Емтиханнын жазба жумысына тапсырма

1. Кіріспе

Электр-?азіргі автомобильдермен комбайндарда ке?інен ?олданылатын энергияны? бір т?рі. ?азіргі автомобильдер мен комбайндарда электр энергиясы двигательдерді іске ?осу?а жан?ыш ?оспаны карбюратор двигательдерде т?тыну?а дыбыс ж?не жары? сигналдарына, ?оз?алыс жолдары мен кабина жары?тандыру?а ба?ылап ?лшеу приборларымен ?осымша жабды?тарды ?оректендіруге ?олданылады.

Электр энергиясын ?ндіретін приборлар электр тогыны? к?здері, ал ал оны т?тынатындар т?тынушы деп аталады.

Ток к?здері -генератор мен аккумулятор батареясы. Т?тынушылар - стартер, сигнал мен жары?тандыру приборлары, ба?ылап ?лшеу приборлары.

Электр тогыны? к?здері механикалы? ж?не химиялы? энергияны электр энергиясына айналдырады.Т?тынушылар электр тгы энергиясын - энергияны? бас?а т?ріне ( механикалы?,жылулы?, дыбыс, жылу) айналдыру?а ?ызмет етеді. Электр жабды?ыны? приборлары бір ?ткізгішті ж?йеге ?осыл?ан, б?л т?ста машиналарды? металл б?ліктері - оларды? «массасы» екінші ?ткізгіш ?ызметін ат?арады. Машинаны? «массасымен» ?оректендіру к?зіні? теріс полюсі, ал ж?йе ?ткізгіші- о? полюске жал?астырыл?ан. Электр жабды?ыны? ж?йесіндегі кернеу 12 В.

Автомобильдер мен комбайндарда?ы электр жабды?тарыны? приборлары т?ра?ты то?пен ?оректенеді. Т?ра?ты то?ты? ?рбір к?зінен екі полюстер: о? (+) ж?не теріс (-) ажыратылады. Т?ра?ты ток сырт?ы тізбекте о? полюстен теріс полюске ?арай ?оз?алады деп шартты т?рде есептейді.

Автомобильдердегі электр жабды?тарыны? бірі Камаз - 740 автомобиліні? аккумулятор батареясына то?талайы?. Аккумулятор батареясы двигатель ж?мыс істемей, болмаса иінді білікті? кіші жиіліктегі айналысында ж?мыс істеп т??анда то?ты т?тынатын орындарды ?оректендіру ?шін ?ызмет етеді. Аккумулятор батареясы ?зара тізбекті байланыс?ан, ??рылысы ж?нінен бірнеше аккумулятордан т?рады.

Аккумуляторды? ?ызметі электр энергиясын химиялы? энергия?а (зарядтау) ж?не керісінше, химиялы? энергияны электр энергиясына( разрядтау ) ж?йелі т?рде айналдыру?а негізделген. Автомобильдерде стартерлі ?ор?асын ?ыш?ылды батареялар ?олданылады.Батарея оталдыру, жіберу ж?йесіндегі барлы? т?тынушыларды электр энергиясымен ?оректендіру ?шін ?олданылады.

Камаз - 740 автомобильдеріне ?ор?асын - ?ыш?ылды аккумулятор батареялары орнатылады.

2. ??рылысы, ж?мыс істеу технологиясы ж?не а?аулары

?арапайым ?ор?асын аккумулятор электролит ??йыл?ан ( тазартыл?ан суда?ы к?кірт ?ыш?ылыны? ерітіндісі) пластмассадан жасал?ан банкадан ж?не екі ?ор?асын пластинадан т?рады. Электролиттегі пластиналарды? беті к?кірт ?ыш?ылды ?ор?асынмен бас?аша айт?анда ?ор?асын сульфатымен жалатыл?ан.

Аккумулятор ж?мыс істеу ?шін міндетті т?рде зарядтау, я?ни ол ар?ылы электр тогын ?ткізу керек. Тыс?ары к?зден аккумулятор ар?ылы электр тогы ?ткен кезде химиялы? реакцияны? н?тижесінде, пластинада ?ор?асынны? ас?ын тоты?ы, ток к?зіні? теріс полюсімен жал?астырыл?ан пластинада борпылда? кеуекті ?ор?асын пайда болады. Сонымен бірге электролитте оны? ты?ызды?ын арттыратын к?кірт ?ыш?ылы б?лінеді. Пластиналар?а ?осыл?ан шам зарядтал?аннан кейін жанады. Олай болса, зарядтал?ан кезде аккумулятор?а жина?тал?ан химиялы? энергия, разрядталу кезінде электр энергиясына айналады.

