим Бобожонов, Карим Хонкелдиев, Асад Исматов, Асрор Жўраев, Исахор


О?илов, Фазлиддин Шамсиддинов, Умар Абдуллаев, Собир Во?идов, Юсуф Комилов, Аюб Отаев ва бош?алар. Аёл актрисалардан эса Лутфихон Саримсо?ова, Берта Давидова, Башорат Хўжаевалар Ёсумон образини яратишган. Булар ичидан Лутфихон Саримсо?ова ижро этган Ёсумон образи ало?ида ўрин тутади. У Ёсумоннинг барча макр ийлаларини тўла?онли акс эттириб берган актриса.


1957 йилда Фар?од ва Ширин операси Алишер Навоий номидаги ўзбек давлат академик опера ва балет театри са?насида кўрсатилди. Успенский ва Мушель муси?аси, Хуршид ва Комил Яшин либреттоси. Дирижёр - А. Миралимбоева, рассом - М. Мусаев. Ижро этувчилар Фар?од - К. Зокиров Ширин - ?алима Носирова Хисрав -


Н. Хошимов, З. Самандаров Ёсумон - С. ?амидова ва бош?алар. Бу образларни яратган, ижро этган санъаткорларнинг номи эса мухлислари ?албида ўчмас из ?олдирди. Фарход ва Ширин муси?али драмаси, муси?али театр тара иётида му?им бос?ич спектакли бўлди ва у муси?али театрнинг опера санъатини эгаллаш йўлидаги тайёргарлигига кўп жи?атдан имкон яратди М амидова. Карим Зокиров.Т 1990йил деб ёзади М. ?амидова.


ХУЛОСА Хулоса ?илиб айтадиган бўлсам, театр во?еликни санъатнинг кўпгина турлари ёрдамида акс эттириб, уни ?ар томонлама, ?аракат ва ривожланишда жозибали ?илиб кўрсатар экан, бир ва?тнинг ўзида минг-минглаб томошабинларнинг ру?ий оламига чу?ур кириб, унинг дил торларини черта олади. Театр санъати кўплаб кишиларнинг ?ис-туй?уларини забт этиш ор?али уларнинг онгига таъсир этади, дунё?араши, эстетик дидининг шаклланишида иштрок ?илади.


Театр санъатининг ?удрати шундаки, у драматург, актёр, режиссёр, рассом, созанда, ра ос ва бош?а кўплаб са?на арбобларининг ижодий ме?натини бир бутун ?илиб бирлаштирувчи ижодий гуру? ва му?аддас дарго?дир. Умуман олганда, XV асрда бўлган муаммо, XXI асрда ?ам мавжуд. Бойликка ружу ?ўйиш, ота-она билан фарзанд, ?ариндош-уру?чилик, дўстлик, ?атто-ки му?аббат орасида ?ам турли низоларни келтириб чи?армо?да. Бу нарса ?ал?нинг, инсонларнинг маънавий ?ашшо?лашишига олиб


келаётгани аянчли ?ол. Тў?ри моддий э?тиёж ?амиша бўлган, бўлаверади ?ам. Лекин, пул одамларни кундан-кунга разил ишларга чорламаяптими? ?амма нарса, ?отто-ки инсоний фазилат ва туй?улар ?адеб пулга сотиб олинаверса, ўзлигимиз ?аерда ?олади. Ўзбек хал?и жар ё?аси томон йўл олмаяптими? Фар?од ва Шопур каби самимий дўст, Фар?од ва Ширин каби вафоли ёшлар бойлик ортида йў?олиб кетаётгани ачинарли


?ол. Илм, маънавият ва инсоннинг ме?натсеварлиги уни юксакларга кўтаради. Бу достонни XXI асрга замонга мос ?олда инсценировка ?илиб, сюжетини са?лаган ?олда театр са?насида са?налаштириб, ўсиб келаётган авлодга та?дим этиш зарур. Чунки, Фар?од образи хал? ичида самимий дўст, соди? ёр, Ширин гўзал ёр сифатида маълум ва маш?ур. Инсценировка ?илиш жараёнида асарнинг тарихига мурожаат ?