Аккумулятор пластиналары белсенді массамен - ?нта? ?ор?асынмен толтырыл?ан , темір тор т?рінде жасалынады. Энергия ?орын арттыру ?шін ж?п плстина санын к?бейтеді. Токты? т?ра?ты к?шімен белгілі бір т?пкі кеонеуге дейін ?здіксіз разрядталу кезінде, зарядтал?ан аккумулятор толы? беретін электр м?лшерін аккумулятор сыйымдылы?ы деп атайды. Аккумулятор сыйымдылы?ы ампер - са?атпен ?лшенеді.

Аккумулятор батареясы ішкі жа?ынан б?геттермен б?лінген бактан т?рады. ?рбір б?лікке ( банкада ) бір аккумулятор орналастырылады. Бакты ?ыш?ыл?а т?зімді пластмассадан немесе эбониттен жасайды. Оны? т?бінде пластиналар тірелетін ?ырлары болады. ?р банка?а о? ж?не теріс пластиналар жиыны орналас?ан.О? пластиналарды полюс та?балы полюсті штыр?а, ал теріс пластиналарды минус та?балы полюсті штыр?а жал?айды.О? пластина теріс пластиналар аралы?ына орналас?ан, сонды?тан теріс пластинаны? саны,о??а ?ара?анда біреуі арты?.Пластиналар бір-бірінен ?са? тесікті б?геттер-сеператорлармен б?лінегн.Олар арнайы ??делген а?аштан, ?те ?са? тесікті пластмассадан немесе шыны талшы?ынан жасалады.Спекторлар пластиналарды ?ыс?а т?йы?талудан са?тайды ж?не ?з бойынан электролитті еркін ?ткізеді.

Банканы электролиттермен толтыру?а ?ажеті бар тесігі бар ?а?па?пен жабады.Май ??ятын тесік ты?ынмен жабылады.Ты?ында аккумулятор ?уысын атмосферамен жал?астыратын желдеткіш тесігі бар ол химиялы? реакция кезінде б?лінетін газды? шы?уы ?шін ?ажет.Батерияны ??растыр?аннан кейін, аккуммуляторлар ?а?па?тарыны? жиегін арнаулы ?ыш?ыл?а т?зімді мастикамен ??йып тастайды.

Жеке аккумуляторларды біріктіретін ?стат?ышта батерияны? жал?ан?ан к?німен маркасы, мысалы 6 ТСТ-50 ЭМС, к?рсетіледі.Батерия маркасы былайша т?сіндіріледі.Бірінші цифр тізбекті жал?астырыл?ан аккумуляторларды? санын к?рсетеді. Ондай батарея ерекше ерекше берік болып келеді. Б?ндай батареялар Камаз - 740 сия?ты ауыр ж?к машиналарында ке?інен ?олданылады.50 цифры жиырма са?атты? разрядталу кезінде батареяны? ампер са?атты? сыйымдылы?ын к?рсетеді. Цифрдан кейінгі бірінші ?ріп бакта?ы материалды? сипатын (Э) эбонит береді, ал екіншісі сеператорлар материалы, шыны талшы?ты ( С ) ?те ?са? тесікті пластмасса (М). ??р?а? зарядтал?ан батарея маркасыны? шетінде З ?рпі болады.

Электролитті химиялы? таза к?кірт ?ыш?ылы мен тазартыл?ан судан дайындайды. ?ыш?ылмен суды ?ыш?ыл?а т?зімді ыдыс?а ??йып араластырады., м?ндайда ?ыш?ылды су?а аз-аздан сызды?татып ??яды. Егер суды ?ыш?ыл?а ??ятын болса тас?ынды реакция болады, ?ыш?ыл шашырап, ыдысты? ернеуінен асады, ал денеге тисе к?йдіріп жіберуі м?мкін. Электролиттегі ?ыш?ылмен суды? ара ?атынасын оны? ты?ызды?ы ар?ылы аны?тайды.

Электролитті климат жа?дайын ескере отырып жасайды(2-таблица) ?ыс?ы температура 30⁰-С-?а дейінгі орталы? аудандар ?шін толы? зарядтал?ан аккумуляторда электролитті? ты?ызды?ы жыл бойына 1,27 болу?а тиіс.

1-сурет. Акккумулятор батареясын тексеру

а) Электролит де?гейі, б) Аккумулятор кернеуі, в) Электролит ты?ызды?ы;1-шыны т?тік, 2-вольтметрлі ж?ктеу ашасы, 3-ареометр

2-таблица. Аккумулятор батареясында?ы электролит ты?ызды?ы.

Температура т?менгі жа?дайда электролитті? ты?ызды?ы жо?ары, ал температура к?терілген кезде т?мен болу?а тиіс.

Электорлитті? ты?ызды?ын ареометрмен (1-сурет) тексереді.Аккумуляторды? разрядталуына ?араай, электролитті? ты?ызды?ы кеми т?седі.

Электролитті? де?гейі мен ты?ызды?ын батареяны? ?р элементі сайын тексереді.Электролит де?гейі пластиналарды? ?сті?гі жиегінен 12-14 мм жо?ары т?руы керек.

Электролит булан?ан кезде тазартыл?ан су ??ю керек, ?йткені тек су ?ана буланады, ал электролит а?ып кеткен кезде аккумулятор?а к?кірт ?ыш?ылыны? ерітіндісін ?осады.Электролитті? ты?ызды?ына ?арай, аккумулятор батареясыны? зарядтану де?гейін аны?тайды. Ж?к т?сірілген батареяларды? зарядтану де?гейін ?осыл?ан кедергі кезінде ж?к ашасы ар?ылы ?те д?лдікпен аны?тайды.К?ш т?сіру ашасыны? ?штарын кезегімен аккумуляторды? 5с ?ыс?ышына ты?ыз етіп ?ысады ж?не вольтметрді? к?рсеткішіне ?арайды. Толы? зарядтал?ан аккумуляторды? кернеуі 1,7 В-дан т?мен т?спеуі керек.

Батареяны? жекелеген аккумуляторлары кернеуіні? айырмасы 0,1 В-дан аспауы тиіс. Егер айырмашылы? осы м?нділіктен к?п болсанемесе батарея жазда 50%- дан астам ж?не ?ыста 25%-дан астам разрядталса , онда оны зарядтау?а жіберу ?ажет. Батареяны? б?зылмауы ?шін оны ?за? мерзім бойы жартылай зарядтал?ан к?йде ?алдыру?а болмайды.Пластиналарды? б?зылуына жол бермес ?шін стартерді ?за? уа?ыт бойы ж?не ?атарынан бірнеше рет ?осу?а болмайды.

Камаз - 740 автомобиліне минус та?балы батареяны? ?ткізгіш штырын орнат?ан кезде, ол «массаны» ажырат?ыш ар?ылы «масса?а» ?осылады. «Масса» ажырат?ышы кабина?а орналастырыл?ан «масса» ?лкен штокты ?олмен немесе ая?пен басу ар?ылы ?осылады. Осы кезде ?оз?алмалы ж?не ?оз?алмайтын контактолар т?йы?талады ж?не ?лкен штокты серіппемен жабатын то?тат?ыш пластинамен т?йы? к?йде т?ра береді.

Аккумуляторлы батареяны электрлі тізбектен кіші штокпен б?ліп тастайды. Егер кіші штокты басатын болса?, то?тат?ыш пластина орын ауыстырады ж?не ?лкен штокты босатады, ал ол ?оз?алмалы контактымен бірге серіппені? ?серінен бастап?ы ( ажыратыл?ан ) ?алып?а келеді.

Камаз 740 автомобильдеріні? ?ыш?ылды аккумулятор батареяларыны? негізгі а?аулары мыналар: ?здігінен жо?ары разрядталуы, мерзімінен б?рын разрядтануы, аккумулятор ішінде ?ыс?а т?йы?талуы, пластиналарды? сулфаттануы. Б?л а?аулар техникалы? ?ызмет к?рсету ж?мысыны? нашар ж?ргізілуі н?тижесінде болады.