илиш даркор. Чунки, асарнинг оригинал шаклини билмасдан туриб, унинг асл мо?иятини кўрсатиб ва очиб бериш мушкул. Фарход ва Ширин достонининг адабий тал?инларига кўпро? эътибор берганимнинг сабаби ?ам айнан шунда. Достон китобхоннинг ?албига афсонадек кириб борса ?ам, унинг тарбиявий ?ирралари жуда ?ам кўп. Севимли достонимиз ?а?рамонлари Ўзбекистон ёшларини тў?ри йўлга бошлай олса ажаб эмас. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1 .Каримов И. Исти?лол ва маънавият .


Тошкент Ўзбекистон нашриёти 1998 йил. 2. Каримов И. Маънавий юксалиш йўлида. Тарих, маърифат, маънавият . Тошкент Ўзбекистон нашриёти 1998 йил. 3.Ра?монов М. Хамза номидаги Ўзбек академик драма театри 1914-1960 йиллар . Тошкент. 2000 йил. 4. Азизов Тур?ун Менинг режиссёрлик ишларим .


М.Уй?ур номидаги ТДСИ 2003 йил. 5. Турсунбоев С. Хорижий театр тарихи. I том . Тошкент 1997 йил. 6. Ра?монов М, Тўлаходжаева М, Мухторов Э Ўзбекистон Миллий Академик Драма театри . Тошкент 2003 йил. 7. ?айитметов А. Навоий лирикаси . 8. Зо?идов В.Й Улу? шоир ижодининг ?алби . 9. Ис?о?ов


Ё А.Навоийнинг илк лирикаси . Тошкент. 1965 й. 10. Абдусаматов ?офиз Шошма ?уёш . 11. ?одиров М. Са?наммиз лочинлари . 12. Азимова М Навоий ва ?озирги замон . Ўзбекистон билим жамияти. Тошкент-1991 й, 18 б. 13. Акромов З Навоий ва ?озирги Ўзбекистон билим жамияти, Тошкент. 1991 й, 24 б. 14.


Алиев М Лутфихон Саримсо?ова . Ўзбекистон ССР. Давлат Бадиий Адабиёти Тошкент 1963 й. 100 б. 15. Бобур Бобурнома . Юлдузча нашриёти Тошкент 1990 й. 368 б. 16. Жабборов А. Муси?ий драма ва комедия жанрлари Ўзбекистон композиторларининг ижодиётида . улом номидаги Адабиёт ва санъат нашр адабий-бадиий нашр Тошкент 2000 й.


190 б. 17. Исмоилов Ф Маннон Уй?ур . Тошкент бадиий адабиёти нашриёти 1965й.196 б Адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент 1985 й. 18. Шарафитддинов О. Алишер Навоий улом номидаги Бадиий адабиёт нашриёти. 1971 йил . 19. ?аюмов А. Алишер Навоий Ўзбекистон КСМ марказий комитетининг Ёш гвардия нашриёти. Тошкент 1976 й 20. ?аюмов


А. Фар?од ва Ширин сирлари улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент 1979 й. 21. Шайхзода М. ?азал мулкининг султони Олти томлик. Тўртинчи том. Тошкент 1972 й. 22. ?амидова М. Карим Зокиров ?аёти ва ижоди. Тошкент 1990 й. 23. Турдиев А. Хуршид билан су?батлар . Санъатшунослик илмий-тад?и?от институти.


128-архив. 24. Маллаев Н Сўз санъатининг гултожи Тошкент 1991 й. 25. А.Навоий Фар?од ва Ширин . Ўз ССр Давлат нашриёти 1956 26. Насриддинов Б. Хуршид улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент 1985 й. 27. Насритддинов Б. Са?на жилолари улом номидаги 28. Тоир Исломов. Тарих ва Са на . Тошкент 1998 йил



Не сдавайте скачаную работу преподавателю!
Данный реферат Вы можете использовать для подготовки курсовых проектов.

Поделись с друзьями, за репост + 100 мильонов к студенческой карме :

Пишем реферат самостоятельно:
! Как писать рефераты
Практические рекомендации по написанию студенческих рефератов.
! План реферата Краткий список разделов, отражающий структура и порядок работы над будующим рефератом.
! Введение реферата Вводная часть работы, в которой отражается цель и обозначается список задач.
! Заключение реферата В заключении подводятся итоги, описывается была ли достигнута поставленная цель, каковы результаты.
! Оформление рефератов Методические рекомендации по грамотному оформлению работы по ГОСТ.

Читайте также:
Виды рефератов Какими бывают рефераты по своему назначению и структуре.