Егер т?улігіне шы?ын сыйымдылы?ты? 1%-нан асса, ?здігінен разрядтану жо?ары болып саналады.?здігінен жо?ары разрядтану электролитке лас т?скенде ж?не мастика мен бакты? дым?ыл бетімен то?ты? ?туі салдарынан болады. ?здігінен жо?ары разрядтануды болдырмау ?шін мастика мен ?а?па?тар бетінтаза ш?берекпен ?рдайым ??р?атып с?ртіп отыру керек.

Аккумуляторды? біреуіні? мерзіміненб?рын разрядтануы барлы? батареяларды? ж?мыс істеу ?абілетіне ?сер етеді. Ондай аккумуляторды кешеуілдеуіш деп атайды. Кешеуілдеуіш аккумуляторды толы? разрядта?аннан кейін, аккумулятор батареясын одан ?рі разрядтай берсек, онда ол ?айта полюстенедіде, батарея ?атардан тез шы?ып ?алады.

Сеператорды?б?зылуы н?тижесінде аккумулятор ішінде ?ыс?а т?йы?талу пайда болады. Е? болма?анда бір ?ана ?ыс?а т?йы?тал?ан аккумуляторы бар батареяны одан ?рі пайдалану?а жарамайды.

Разрядтан?ан аккумулятордан, сондай- а? электролитті? т?мендеген де?гейі кезінде ?ор?асын пластиналар сульфаттанады: оларда к?кірт ?ыш?ылды ?ор?асынны? (сульфатты?) кристалдар ?абаты б?лінеді.Б?л ?абат электролитте ерімейді ж?не оны? пластиналарды? белсенді массасы ішіне ?туіне тос?ауыл жасайды, ал м?ны? ?зі кернеуді азайтады, пластиналарды? кедергісін арттырады ж?не аккумуляторды? сыйымдылы?ын азайтады. Стартерді ?за? уа?ыт пайдалану аккумуляторды тым разрядсыздандырып, сульфаттандыруын арттырады. ?атты сульфаттан?ан кезде пластиналар б?зылады. ?атты сульфаттан?анпластиналарды ?алпына келтірмейді. Аккумуляторды зарядтаумен са?тауды арнаулы дайынды?тан ?ткен адамдар жасайды. ?ыш?ылмен к?йіп ?алмау ?шін, аккумулятор батареяларынзарядтау кезінде к?зілдірік пен респираторды ?олдана отырып, ?ор?аныш киімін ( резе?ке алжап?ыш, ?ол?ап, етік ) киіп істейді. Зарядтандыру б?лмесінде темекі тарту?а тыйым салынады.

?ыш?ыл денеге т?скен кезде за?ымдан?ан жерді алдымен сумен, сонан со? 10%-ды м?с?тір спиртіні? ерітіндісімен жуу керек.

3. Техникалы? к?тім ж?не ж?ндеу

Аккумуляторды ?асиетіне байланысты ?айтымды элементтер деп атайды. ?айта зарядтау ж?не разрядталу кезінде аккумулятор істен шы?пайды,?айта белгілі бір шекте оны? ?асиетін жа?сарту?а к?мектеседі, соны? н?тижесінде аккумулятор ?ызметіне электродтар пластиналарыны? біртіндеп тере?ірек ?абаттары ?атыса бастайды. Егер аккумуляторды то? к?зінен ажыратып алып, кез келген бір энергия ?абылда?ышына ?осса? аккумулятор электродтары бірінен-бірі химиялы? ??рамы жа?ынан айырмашылы?ы бар пластиналар болып келетін ток к?зіне айналады.

4.Техника ?ауіпсіздігі ж?не е?бекті ?ор?ау

Автомобиль к?сіпорындарында?ы ?рт ?ауіпсіздігі

Автомобильдер к?сіпорындар айма?ы ?немі таза ж?не жина?ы болуы тиіс. Май бол?ан ж?не ?ндіріс ?алды?тары айма?тан алып кеткенге дейін арнайы темір жабы? ?ораптарда жинап са?талынады. Т?гілген отын майла?ыш материалдар тез арада жиналуы керек.

Автомобиль к?сіпорындары айма?ында, автомобиль т?ра?ына жа?ын жерлерде тез т?танатын материалдарды са?тау?а, темекі тарту?а, от жа?у?а ?ата? тиым салынады.

Барлы? ?ндіріс орындары ?з уа?ытында жиналып, таза т?руы керек. ?ткелдерді, д?ліздерді, баспалда?тарды, тамбурларды, шы?у жолдарын ??рал - жабды?тармен ??рал-жабды?тармен жаппай бос ?стау керек. Эвакуациа кезінде пайдаланылатын есіктер еркін ашылуы керек. Арнайы ?рт с?ндіру б?рышы болуы керек. Онда ілгекті ба?ан, к?ректер (?уыс ж?не тік), шелек, ??м салын?ан сыйымдылы?,с?ймен, участок?а т?уелді ?рт с?ндіргіштер( ОП-5, ОПХ-10, ОУ-10, ОУ-25, суы бар сыйымдылы? болуы тиіс.

Автомобиль к?сіпорындарында?ы электр ?ауіпсіздігі

1. Тек д?рыс электр ??ралдарын пайдалану керек. 2.Кернеуі 12 В ?арау орларында кернеуі 36 В жары?тандыр?ыш приборларды пайдалану

3. Электр ?ауіпсіздігі ма?сатында дым?ыл ?арау орларында ж?мыс жасау?а тыйым салу

4. Электр ??ралдарын арнайы жерге ?осушы ?зегі бар штангалы кабель к?мегімен электрлі желіге ?осу керек

5.Контактілі ажырат?ышы бар электрлік к?тергіштерді пайдалану

Автомобильді ж?ндеу ж?не ?ызмет к?рсеу кезіндегі е?бек ?ауіпсіздігі

1. Автомобиль д??гелегін сенімді тежеу.

2. Кернеуі 12 В ?арау орларында кернеуі 36 В жары?тандыр?ыш приборларды пайдалану керек.

3. Б?лшектерді этильді бензинде жуу?а тиым салынады.

4. ??ралдар таза ж?не д?рыс болуы керек.

5. ??ралдарды бас?ару же?іл ж?не орны?ты болуы тиіс.

6.К?тергіште ж?мысты бастамас б?рын «?оз?ама?ыз-автомобиль астында адамдар ж?мыс жасап жатыр» деген жазуы бар ескертуші плакат ілінуі керек.

7.Гайкалы кілттер д?рыс ж?не гайка размері мен болт бастарына с?йкес келуі керек ж?не т?зімді болуы керек.

Е?бек туралы за? негіздеріне с?йкес барлы? к?сіпорындарда, мекемелерде, ?йымдарда ?ауіпсіздік жа?дайлары жасалуы тиіс.?кімшілік ?ндірістік жара?аттанудан са?тандыратын ?ауіпсіздік техникасыны? осы заман?ы ??ралдарын енгізуге ж?не ж?мысшылар мен ?ызметкерлерді? к?сіби аурулар?а шалды?уына жол бермейтін санитарлы?-гигиеналы? жа?дайларын ?амтамасыз етуге міндетті,?кімшілікке барлы? ж?мыс орындарын тиісті техникалы? жабды?тармен ?амтамасыз ету ж?не б?л орындарда е?бекті ?ор?ау ж?ніндегі ережелерге сай келетін ж?мыс жа?дайын жасау жауапкершілігі ж?ктеледі.М?ндай ережелерді профсоюз келісімі бойынша бекітеді.?кімшілік ж?мысшылар мен ?ызметкерлерге ?ауіпсіздік техникасы,?ндірістік санитария,?рттен са?тану ж?не е?бекті ?ор?ауды? бас?адай ережелері бойынша н?с?ау беруге жауапты,сонымен ?атар е?бек ?ор?ау ж?ніндегі н?с?ауларды? барлы? талаптарын ?ызметкерлерді? орындауын т?ра?ты т?рде ба?ылап отырады. Ережелер бойынша ж?мысшылар мен ?ызметкерлер ж?мыс істеу ережесін белгілейтін ж?ніндегі н?с?ауларды,сонымен бірге,машиналармен ж?не механизмдермен ж?мыс істеуді? белгіленген жеке ?ор?ану ??ралдарымен пайдалану талаптарын орындау?а міндетті. Е?бек жа?дайы зиянды ж?мыстарды,сондай-а? ерекше температура жа?дайында немесе ластанатын ж?мыстарда істейтін ж?мысшылар мен ?ызметкерлерге белгіленген норма бойынша тегін арнайы киім,арнаулы ая? киім ж?не бас?а жеке ?ор?ану ??ралдары беріледі. Ластанатын ж?мыстарда сабын,ал зиянды ?сер ететін заттарды? денеге залал келтіруі м?мкін ж?мыстарда жу?ыш ж?не залалсыздандыратын заттар тегін беріледі. Зиянды ж?мыстарды істейтін ж?мысшылар мен ?ызметкерлерге тегін с?т немесе со?ан те?естірілген бас?а та?ам ?німдері,ал е?бек жа?дайлары ерекше зиянды ж?мыстарда емдік-профилактикалы? та?ам тегін беріледі.

Медициналы?-профилактикалы? шаралар. ?ызметкерді? на?ты шаруашылы? маманды?ында?ы е?бекті? ерешелігіне с?йкестігін аны?тау ?шін міндетті т?рде (ж?мыс?а алынар кезде) ж?не ауы?-ауы? ( ж?мыс барысында) медициналы? бай?аудан ?ткізу к?зделген. ?ндірістерде жо?ары вольтті жабды?тармен ж?мыс істейтін ?ызметкерлер тракторларды?, автомобильдерді? ж?не бас?а ?здігінен ж?ретін машиналарды? ж?ргізушілері , мал фермаларыны? ?ызметкерлері, газ электрлік пісірушілер( газэлектросварщиктер), темір ?сталар, жезшілер ж?не бас?алар алдын ала ауы?-ауы? медициналы? бай?аудан ?тулері ?ажет.

?олданыл?ан ?дебиеттер:

1. Буравлев Ю.В. и др. Устройство, обслуживание и ремонт автомобилей Камаз: Учебник для сред.проф.- техн. училищ/ Ю.В. Буравлев, О.А. Мортинов, Е.В. Клетенников.- М.: Высш.школа, 1979 г-256с

2. Браун В.Н., Азаматов Р.А. , Машков Е.А. и др. Автомобили Камаз: Техническое обслуживание и ремонт.-2-ое изд.перераб. и доп. - М.: Транспорт, 1988 г - 325с

3. Руководство по ремонту и техническому обслуживанию автомобилей Камаз-740, -53211, -53212, - М. : Третий Рим, 2000 г -240 с.

4. Титунин Б.А. «Ремонт автомобилей Камаз» -2 -ое изд., перераб. И доп. - М . : Агропромиздат, 1991г -320с

?орытынды

Мен практикада бол?ан кезде Камаз авток?лігін ?ыздырып, айдап к?рдім. Сол кезде Камаз автомобиліні? ??рлысымен танысып, соны? ішінде мені? емиханны? жазба ж?мыс тапсырмасы бойынша Камаз - 740 автомобиліні? аккумулятор батареясымен танысып, ??рылысы, а?аулары ж?не ж?мысымен толы? танысып, ж?мыс жасап к?рдім.

Сонда?ы механик а?аларды? ж?мыс т?жірибесімен танысып, ?зіме керекті к?п сауал?а жауап, т?жірибе алдым. Аккумулятор а?ауларымен танысып, ?ата? к?тімді талап ететінін білдім.

Аккумулятор батареяларын ж?мыс?а дайындау, са?тау жолдарын ?йреніп, уа?ытында тексеріп т?ру керектігін ?йрендім. К?тімсіз, тексерусіз ?стал?ан аккумулятор батареяларыны? тез тозатынды?ын білдім.

?аза?стан Республикасыны? білім ж?не ?ылым министрлігі

Атырау ?аласы

№ 7 К?сіптік лицей

«Бекітемін»

Директорды? ?ндірістік

о?у ж?ніндегі орынбасары

-------------- М. Ж?ма?азиев

«----»------------------ 2008 ж

Емтиханны? жазба ж?мысына тапсырма

Бітіруші_____________________________________________________

Топ ______________________________________________________

Маманды?ы__________________________________________________

Тапсырма та?ырыбы _________________________________________

____________________________________________________________

Тапсырма мазм?ны:

1. Кіріспе

2. ??рылысы, ж?мыс істеу технологиясы ж?не а?аулары

3. Техникалы? к?тім ж?не ж?ндеу

4. Техника ?ауіпсіздігі ж?не е?бекті ?ор?ау.

5. Графикалы? б?лім(ж?йені? жалпы с?лбасы)

6. ?орытынды

7. ?олданыл?ан ?дебиеттер